Opracowała: Marta Franczak CO KAśDY NAUCZYCIEL POWINIEN

Opracowała:
Marta Franczak
CO KAśDY NAUCZYCIEL POWINIEN
WIEDZIEĆ O DYSLEKSJI
Artykuł wyjaśnia, co to jest: dysleksja rozwojowa, dysgrafia i dysortografia, dysleksja, charakteryzuje jej objawy, podaje
zasady, którymi powinien kierować się nauczyciel, aby pomóc dziecku z zaburzeniami sfery poznawczej, emocjonalnej i
społecznej.
Dysleksja rozwojowa to specyficzne trudności w uczeniu się u dzieci o prawidłowym rozwoju umysłowym. Spowodowane są
zaburzeniami niektórych funkcji poznawczych, motorycznych i ich integracji uwarunkowanych nieprawidłowym
funkcjonowaniem centralnego układu nerwowego.
Dla określenia rodzaju poszczególnych trudności funkcjonują takie pojęcia:
• dysleksja – to specyficzne trudności w czytaniu,
• dysortografia – to trudności w poprawnym pisaniu (róŜnego rodzaju błędy, w tym ortograficzne),
• dysgrafia – to zaburzenia strony graficznej pisma (tzw. brzydkie pismo, mało czytelne).
•
Wymienione odmiany zaburzeń mogą pojawiać się oddzielnie lub ze sobą współwystępować.
Uwarunkowania tych zaburzeń są wielorakie. Wskazuje się na:
• dziedziczność
• zmiany anatomiczne
• zaburzenia fizjologiczne układu nerwowego (w okresie ciąŜy, porodu o nieprawidłowym przebiegu, zaniedbanie
środowiskowe oraz brak szybkiej interwencji).
Dzieci „ryzyka dysleksji” to dzieci z nieprawidłowej ciąŜy, porodu, których rozwój psychomotoryczny postępuje
nieharmonijnie, u których stwierdza się deficyty rozwoju niektórych funkcji. Zastosowanie Skali Ryzyka Dysleksji M.
Bogdanowicz powinno zwrócić uwagę dorosłych na ujawnione odchylenia od normy. Im wcześniej te dzieci zostaną objęte
specjalną opieką logopedyczną, pedagogiczną ukierunkowaną na stymulacje rozwoju nieprawidłowo rozwijających się funkcji
tym są większe szanse na to, aby zmniejszyć nasilenie trudności szkolnych , a w niektórych wypadkach spowodować
zlikwidowanie tych opóźnień. Dlatego juŜ wiek przedszkolny jest okresem szczególnie waŜnym w rozwoju tych dzieci. DuŜa
plastyczność układu nerwowego we wczesnym okresie rozwoju jest właściwością , która pozwala na nieporównywalnie
większą wyćwiczalność zaburzonych funkcji dziecka w stosunku do wyćwiczalności dorosłego człowieka.
Specyficzne trudności w czytaniu i pisaniu wyróŜnia się na podstawie charakterystycznych objawów.Analiza objawów
dysleksji rozwojowej wskazuje, Ŝe zmieniają się one na poszczególnych etapach rozwoju i edukacji. Znajomość tego
zjawiska jest niezbędna dla trafnego rozpoznania tych trudności.
Wiek niemowlęcy i poniemowlęcy - objawy „ryzyka dysleksji”.
1)
Opóźniony rozwój ruchowy: słabo lub w ogóle nie raczkuje, późno zaczyna chodzić, biegać, ma trudności z
utrzymaniem równowagi, obniŜone napięcie mięśniowe.
2)
Mała sprawność ruchowa: mało zręczne manualnie, niesamodzielne i nieporadne w samoobsłudze, jedzeniu
łyŜką, nie próbuje samo rysować, wycinać.
3)
Opóźniony rozwój mowy: później wypowiada pierwsze słowa, zdania, ma problemy z budowaniem zdań
prostych i złoŜonych.
4)
DłuŜsze utrzymywanie się pierwotnych odruchów wrodzonych.
Wiek przedszkolny (3-5 lat) - objawy „ryzyka dysleksji”:
1)
Mała sprawność ruchowa w zakresie całego ciała i opóźniony rozwój ruchowy: słabo biega, ma trudności z
utrzymaniem równowagi, jest niezdarne w ruchach, źle funkcjonuje w zabawach ruchowych, z trudem uczy się
jeździć na rowerku trzykołowym, bywa nadmiernie ruchliwe, często wpada na przeszkody i spada.
2)
Mała sprawność ruchowa rąk: trudności i niechęć do samoobsługi, zabaw manipulacyjnych; rysując źle
trzyma ołówek - za mocno lub za słabo go naciska.
3)
Słaba koordynacja wzrokowo-ruchowa: budowanie z klocków sprawia mu trudność; rysuje niechętnie i
prymitywnie.
4)
Opóźniony rozwój lateralizacji: uŜywa na zmianę raz jednej raz drugiej ręki do tych samych czynności.
5)
Zaburzenia rozwoju spostrzegania wzrokowego i pamięci wzrokowej: nieporadność w rysowaniu; trudności w
składaniu obrazków pociętych na części, puzzli, wykonywaniu układanek.
6)
Opóźniony rozwój mowy: nieprawidłowa artykulacja wielu głosek, trudności z wypowiadaniem złoŜonych
wyrazów, budowaniem wypowiedzi, z zapamiętywaniem nazw, wydłuŜony okres posługiwania się neologizmami,
zniekształcanie nazw przez uŜywanie niewłaściwych przedrostków.
7)
Opóźniona orientacja w schemacie ciała i przestrzeni.
Klasa „0” (6 - 7 lat) - objawy „ryzyka dysleksji”:,
1)
2)
ObniŜona sprawność ruchowa: słabo biega, skacze, ma trudności z uczeniem się jazdy na nartach,
kopaniem, rzucaniem i chwytaniem piłki.
Mała sprawność manualna: trudności z wykonywaniem precyzyjnych ruchów w zakresie samoobsługi.
3)
Opóźnienie rozwoju lateralizacji: mimo prób ustalenia ręki dominującej, nadal jest oburęczne, mylenie prawej i
lewej ręki.
4)
Opóźnienie orientacji w schemacie ciała i przestrzeni: ma trudności ze wskazywaniem na sobie części ciała,
określając je terminami: prawe - lewe, nie umie określić kierunku na prawo i na lewo od siebie.
