Laboratorium „sytuacji granicznej”. Diabeł Stanisława Różewicza

Temat: Laboratorium „sytuacji granicznej”. Diabeł Stanisława Różewicza.
Opracowanie: Anna Kołodziejczak
Etap edukacyjny: szkoła ponadgimnazjalna
Przedmiot: język polski, wiedza o kulturze, etyka, filozofia
Czas: 2 godziny lekcyjne
Cele zajęć
Po zajęciach uczeń będzie umiał:
• krótko scharakteryzować założenia filozofii Karla Jaspersa w odniesieniu do „sytuacji
granicznych” w życiu człowieka;
• zaprezentować własne stanowisko na temat „sytuacji granicznych”;
• zanalizować i zinterpretować film Diabeł w reżyserii Stanisława Różewicza;
• wskazać, jakie środki wyrazowe zostały zastosowane w omawianym filmie i w jakim celu;
• powiedzieć, jakie postawy prezentują bohaterowie filmu wobec śmierci;
• wskazać niektóre cechy twórczości Stanisław Różewicza.
Metody i formy pracy:
praca indywidualna, praca w grupach, dyskusja ukierunkowana, krótka pogadanka, analiza
formalna i treściowa
Środki dydaktyczne:
• film w reżyserii Stanisława Różewicza Diabeł,
• materiały pomocnicze – Załączniki nr 1, 2 A i 2 B, 3
• materiały dostępne na stronach internetowych www.filmotekaszkolna.pl/lekcja-temat,100
i www.filmotekaszkolna.pl/lekcja-film-opis,101,50014.
Pojęcia kluczowe: granica, sytuacja graniczna, śmierć, samotność, życie, umieranie, drugi
człowiek, dramat kameralny, amoralność
Jako pracę domową na zakończenie poprzedniej lekcji zadaj zapoznanie się z tekstem
znajdującym się na www.filmotekaszkolna.pl/lekcja-temat,100. Jest to tekst na temat
ogólnych założeń filozofii Karla Jaspersa i zaproponowanego przez niego pojęcia „sytuacji
granicznych”.
(Do
samodzielnego
przeczytania
polecam
także
materiał
z http://usfiles.us.szc.pl/pliki/plik_1192710757.pdf)
Poproś, aby młodzi ludzie przemyśleli przeczytane treści, odwołując się do własnych
doświadczeń „sytuacji granicznych” (np. śmierć, cierpienie, miłość, wina).
Zapisz pytania pomocnicze, np.:
•
•
•
•
Kiedy czujemy, że znaleźliśmy się w sytuacji granicznej?
Czy mamy możliwości przekroczenia takiej granicy?
Co wnoszą do naszego życia takie sytuacje?
Z czym wiążą się dla nas sytuacje dokonywania wyborów?
www.filmotekaszkolna.pl
Przebieg zajęć:
Lekcja 1
1.
Zajęcia rozpocznij projekcją filmu Diabeł w reżyserii Stanisława Różewicza (28’).
Postaraj się o wytworzenie sytuacji sprzyjającej pełnemu odbiorowi filmu (zaciemnienie,
cisza, skupienie).
2.
Przedstaw następnie w formie krótkiego wykładu literacki rodowód Diabła,
opowiadania Guy de Maupassanta oraz jego niektóre ekranizacje (Załącznik nr 1), sięgnij do
opisu filmu, biografii i filmografii Stanisława Różewicza na www.filmotekaszkolna.pl/lekcjafilm-opis,101,50014.
3.
Poprowadź dyskusję ukierunkowaną na temat nastroju i klimatu, jaki został
zbudowany w oglądanym filmie. Zwróć uwagę uczniów na środki wyrazowe kina, które
zostały zastosowane (high-key, low-key, plany, montaż).
4.
Następnie przekieruj uwagę uczniów na zagadnienie dwóch światów/rzeczywistości,
które są w filmie pokazane na zasadzie kontrastu (lato i problemy doczesne oraz powolne
umieranie i ciemne wnętrze chaty).
5.
Zaproponuj hipotezę analityczno-interpretacyjną zgodną z tematem zajęć: powolny,
długotrwały proces umierania Matki Józefa, jej zawieszenie w „sytuacji granicznej” powoduje,
że wszyscy inni bohaterowie zdążą się określić, odnieść, stanąć twarzą w twarz z sobą
samym w tej „sytuacji granicznej”. Wszyscy poprzez zawieszenie śmierci znajdują się
w kameralnym laboratorium psychologii człowieka.
6.
Na tym zakończ 1 lekcję. (Najlepiej, aby druga lekcja następowała bezpośrednio po
pierwszej).
Lekcja 2
1.
Powróć do roboczej hipotezy o „laboratoryjnym” charakterze Diabła Stanisława
Różewicza w odniesieniu do badania postaw ludzkich w „sytuacjach granicznych”.
2.