5)
Trudności z rysowaniem i odtwarzaniem figur i wzorów, trudności z rysowaniem złoŜonych figur
geometrycznych, szlaczków.
6)
Trudności z wyróŜnianiem elementów z całości, a takŜe z ich syntetyzowaniem w całość, trudności z
wyodrębnianiem szczegółów róŜniących dwa obrazki, z odróŜnianiem kształtów podobnych lub identycznych lecz
inaczej połoŜonych w przestrzeni.
7)
Trudności z poprawnym uŜywaniem wyraŜeń przyimkowych, wyraŜających stosunki przestrzenne.
8)
Wadliwa wymowa, „przekręcanie” trudnych wyrazów i zwrotów przestawianie głosek i sylab, asymilacje
głosek, błędy gramatyczne.
9)
Trudności z zapamiętywaniem wiersza, piosenki, rymujących się słów, więcej niŜ jednego polecenia w tym
samym czasie; trudności z odtwarzaniem rytmu; trudności w zrozumieniu dłuŜszych poleceń słownych, trudności z
zapamiętywaniem nazw, zniekształcanie nazw, czasem kłopoty z zapamiętywaniem nazw pospolitych obiektów,
mylenie nazw zbliŜonych fonetycznie; trudności z zapamiętywaniem materiału uszeregowanego w serie i
sekwencje.
10)
11)
Trudności w róŜnicowaniu głosek podobnych, trudności z wydzielaniem sylab i głosek ze słów, ich
syntetyzowaniem oraz manipulowaniem ze strukturą fonologiczną słów.
Trudności w orientacji w czasie.
12)
Trudności w nauce czytania: czyta bardzo wolno, najczęściej głoskuje i nie zawsze dokonuje poprawnej
wtórnej syntezy, przekręca wyrazy, pomija i dodaje litery, przestawia ich kolejność w obrębie wyrazu, zniekształca
wyrazy, często gubi miejsce, w którym czyta, pomija interpunkcję, ma trudności w dzieleniu dłuŜszych i mniej
znanych wyrazów na sylaby, syntetyzowaniu sylab w wyrazy we właściwej kolejności, nie rozumie przeczytanego
tekstu; lubi, gdy mu się czyta, ale nie wykazuje zainteresowania literami.
13)
Pierwsze próby pisania: częste pisanie liter i cyfr zwierciadlane oraz odwzorowywanie wyrazów, zapisywanie
ich od strony prawej do lewej.
Współwystępowanie wielu wymienionych objawów u jednego dziecka pozwala z większą pewnością przypuszczać, Ŝe mamy
do czynienia z dzieckiem „ryzyka dysleksji”.
Wiek szkolny (klasa I–III) – objawy dysleksji:
1) Mała sprawność ruchowa całego ciała: ma trudności z nauczeniem się jeździć na dwukołowym rowerze, wrotkach,
łyŜwach, nartach oraz niechętnie uczestniczy w zabawach ruchowych i lekcjach wf.
2) ObniŜona sprawność ruchowa rąk: nie opanowane w pełni czynności samoobsługowe związane z ubieraniem się, myciem
i jedzeniem, trudności z rzucaniem do celu i chwytaniem.
3) Utrzymująca się oburęczność.
4) Trudność z odróŜnieniem prawej i lewej ręki, strony, określenia połoŜenia przedmiotów względem siebie.
5) Trudności z opanowaniem poziomu graficznego pisma związane z opóźnieniem rozwoju ruchowego i koordynacji
wzrokowo-ruchowej przejawiające się jako: nieprawidłowe trzymanie narzędzia graficznego, nadmierne ściskanie
pióra podczas pisania oraz nieprawidłowy nacisk pióra na papier; wolne tempo pisania, szybkie męczenie się ręki;
niekształtne litery, nieprzestrzeganie liniatury, nieprawidłowe łączenie liter, mało czytelne pismo; brzydko i
niechętnie rysuje, pisze, zagina „ośle uszy”.
6) Trudności z zapamiętywaniem, szczególnie sekwencji
7) Wadliwa wymowa, przekręcanie złoŜonych wyrazów, uŜywanie sformułowań niepoprawnych pod względem
gramatycznym.
8) Trudności z opanowaniem poprawnej pisowni związane z opóźnieniem rozwoju spostrzegania wzrokowego i pamięci
wzrokowej: trudności z zapamiętaniem alfabetu, trudności z zapamiętaniem kształtu rzadziej występujących liter, o
skomplikowanej strukturze, mylenie liter podobnych pod względem kształtu, mylenie liter identycznych lecz inaczej
połoŜonych w przestrzeni; popełnianie błędów podczas przepisywania tekstów ze wzoru.
9) Trudności z opanowywaniem poprawnej pisowni związane z opóźnieniem rozwoju funkcji słuchowo-językowych: mylenie
liter odpowiadających głoskom podobnym fonetycznie, trudności z zapisywaniem zmiękczeń, mylenie głosek i-j,
głosek nosowych, nagminne opuszczanie, dodawanie, powtarzanie, przestawianie, podwajanie liter i sylab, pisanie
wyrazów bezsensownych; bardzo nasilone trudności podczas pisania ze słuchu.
10) Trudności w czytaniu: mało błędów, ale wolne tempo czytania, prymitywna technika, powolne i słabe rozumienie tekstu
lub bardzo szybkie tempo czytania, lecz z wieloma błędami, domyślanie się treści na podstawie kontekstu, często
niewłaściwe i słabe rozumienie przeczytanego tekstu.
11) Utrzymywanie się i pogłębianie trudności z poprzedniego okresu.
Wiek szkolny (klasa IV–VI) – objawy dysleksji:
1) Nasilone trudności w nauce czytania przejawiające się w jednej z form:
a) Czytanie z małą liczbą błędów, lecz w wolnym tempie, prymitywna technika i niedokładne rozumienie tekstu;
b) Bardzo szybkie tempo czytania, lecz z wieloma błędami, wynikającymi z domyślania się treści na podstawie
kontekstu, często niewłaściwe i niedokładne rozumienie przeczytanego tekstu;
c) Słabe rozumienie tekstu i niechęć do czytania.