Podziel klasę na 8 grup. Każdej z nich przydziel zbadanie jednego poziomu tabeli, z
tym, że każda grupa powinna znać wszystkie hasła, które polecone zostały do opracowania
(pora roku/opis natury, postacie związane z…, miejsca, przedmioty/atrybuty, sytuacje,
uczucia, nastrój, filmowe środki wyrazu). Załącznik nr 2A
3.
Następnie poproś uczestników każdej z grup o przedstawienie efektów pracy. W tym
celu można narysować na tablicy tabelę lub wydrukować ją w formie dużego plakatu. Poproś
uczniów o wpisywanie do tabeli zaakceptowanych przez ogół uczniów informacji. Załącznik
nr 2B (załącznik tak wypełniony, to pewna propozycja interpretacyjna).
4.
Podsumuj pracę na lekcji prosząc, aby uczniowie powiedzieli, jakie postawy wobec
granicy, jaką jest śmierć Matki Józefa, prezentują poszczególni bohaterowie. Załącznik nr 3
5.
Podziękuj uczniom za pracę nad trudnym zadaniem.
www.filmotekaszkolna.pl
6.
Zadaj pracę pisemną: Stanisław Różewicz tworzy filmowy, kameralny dramat, w
którym tak dobiera środki wyrazu, by przedstawione drobne zdarzenia z życia zwykłych ludzi
w naturalny sposób wyrażały uniwersalne i ważkie problemy. Jakie problemy poruszane w
filmie Diabeł są według Ciebie najbardziej godne uwagi? Jak w tym kontekście możesz
zinterpretować pierwsze i ostatnie ujęcia filmu, na których, w planach ogólnych, pokazane są
stojące obok siebie, podobne wiejskie chaty?
Załącznik nr 1
Na podstawie: www.wikipedia.pl, www.książki.wp.pl
Guy de Maupassant (1850-1893), to francuski pisarz przedstawiciel naturalizmu, znany
zwłaszcza ze swoich nowel. Uznany za mistrza minimalistycznej formy. Jego utwory
zawierają silne akcenty ironii, satyry i krytyki społecznej, przedstawiają realistyczny, pełen
pesymizmu obraz ówczesnego społeczeństwa.
Wychowywał się w Normandii. W życie literackie wprowadził go zaprzyjaźniony z jego
matką Gustaw Flaubert. Za właściwy debiut przyjmuje się na ogół publikację w 1880 r.
noweli Baryłeczka, uznanej przez Flauberta za arcydzieło. Rzuciwszy pracę urzędniczą, żył
odtąd z pióra. Stał się pisarzem niezmiernie poczytnym i modnym, światowcem
przyjmowanym w salonach arystokracji i bogatej burżuazji.
Wydał około 260 nowel. Jest też autorem sześciu powieści. Historia pewnego życia,
to opowieścią o straconych złudzeniach. Druga, Piękny pan, to historia karierowicza, krytyka
środowiska dziennikarskiego, finansjery, obyczajów i polityki III Republiki. W Mont-Oriol
fabuła miłosna rzutowana jest na społeczno-obyczajowe tło intryg i spekulacji związanych z
założeniem nowego kurortu. Oparta na klasycznych wzorcach kompozycji powieść Piotr i
Jan przynosi analizę kryzysu moralnego decydującego o losach obu bohaterów. Dwie
ostatnie powieści Jak śmierć silna i Nasze serce, wpisują się w nurt dekadentyzmu; powraca
w nich szereg motywów pesymistycznej filozofii Maupassanta.
W jego twórczości wyróżnia się dwa kręgi tematyczne: sceny przedstawiające życie
burżuazji paryskiej, konflikty w świecie drobnych urzędników, zawierające akcenty satyry i
krytyki społecznej oraz sceny z życia prowincji francuskiej, pełne rubasznego humoru i
wnikliwych obserwacji.
Maupassant przedstawiał rzeczywistość poprzez fakty, bez komentarzy odautorskich,
bardzo dbał o konstrukcję utworów, precyzję opisów, zrozumienie dla naturalistycznego
autentyzmu szczegółów i realiów.
Główną zasadą uczynił takie patrzenie na świat, aby w najbanalniejszym nawet
przedmiocie dostrzec to, czego nikt dotąd nie zauważył. Każdy artysta tworzy pewną "iluzję",
czyli wizję świata, i ją właśnie ma za zadanie przekazać w swoim dziele.
Wizja świata, którą przekazał w swoich dziełach, jest głęboko pesymistyczna.
Człowiek jest istotą słabą, zagubioną we wrogim mu świecie, skazaną na życie, które jest
pasmem cierpień i nudy, prowadzącym nieuchronnie do śmierci. Twierdził, że zło zawarte
jest immanentnie w naturze ludzkiej. Opowiadał o występkach, czy okrucieństwach tonem
pozornie wolnym od emocji.
Maupassant krytykował złe społecznie zjawiska obyczajowe, takie jak: oparte na
wyzysku wzajemnym stosunki między mężczyzną i kobietą, instytucję małżeństwa,
prostytucję, los nieślubnego dziecka.