2) Nieprawidłowa pisownia, dominują błędy ortograficzne:
a) Niepoprawna pisownia związana z opóźnieniem rozwoju funkcji wzrokowych, co przejawia się jako:
popełnianie błędów podczas przepisywania tekstów ze wzoru, błędy wynikające z mylenia liter
podobnych pod względem kształtu lecz inaczej połoŜonych w przestrzeni;
b) Niepoprawna pisownia związana z opóźnieniem rozwoju funkcji słuchowo-językowych przejawiająca się jako:
nasilone trudności w pisaniu ze słuchu, błędy wynikające z mylenia liter odpowiadających głoskom
podobnym pod względem słuchowo-artykulacyjnym, błędy w zapisywaniu zmiękczeń, głosek i-j, błędy w
zapisywaniu głosek nosowych, częste opuszczanie, dodawanie, przestawianie, podwajanie liter i sylab;
c) Trudności z opanowaniem poziomu graficznego pisma związane z opóźnieniem rozwoju ruchowego i
koordynacji wzrokowo-ruchowej, przejawiające się jako: nieprawidłowe trzymanie, nadmierne ściskanie
pióra podczas pisania oraz nieprawidłowy nacisk pióra na papier, wolne tempo pisania, szybkie męczenie
się ręki, niekształtne litery, nieprawidłowe łączenie liter; mało czytelne pismo.
3) Trudności z zapamiętywaniem: wierszy, terminów, nazw, przekręcanie nazwisk i nazw, liczb wielocyfrowych; trudności z
przetwarzaniem skomplikowanego języka lub długich ciągów instrukcji z duŜą szybkością.
4) Trudności w przedmiotach szkolnych wymagających dobrej percepcji wzrokowej, przestrzennej i pamięci wzrokowej:
a) Geografia: utrudnione czytanie mapy; nieprawidłowa orientacja w stronach świata;
b) Arytmetyka: odczytywanie liczb od prawej do lewej strony, mylenie znaków nierówności, trudności z
operowaniem długimi liczbami, z wieloma zerami lub miejscami po przecinku;
c) Geometria: trudności w rozplanowaniu rysunku, rysunek schematyczny, zakłócenia orientacji i wyobraźni
przestrzennej;
d) Chemia: błędne zapisywanie i przepisywanie symboli, wzorów, łańcuchów reakcji chemicznych;
e) Muzyka: czytanie i zapis nut.
5) Trudności w przedmiotach szkolnych wymagających dobrej percepcji i pamięci słuchowej dźwięków mowy:
a) Języki obce: trudności z zapamiętywaniem słówek, odróŜnianiu podobnych wyrazów, prawidłowej wymowie;
b) Biologia: trudności w koncentracji uwagi, opanowanie terminologii;
c) Historia: problemy z chronologią zdarzeń, datowanie wydarzeń historycznych, zapamiętywaniem nazwisk i
nazw;
d) Arytmetyka: zapamiętywanie szeregów cyfr, liczenie w pamięci;
6) Trudności pojawić się mogą równieŜ w przedmiotach szkolnych wymagających dobrej sprawności motorycznej:
a) Kultura fizyczna: błędne rozumienie instrukcji ćwiczeń ( słaba orientacja w schemacie własnego ciała;
b) Sztuka, Geometria, Biologia, Geografia: mała sprawność manualna, trudności z wykonywaniem precyzyjnych
ruchów.
Wiek szkolny (gimnazjum i szkoły ponadgimnazjalne) – objawy dysleksji:
1) Wcześniej występujące objawy utrzymują się, a dodatkowo pojawiają się nowe. Uczeń pracuje niewspółmiernie do
osiąganych wyników szkolnych, często uzyskuje wyniki znacznie poniŜej swoich moŜliwości.
2) Trudności w nauce moŜna zaobserwować na róŜnych przedmiotach szkolnych, zaleŜnie od utrzymujących się
dysharmonii rozwojowych. Zakres symptomów trudności w uczeniu się jest bardzo szeroki, jednak nie wszystkie
one występują jednocześnie. Mogą dotyczyć następujących przedmiotów:
a) Język polski: wolne tempo czytania, trudności ze zrozumieniem i zapamiętaniem czytanego tekstu, niechęć do czytania
długich tekstów i grubych ksiąŜek; nieprawidłowa pisownia- dominują błędy ortograficzne, pomimo znajomości
zasad pisowni, trudności z organizacją tekstu, trudne do odczytania odręczne pismo;
b) Języki obce: trudności z poprawnym pisaniem, pomimo dobrych wypowiedzi ustnych; trudności z budowaniem
wypowiedzie słownych, zapamiętywaniem słówek; trudności z odróŜnianiem podobnych wyrazów;
nieprawidłowa wymowa; trudności z rozumieniem i zapamiętywaniem tekstu mówionego lub nagranego
na taśmę; kłopoty z zapisem wyrazów w poprawnej formie gramatycznej;
c) Matematyka: błędne zapisywanie i odczytywanie liczb wielocyfrowych; przestawianie cyfr; trudności z
dodawaniem w pamięci bez pomocy kartki papieru; nieprawidłowa organizacja przestrzenna zapisu
działań matematycznych, przekształcania wzorów; odwrotne zapisywanie znaków nierówności;
nieprawidłowe odczytywanie treści w zadaniach tekstowych; nieprawidłowe wykonywanie wykresów
funkcji; trudności z zadaniami angaŜującymi wyobraźnię przestrzenną; niski poziom graficzny wykresów i
rysunków;
d) Biologia; trudności z opanowaniem terminologii ( dłuŜsze nazwy, nazwy łacińskie); problemy z organizacją
przestrzenną schematów i rysunków; trudności z zapisem i zapamiętywaniem łańcuchów reakcji
biochemicznych; trudności z opanowaniem systematyki ( hierarchiczny układ informacji);
e) Chemia; nieprawidłowe zapisywanie łańcuchów reakcji chemicznych; problemy z opanowaniem terminologii (np.
nazwy i symbole pierwiastków i związków chemicznych); trudności z zapamiętywaniem danych
zorganizowanych przestrzennie ( np. tablica Mendelejewa);
f) Geografia; trudności z czytaniem i rysowaniem map; trudności z orientacją w czasie i przestrzeni ( wskazywanie
kierunków na mapie i w przestrzenie; obliczanie stref czasowych, połoŜenia geograficznego, kąta
padania słońca itp.); trudności z zapamiętywaniem nazw geograficznych;
g) Historia i wiedza o społeczeństwie; trudności z zapamiętywaniem nazw i nazwisk; złą orientacja w czasie (
chronologia i daty); trudności z orientacją na mapach historycznych;
h) Kultura fizyczna: trudności z opanowaniem układów gimnastycznych; trudności w bieganiu, ćwiczeniach
równowaŜnych; trudności w opanowaniu gier wymagających uŜycia piłki, niechęć do uprawiania sportów
wymagających dobrego poczucia równowagi.
Specyficzne trudności pojawiające się równieŜ w pozaszkolnych obszarach aktywności:
Uczenie się czynności uŜytecznych w Ŝyciu codziennym: trudności z wypowiadaniem się i artykulacją złoŜonych wyrazów (
przejęzyczenia, przekręcania nazwisk, nazw); trudności z automatyzowaniem własnego podpisu; trudności z wypełnianiem
formularzy; problemy z nauczeniem się prowadzenia samochodu, problemu z nauczeniem się układów tanecznych.
Zapamiętywanie nazw i danych stanowiących sekwencje: trudności z zapamiętaniem i dokładnym przekazaniem informacji
odebranych przez telefon; trudności z płynnym wymienieniem wszystkich nazw miesięcy w prawidłowej oraz odwróconej
kolejności.
Liczby: mylenie numerów np. 95 i 59; mylenie kolejności cyfr przy wykręcaniu numeru telefonicznego; mylenie dat i godzin;
trudności z zapamiętaniem numerów telefonów, danych liczbowych.
Orientacja w czasie i przestrzeni: kłopoty z planowaniem, organizacją i zaŜądaniem czasem, materiałami oraz zadaniami;
trudności z odróŜnieniem strony prawej od lewej, kłopoty z czytaniem mapy lub orientowaniem się w nieznanym terenie.
Zaburzenia funkcji percepcyjno-motorycznych mogące wpływać na umiejętności szkolne:
1. Zaburzenia analizy i syntezy słuchowej.
2. Zaburzenia analizy i syntezy wzrokowej.
3. Zaburzenia orientacji przestrzennej.
4. Zaburzenia procesu lateralizacji.
5. Zaburzenia funkcjonowania analizatora kinestetyczno-ruchowego.
Rodzaje dysleksji w zaleŜności od rodzaju zakłóconej funkcji psychicznej i charakteru obserwowanych zaburzeń w czytaniu i
pisaniu:
I. Dysleksja typu wzrokowego.
II. Dysleksja typu słuchowego.
III. Dysleksja typu mieszanego.
IV. Czysta dysgrafia.
V. Dysleksja wtórna, pseudodysleksja.
Przyczyny dysleksji - koncepcje:
1. Koncepcja genetyczna.
2. Koncepcja organiczna.
3. Koncepcja hormonalna.
4. Koncepcja opóźnionego dojrzewania ośrodkowego układu nerwowego.
5. Koncepcja tzw. psychodysleksji.
Diagnoza:
1. Obserwacja ucznia w szkole: ocena postępów szkolnych dokonywana przez nauczyciela języka polskiego na podstawie
treści wypowiedzi ustnych i pisemnych, ich kompozycji, stylu, ortografii.
2. Badanie w poradni psychologiczno-pedagogicznej:
- badanie pedagogiczne w celu dokonania szczegółowej oceny czytania i pisania oraz stopnia znajomości reguł ortografii;
- badanie psychologiczne w celu dokonania oceny: poziomu rozwoju umysłowego, poziomu rozwoju funkcji uczestniczących
w czynności czytania i pisania, funkcjonowania emocjonalno społecznego.
Aby móc zdiagnozować dysleksję muszą być spełnione poniŜsze warunki:
• Intelektualny → przynajmniej przeciętny poziom moŜliwości intelektualnych.
•
Dydaktyczny → realizacja obowiązujących metod nauczania.
• Społeczny → środowisko stymulujące rozwój poznawczy.
• Specyficzny charakter trudności → stosunkowo wąski zakres.
Terapia:
1. Pomoc rodziców pod kierunkiem nauczyciela i pedagoga szkolnego (indywidualizacja wymagań).
2. Zespoły korekcyjno-kompensacyjne w szkole (terapia pedagogiczna w grupie).
3. Poradnie psychologiczno-pedagogiczne (terapia pedagogiczna indywidualna i grupowa).
4. Klasy terapeutyczne w szkołach podstawowych.
5. Oddziały stałego pobytu, intensywnej terapii dyslektycznej, szkoły o profilu terapeutycznym, turnusy i kolonie
terapeutyczne.
W terapii pedagogicznej nauczyciel powinien kierować się pewnymi zasadami, aby zrealizować swój cel, jakim jest pomoc
dziecku z zaburzoną sferą poznawczą, emocjonalną, motywacyjną, społeczną.
ZASADY TERAPII:
1.Zasada indywidualizacji środków i metod oddziaływania korekcyjnego – to konieczność indywidualnego programowania
zajęć korekcyjnych, dostosowania środków, metod dydaktycznych i wychowawczych do indywidualnych moŜliwości
konkretnego dziecka.
2.Zasada powolnego stopniowania trudności w nauce czytania i pisania, uwzględniającego złoŜoność tych czynności i
moŜliwości percepcyjne dziecka.
-.to stopniowanie trudności, które dotyczy objętości opracowanego materiału, jego przestępność. Warunkiem przechodzenia
do zadań o większym stopniu trudności jest tylko i wyłącznie sprawne wykonanie ćwiczeń na niŜszym poziomie.
3.Zasada korekcji zaburzeń: ćwiczenie przede wszystkim funkcji najgłębiej zaburzonych i najsłabiej opanowanych
umiejętności – im głębiej zaburzona jest dana funkcja, tym większa podatność dziecka na zmęczenie wykonywaniem
czynności angaŜujących tę funkcję. Dlatego teŜ wskazane jest przeplatanie ćwiczeń funkcji bardziej i mniej sprawnych, a w
ćwiczeniach czytania i pisania – łączenie ich w jednym zadaniu, bazując raz na spostrzeganiu wzrokowym, raz na
słuchowym i stosowanie przerw na odpoczynek.
4.Zasada kompensacji zaburzeń : łączenie ćwiczeń funkcji zaburzonych z ćwiczeniami funkcji nie zaburzonych w celu
tworzenia właściwych mechanizmów kompensacyjnych – to wytworzenie u dziecka takich mechanizmów psychologicznych,
w których funkcje sprawniejsze pełnią role kompensacyjne, wspierając czynności funkcji zaburzonych. Takie ćwiczenia
wyrównują skutki mikrodefektów, usprawniają procesy integracji psychomotorycznej oraz ułatwiają opanowanie trudnych dla
dziecka umiejętności, zwłaszcza czytania i pisania.
5.Zasada systematyczności – częstotliwość i systematyczność ćwiczeń pozytywnie wpływa na opanowanie i utrwalenie
nabytych umiejętności. Bardzo waŜne jest poinstruowanie rodziców, którzy w warunkach domowych ćwiczą z dziećmi
czytanie i pisanie, Ŝeby respektowali tę zasadę, poniewaŜ dozowanie ćwiczeń w czasie i przeplatanie ich przerwami przynosi
znacznie lepsze rezultaty niŜ sadzanie dziecka na godzinę przed ksiąŜką
.
6.Zasada ciągłości oddziaływania psychoterapeutycznego – konieczne jest stosowanie elementów oddziaływań
psychoterapeutycznych w procesie terapii pedagogicznej. Jako główną regułę postępowania przyjmuję się starą zasadę
medyczną – primum non nocere. Znaczy to:
-nie szkodzić,
-nie ośmieszać,
-nie dyskwalifikować,
-nie karać za to, co nie stanowi winy dziecka,
-nie pogłębiać istniejących zaburzeń i nie przyczyniać się do powstawania
nowych.
Bardzo waŜne jest, aby kaŜdą prace doprowadzić do końca, ucząc dziecko wytrwałości. Wszystkie dzieci, niezaleŜne od
rodzaju zaburzeń psychofizycznych, wymagają oddziaływań o charakterze kompensacji psychicznej. Wyeksponowanie ich
cech pozytywnych i uzdolnień oraz umoŜliwienie im osiągania sukcesów w tych dziedzinach to niezwykle waŜny i często
niedoceniany element diagnozy i terapii.
Dzieci dotknięte dysleksją rozwojową to dzieci o specjalnych potrzebach edukacyjnych. Wymagają one szczególnej opieki i
odmiennego sposobu oceniania. NaleŜy zatem:
1. Włączać w zajęcia dydaktyczne potrzebne dziecku ćwiczenia terapeutyczne.
2. Ograniczać do minimum wzmocnienia negatywne – dziecko nie jest w stanie sprostać wymaganiom ogólnie
przyjętym.
3. Opracować indywidualny program wymagań, oceniania i pomocy dla dziecka dyslektycznego, dostosowany do
jego potrzeb i moŜliwości oraz wkładu pracy.
4. Bazować głównie na wypowiedziach ustnych, nie brać pod uwagę dysgramatyzmów (błędów językowych
charakterystycznych dla dyslektyków)
5. Prace pisemne oceniać pod względem merytorycznym (zawartość treściowa). Błędy nie powinny być powodem
obniŜania oceny.
6. UmoŜliwić korzystanie ze słownika podczas prac pisemnych.
7. Nie ograniczać czasu wypowiedzi pisemnej – najlepiej zlecać indywidualne prace pisemne.
8. Nie wymagać płynnego czytania, w klasach młodszych dzielić tekst na kilka części i wymagać opanowania
jednej.
9. Odpytywać z czytania indywidualnie, nie na forum klasy.
10. Ortografię oceniać opisowo, a nie w formie konkretnego stopnia.
11. Nagradzać za wysiłek włoŜony w wykonaną pracę, a nie tylko za jej efekt.
12. W pracy z dzieckiem dyslektycznym kierować się cierpliwością i Ŝyczliwością, starać się zrozumieć jego
problemy i pomagać w ich rozwiązaniu.
13. Zapewnić dziecku systematyczną pomoc korekcyjno-kompensacyjną w pełnym zakresie, przez cały okres
nauki, a szczególnie w klasach młodszych.
14. Nie oceniać strony graficznej pisma.
15. Pamiętać, Ŝe dziecko dyslektyczne moŜe być mniej sprawne ruchowo. Koordynacja ruchowa u niego będzie
obniŜona, stąd moŜe osiągać słabsze wyniki w próbach sprawnościowych, głownie wymagających dobrej
orientacji przestrzennej oraz refleksu.
16. Muzyka i języki obce, to często przedmioty, z którymi dyslektyk ma duŜe problemy. NaleŜy o tym pamiętać
oceniając dziecko.
17. Stosować wiele ćwiczeń gramatycznych doskonalących technikę pisania (przepisywanie rodzi awersję do
pisania).
18. Często sprawdzać zeszyty i poprawność zapisów prac domowych, by wyeliminować zniekształcenie informacji.
19. Prowadzić słownik wyrazów trudnych.
20. Czuwać nad uaktywnianiem dzieci w czasie lekcji i dodatkowych zajęć poprzez stosowanie pomocy
dydaktycznych i przerw relaksacyjnych.
21. Często sprawdzać wiadomości ustne
22. Stosować róŜnego rodzaju wzmocnienia – zachęta, pochwały.
23. Organizować sytuacje zapewniające przeŜycie sukcesu w celu uzyskania wiary we własne siły.
24. Otaczać opieką i wsparciem ze strony klasy.
25. Uczyć właściwych zachowań w sytuacjach napięć agresywnych jako reakcji obronnych na niepowodzenia i
ćwiczyć odporność psychiczną.
26. Przy wszelkich wątpliwościach odnośnie formy pomocy i oceny konsultować się z poradnią psychologicznopedagogiczną, lub Polskim Towarzystwem Dysleksji.
Aby jak najwcześniej pomóc uczniom naleŜy
- być w kontakcie z poradnią, wykorzystywać wyniki badań i zalecenia specjalistów zawarte w opinii
psychologicznej.
- ustalić kontakt pomiędzy nauczycielem, rodzicem i dzieckiem, który określa reguły współpracy (dziecko uczynić
odpowiedzialnym za pracę nad sobą, rodziców za pomaganie dziecku , a nauczyciele za bycie doradcą).
W szkołach najczęściej spotykaną formą pracy z dziećmi z zaburzoną umiejętnością w czytaniu i pisaniu są
zespoły korekcyjno-kompensacyjne. Na zajęciach tych stosuje się najczęściej grupy ćwiczeń:
I ETAP - PRZYGOTOWAWCZY
A. Ćwiczenia rozwijające ogólne sprawności ruchowe i manualne.
1. Ćwiczenia ogólnej sprawności ruchowej (koordynacji ruchowej i ruchowo-wzrokowo-słuchowej).
2. Ćwiczenia sprawności manualnej.
B. Ćwiczenia funkcji wzrokowej i orientacji przestrzennej
na podstawie konkretnego materiału (obrazkowego) i abstrakcyjnego (geometrycznego i literowego-bez czytania).
1. Dobieranie par jednakowych obrazków.
2. Układanie obrazków według instrukcji słownej.
3. Rozpoznawanie zmian ilościowych i jakościowych-zabawa „Co tu się zmieniło”.
4. Układanie obrazków w kolejności.
5. Układanie obrazków z części.
6. Budowanie wg wzoru kompozycji.
7. Wyszukiwanie róŜnic między obrazkami.
C. Ćwiczenie funkcji słuchowej na podstawie dźwięków świata otaczającego, muzyki i dźwięków mowy (ćwiczenia
wraŜliwości słuchowej, ćwiczenia rytmiczne i ćwiczenia słuchu fonetycznego i fonematycznego).
1. Ćwiczenia wraŜliwości słuchowej(koncentracja na bodźcu słuchowym, róŜnicowanie dźwięków,
pamięci słuchowej)
2. Ćwiczenia rytmiczne (koncentracja bodźcu słuchowym, analizy słuchowej, orientacji czasowoprzestrzennej, koordynacji słuchowo-wzrokowo-ruchowej).
3. Ćwiczenia słuchu fonematycznego (analiza i synteza słuchowa)
II ETAP- TERAPIA WŁAŚCIWA
1. Ćwiczenia korekcyjno – kompensacyjne tego etapu mają na celu przezwycięŜenie specyficznych trudności
dzieci dyslektycznych w opanowaniu podstawowych umiejętności czytania i pisania.
2. Ćwiczenia polegają na dalszym usprawnieniu funkcji wzrokowej, słuchowej i kinetyczno-ruchowej, szczególnie w
zakresie rozwijania zdolności dokonywania analizy i syntezy oraz kształcenie pamięci i koordynacji
wzrokowo-słuchowo-ruchowej, z przechodzeniem stopniowo do ćwiczeń pisania i czytania.
3. Nauka czytania i pisania prowadzona jest metodą analityczno-syntetyczną sylabową. Celem ćwiczeń w czytaniu
sylab jest nauczanie dzieci łącznego (nie globalnego!) czytania sylab bez głoskowania, poprzez
automatyzację procesów syntezy.
Ćwiczenia:
1. Utrwalenie róŜnicowania liter bez kojarzenia znaku graficznego z dźwiękiem (dobieranie par jednakowych liter,
sugerowanie, wyszukiwanie danej litery w tekście itp.)
2. Utrwalenie znajomości liter w skojarzeniu z dźwiękiem (dobieranki i domina obrazkowo-literowe, „kupowanie”
obrazków za litery itp.)
3. Dobieranie par liter małych, wielkich, drukowanych, pisanych.
4. Pisanie liter odpowiadających pierwszej głosce nazwy obrazka.
5. Wprowadzenie i utrwalenie pojęcia samogłoski i spółgłoski.
6. Tworzenie sylaby dwuliterowej otwartej ( rozsypanki literowej, suwaki i zegary literowe):
a) stała spółgłoska + zmienne samogłoski (m+a, m+o, m+e itp.),
b) stała samogłoska + zmienne spółgłoski (m+a, b+a, d+a itp.);
Czytanie, rozpoznawanie wzrokowo-słuchowe i zapisywanie sylab.
7. Samodzielne układanie sylab, wypowiadanych przez nauczyciela, czytanie, przepisywanie, pisanie z pamięci.
8. Czytanie, rozpoznawanie całych sylab dwuliterowych otwartych.
9. Czytanie sylab w krótkich ekspozycjach.
10. Utrwalenie czytania i rozpoznawanie sylab, pisanie sylab z pamięci i ze słuchu.
11. Tworzenie wyrazów dwusylabowych z sylab otwartych.
a) pierwsza sylaba stała + druga zmienna (ma+ki, ma+ta itp.)
b) pierwsza sylaba zmienna+druga stała (me+ta, nu+ta itp.)
Czytanie utworzonych wyrazów, rozpoznawanie wyrazów wypowiedzianych przez nauczyciela, samodzielne
układanie i odczytywanie nowych wyrazów, zapisywanie wyrazów.
12. Usprawnianie czytania sylab i całych wyrazów dwusylabowych .
13. Tworzenie sylab zamkniętych trzyliterowych przez łączenie sylaby otwartej ze samogłoską ma+k, la+s.
14. Czytanie całych wyrazów trzyliterowych i rozpoznawanie wyrazów wypowiadanych przez nauczyciela (loteryjki
wyrazowe i obrazkowo-wyrazowo, dobieranki, czytanie wyrazów w krótkich ekspozycjach), pisanie wyrazów.
15. Analiza dźwiękowa wyrazów trzyliterowych, wysłuchiwanie samogłoski w środku wyrazów oraz spółgłoski na
początki i na końcu, pisanie wyrazów.
16. Przekształcanie wyrazów trzyliterowych przez zmianę środkowej samogłoski, pierwszej i ostatniej spółgłoski
(las-los, koc-noc).
17. Przekształcanie wyrazów trzyliterowych jednosylabowych w dwusylabowe przez dodanie samogłoski (kot-koty,
las-la-sy).
18. Tworzenie wyrazów dwusylabowych z sylab mieszanych.
a) sylaba otwarta + zamknięta (ko-rek),
b) sylaba zamknięta + otwarta (las-ka).
19. Tworzenie wyrazów dwusylabowych z sylab zamkniętych (ser-dak), czytanie, rozpoznawanie.
20. Tworzenie sylab trzyliterowych ze zbiegiem spółgłosek przez łączenie spółgłoski
z sylabą otwartą (g+ra, d+la, k+to).
21. Wyrazy jednosylabowe ze zbiegiem spółgłosek na początku i na końcu moŜna opracować następujący sposób:
a) łączenie spółgłoski z sylabą zamkniętą: k+rok, s+mak.
b) łączenie sylaby zamkniętej ze spółgłoską: kor+t, mop+s.
c) dostawanie spółgłosek na końcu zdania i na początku sylaby zamkniętej: k+lop+s, p+lus+ka.
Ćwiczenia naleŜy łączyć z analizą dźwięków tych wyrazów.
22. Dowolne zestawienie sylab róŜnego typu – tworzenie wyrazów, czytanie, rozpoznawanie, czytanie w krótkich
ekspozycjach i pisanie wyrazów wielosylabowych.
III ETAP– DOSKONALENIE UMIEJĘTNOŚCI CZYTANIA I PISANIA
Etap ten uwzględnia dalsze prowadzenie ćwiczeń korekcyjno-kompensacyjnych, usprawniających funkcje: wzrokową,
słuchową, kinestetyczno-ruchową oraz koordynację w czasie pisania i czytania.
W ćwiczeniach naleŜy nadal zwracać uwagę na mylenie liter podobnych i asymetrycznych, mylenie głosek podobnych
dźwiękowo.
Przede wszystkim jednak naleŜy uwzględniać trudności dotyczące głosek i liter specyficznych dla języka polskiego, według
podanej kolejności:
-dwuznaki ( sz, cz, ch, dz, dź),
-zmiękczenia „przez kreskę” (ś, ć, ń, ź , dź),
-zmiękczania przez „i”,
-róŜnicowanie „i” i „j”,
-utrata dźwięczności w wygłosie i śródgłosie,
-mylenie samogłosek nosowych „ą” i „ę” z „on”, „om” i „en”, „em”,
-pisownia „ó” , „rz” i „h”.
W ćwiczeniach czytania i pisania naleŜy usprawniać technikę oraz tempo czytania i pisania, wdraŜać dzieci do rozumienia
czytanych zdań i tekstów, a w przypadku zaburzeń dysortograficznych – kontynuować pracę nad stroną graficzną pisma.
W pracy terapeutycznej stosuje się następujące formy ćwiczeń:
1.
Czytanie całościowe sylab i wyrazów.
2.
Czytanie wyrazów, zdań i tekstów sylab.
3.
Czytanie sylab i wyrazów w krótkich ekspozycjach.
4.
Czytanie naprzemienne sylab, wyrazów i zdań.
5.
Czytanie selektywne głośne i ciche.
6.
Czytanie z przesłoną (w okienku).
7.
Czytanie chóralne.
8.
Ćwiczenia w rozumieniu tekstu.
Formy ćwiczeń w pisaniu.
Właściwa nauka pisania.
1.
WyobraŜenie kształtu – wzoru litery jako graficznego odpowiednika głoski.
2.
Wzrokowe ujęcie szczegółów konstrukcyjnych litery.
3.
Motoryczne wykonanie
W przypadku szczególnych trudności opanowania tych czynności wskazane jest stosowanie następujących ćwiczeń:
1.
Kreślenie ręką duŜych liter w powietrzu.
2.
Pisanie duŜych liter na tablicy – wodzenie po wzorze.
3.
Pisanie (malowanie) liter farbą na duŜych arkuszach papieru.
4.
Pisanie liter za pomocą szablonu (z zaznaczonym strzałką kierunkiem kreślenia i miejscem rozpoczęcia
dotyczy to zwłaszcza owali)
5.
Obwodzenie wzoru litery w zeszycie .
6.
Samodzielne pisanie liter.
Doskonalenie nabytych umiejętności.
Formy ćwiczeń kształtnego pisania są takie same, jak formy ćwiczeń ortograficznych,
1.
Przepisywanie.
2.
Pisanie z pamięci.
3.
Pisanie ze słuchu.
Przykłady ćwiczeń w pisaniu i czytaniu
-„Czytanie na raty”
Uczeń młodszy
1.Dziecko czyta na głos – zaleŜnie od moŜliwości :od jednej lub kilku linijek tekstu do ½ strony,
2.Dziecko czyta razem z dorosłym na głos (chórem, dorosły nieco ciszej) – dwa razy więcej, np. od dwóch linijek
do jednej strony,
3.Dorosły – matka czyta dziecku na głos- trzy razy więcej , np. od trzech linijek do trzech stron,
4.Dziecko czyta samo po cichu – cztery razy więcej, np. od czterech linijek do czterech stron ;powtórka całego
cyklu(pkt.1-4)
5.Streszczenie przeczytanego tekstu (ustne – opowiadanie lub pisemne – w formie planu czy wypracowania) lub
dyskusja nad tekstem
Uczeń starszy
1.Dziecko czyta na głos zaleŜnie od moŜliwości : od około ½ - 1 strony,
2.Dorosły – czyta dziecku na głos – trzy razy więcej , około trzech stron; dobrze jeŜeli dziecko w tym czasie śledzi
tekst wzrokiem .
3.Dziecko czyta samo po cichu- cztery razy więcej:4 strony: powtórka całego cyklu(pkt.1-3)
4.Streszczenie przeczytanego tekstu (ustne opowiadanie lub pisemne w formie planu czy wypracowania) lub
dyskusja nad tekstem.
5.Podsumowanie przeczytanego rozdziału – streszczenie rozdziału i dyskusja nad wybranymi problemami
KsiąŜka mówiona
„KsiąŜki mówione” to taśmy magnetofonowe z nagraniami lektur szkolnych , które słuŜą dzieciom w przyspieszeniu
procesu czytania lektur. MoŜna je wypoŜyczać w bibliotekach dla osób niepełnosprawnych ( niewidomych),
bibliotekach pedagogicznych , w duŜych bibliotekach publicznych. Rodzice prezentują początek „ksiąŜki mówionej”
i dziecko kontynuuje czytanie reszty rozdziału z uŜyciem kasety magnetofonowej.
Zadaniem dziecka jest:
- słuchanie tekstu ( z taśmy) z jednoczesnym śledzeniem go w ksiąŜce (czytaniem) (2 strony) ;
- słuchanie tekstu – bez czytania (kilka stron) powtórka;
- streszczenie przeczytanego tekstu (ustne lub pisemne – w formie planu czy wypracowania) lub dyskusja nad
tekstem;
- podsumowanie przeczytanego i wysłuchanego rozdziału – streszczenie i dyskusja;
Tygodniowe ćwiczenia poprawnej pisowni – samodzielna praca starszych uczniów
1.
Przygotowanie
- załóŜ zeszyt do ćwiczeń ortograficznych;
- powtórz i utrwal zasady pisowni;
-na końcu zeszytu załóŜ „Słowniczek trudnych wyrazów”.
2.
Pisanie z pamięci – co dzień
- przeczytaj uwaŜnie wybrany przez siebie, lub wskazany przez nauczyciela fragment tekstu( ok. 4- 5 zdań niezbyt
długich, po ok. 5 wyrazów w zdaniu);
- przeczytaj pierwsze zdanie, zapamiętując tekst i pisownie wyrazów ; uzasadnij pisownie trudnych wyrazów;
- powiedz tekst z pamięci;
- przeczytaj powtórnie zdanie sprawdzające , czy dobrze zapamiętałeś;
- napisz tekst z pamięci;
- sprawdź zapis i nanieś poprawki;
- porównaj zapis ze zdaniem wzorcowym i nanieś poprawki;
- zakryj zdanie wzorcowe i napisane;
- napisz powtórnie to samo zdanie;
- sprawdź zapis.
3.
Poprawa błędów
- wypisz wyrazy , w których popełniłeś błędy i uzasadnij poprawną pisownię.
- wyrazy te zastosuj w krzyŜówce, ułóŜ z nimi zdania, utwórz rodzinę wyrazów pokrewnych, wykonaj ćwiczenie
utrwalające pisownię;
- wpisz je do „Słowniczka trudnych wyrazów” (na końcu zeszytu).
4.
Sprawdzian – co tydzień
-pracuj codziennie , zapisując datę przy wykonanych ćwiczeniach;
-po tygodniu ćwiczeń poproś kogoś, aby podyktował ci zdania, które codziennie pisałeś ;
- sprawdź , o ile błędów mniej zrobiłeś niŜ poprzednio i popraw je (wg wzoru).
Po kaŜdym tygodniu ćwiczeń pokaŜ zeszyt nauczycielowi.
Dyktando w 10 punktach – z komentarzem ortograficznym
Punkt 1 . Umowa
Umów się z dzieckiem . Ŝe codziennie będziecie robić dyktando obejmujące zawsze tylko 3 zdania. Wymyślcie
wspólnie nagrodę po kaŜdym tygodniu pracy.
Punkt 2 . Wybór tekstu.
Zaznacz w ksiąŜce dziecka 3 zdania i przeczytaj na głos pierwsze zdanie .
Punkt 3 . Komentarz ortograficzny.
Dziecko powtarza zdanie i omawia pisownię kaŜdego wyrazu ( podaje zasady pisowni , poszukuje uzasadnienia
pisowni )
Punkt 4 .Zapisywanie .
Dziecko zapisuje zdanie (podobnie postępuje z następnymi zdaniami)
Punkt 5 .Kontrola 1 – dziecko.
Dziecko samodzielnie sprawdza cały napisany tekst.
Punkt 6. Kontrola 2 – dorosły
Dorosły sprawdza tekst. JeŜeli znajdzie błędy , podaje ich liczbę.
Punkt 7. Kontrola 3 – dziecko.
Dziecko ponownie sprawdza tekst z pomocą słownika ortograficznego.
Punkt 8 . Kontrola 4 – dorosły.
Dorosły sprawdza poprawiony tekst. JeŜeli nadal są błędy, wskazuje tekst – wzór, z którego dyktował zdania.
Punkt 9. Kontrola 5- dziecko
Dziecko porównuje napisany tekst ze wzorem i ostatecznie poprawia błędy.
Punkt 10. Poprawa.
Dziecko opracowuje błędnie napisane wyrazy(np. podaje zasady pisowni, wyrazy pokrewne, odmienia wyraz przez
przypadki, wymienia na inne formy)
Uwagi: Podstawowym załoŜeniem stosowania techniki „dyktando z komentarzem ortograficznym” jest
przeświadczenie o moŜliwości utrwalenia zasad pisowni i wytworzenia pełnej świadomości ortograficznej przez
przekształcenie się nawyku „głośnego myślenia”- omawiania zasad pisowni(pkt.3)- w nawyk „cichego”
przypominania ich sobie podczas pisania.
Kolejnym zadaniem ćwiczenia jest wytworzenie nawyku dokładnego sprawdzania i poprawiania kaŜdej pracy
pisemnej po napisaniu. Dziecko ma prawo do popełnienia błędu, ale nie ma prawa pozostawić go bez poprawiania.
Warunkiem uzyskania tych efektów jest wykonywanie omawianego ćwiczenia krótko lecz systematycznie oraz
zawarcie umowy z dzieckiem co do czasu pracy (codziennie), liczby dyktowanych zdań (zawsze tej samej)oraz
nagrody(po kaŜdym tygodniu ćwiczeń).W ten sposób dziecko nie będzie usiłowało, w tej sprawie stale z nami
negocjować. „Dyktando w 10 punktach”:
- utrwala znajomość zasad pisowni ,
- wytwarza nawyk stałego przywoływania zasad ortograficznych podczas pisania,
- wytwarza nawyk stałego sprawdzania napisanego tekstu, a tym samym dziecko ma poczucie odpowiedzialności za
napisany tekst.
Terapia dziecka dyslektycznego jest oddziaływaniem długofalowym.
Jej wyniki zaleŜą od wielu czynników:
- poziomu inteligencji dziecka oraz umiejętności radzenia sobie przez nie z trudnościami:;
- wieku- im młodsze dziecko, tym szybciej następuje usprawnienie zaburzonej funkcji;
- stopnia głębokości zaburzeń – im głębsze, tym trudniej o szybkie efekty terapii;
- stanu psychicznego dziecka- przy nadpobudliwości psychomotorycznej i związanych z nią zaburzeń
koncentracji uwagi, postępy w terapii są powolne, a efekty mało trwałe;
- współpracy z rodzicami – konsekwencja i systematyczność we wzajemnych kontaktach prowadzi do większych
osiągnięć uczniów ;
- zrozumienia ze strony szkoły- nauczyciel znający problem dysleksji potrafi zindywidualizować, zarówno prace z
dzieckiem, jak i wymagania wobec niego.
Bibliografia :
I.Czajkowska, K. Herda, „Zajęcia korekcyjno- kompensacyjne w szkole”, Warszawa 1989 ,WSIP
W. Turewicz „Organizacja pracy korekcyjno- kompensacyjnej” [w:]” Jak pomóc dziecku z dysortografią” , ODN
Zielona Góra 2000.
M. Bogdanowicz „ O dysleksji o specyficznych trudnościach w czytaniu i pisaniu- odpowiedzi na pytania rodziców i
nauczycieli”
M.Bogdanowicz „ Recepty na dobre czytanie i pisanie[w:] „Jak pomóc dziecku z dysortografią”, ODN Zielona Góra
2000.
Opracowanie referatów
Referat
„ Co kaŜdy nauczyciel powinien wiedzieć o dysleksji”
Referat został przekazany do biblioteki szkolnej oraz Gminnej Biblioteki w Słopnicach i słuŜy nauczycielom i
rodzicom jako źródło informacji o dysleksji.