Świadomy postępów nurtującej go od lat choroby (prawdopodobnie cierpiał
na schizofrenię, która odbiła piętno na technice powieściowej, sposobie percepcji świata i
filozofii widocznych w jego twórczości), przerażony symptomami nadchodzącego obłędu,
podjął udaremnioną próbę samobójstwa.
www.filmotekaszkolna.pl
Pod wpływem nasilającej się choroby psychicznej Maupassant pisał mało dziś znane
opowiadania utrzymane w konwencji koszmaru sennego.
Diabeł Maupassanta doczekał się dwóch polskich ekranizacji.
W 1985 roku w reżyserii Stanisława Różewicza, w 2005 r. w reżyserii Tomasza
Szafrańskiego, gdzie fabuła filmu pokazana została w konwencji horroru.
Na stronie yuotube.com zamieszczony jest interesujący film animowany,
zamieszczony przez Anthony Pierre Luciena.
Na temat biografii i twórczości Maupassanta powstało kilka seriali i filmów
biograficznych. Kino często sięgało po jego prozę np.: Bel Ami w reż. Louisa Daquina (1955),
czy w reż. Helmuta Käutnera (1968). W 2012 r. wszedł na ekrany film na podstawie tejże
powieści p.t.: Uwodziciel z Robertem Pattinsonem w roli głównej. Często ekranizowane
opowiadanie to np.: Baryłeczka w reż. Michaiła Romma (1934), czy w reż. Christian-Jaque’a
(1945).
Załącznik nr 2A
Pomiędzy życiem a śmiercią - bohaterowie w sytuacji granicznej
Życie
Śmierć
Pora roku/opis natury
Postacie
związane
z…
Pomiędzy życiem a śmiercią
Miejsca
Przedmioty/atrybuty/
znaki
Łącznik pomiędzy życiem a śmiercią
Sytuacje
Pomiędzy życiem a śmiercią
Uczucia postaci
Nastrój/klimat
wytworzony w filmie
www.filmotekaszkolna.pl
Filmowe
wyrazu
środki
Załącznik nr 2B
Pomiędzy życiem a śmiercią - bohaterowie w sytuacji granicznej
Życie
Bezczas. O lecie świadczy tylko
otwarte okno i firanki lekko
poruszane wiatrem; odrobina
światła
słonecznego
wdzierającego
się
do pomieszczenia.
Jedyną
„żywą” istotą jest czerwona
pelargonia stojąca w doniczce
na oknie
Józef, dziewczyna susząca Matka Józefa
związane pranie
Pora roku/opis natury
Postacie
z…
Śmierć
Lato. Czas zbiorów, złote
łany zbóż, zielone liście
brzóz i topoli poruszane
wiatrem
Ksiądz, lekarz i Rapetowa, to osoby „na granicy”, osoby
asystujące w śmierci, które zetknęły się z nią wielokrotnie
i posiadają na jej temat większą wiedzę. Ludzie wytypowani
przez społeczeństwo do „odprowadzania odchodzących”.
Wszystkie te osoby ubrane są na czarno
Miejsca
Otwarta przestrzeń. Wieś Zamknięta przestrzeń. Wnętrze
i otaczające ją bezkresne chaty Józefa
łany
dojrzałego
zboża,
polne drogi prowadzące
dalej
www.filmotekaszkolna.pl
Przedmioty/atrybuty/
znaki
Kwitnąca na czerwono
pelargonia,
złote
łany
zboża, wóz z sianem,
poruszane wiatrem – żywe
drzewa, gorąco, słońce,
ludzie w sile wieku, ładni,
żywotni
Łóżko, kogut, pióra koguta
znalezione pod łóżkiem, czarny
kot o błyszczących oczach,
Rapetowa w czarnym ubraniu i
takiej
chustce
na głowie,
budząc księdza, używa głosu
kruka, czarne, haczykowate
brwi, wielkie, chytre oczy,
miotła, wódka, ostentacyjne
przejawy fałszywej religijności –
duży krzyżyk na szyi, złożone
ręce, udawana modlitwa,
zapalone świece, czuwanie przy
zmarłym,
zdjęty
z
głowy
kapelusz
Otwarte okno – łącznik pomiędzy światami, wymiarami
Myśli Józefa o dziewczynie, „Taniec śmierci” (pojawienie się
kiedy rozkłada ona pranie, diabła
zwiastowane
przez
kiedy wyobraża ją sobie Rapetową)
siedzącą na łóżku w jego
chacie,
żniwa,
przewożenie
zboża
do
domu
Sytuacje
Wizyta lekarza,
posłanie po księdza,
„czuwanie” Rapetowej przy umierającej kobiecie
Uczucia postaci
Nastrój/klimat
wytworzony w filmie
Miłość, namiętność, plany Osamotnienie,
nieczułość,
na przyszłość
obojętność,
brak
miłości,
egoizm, interesowność, brak
skrupułów,
brak
systemu
wartości, brak „bojaźni bożej”
Spokój, piękno, ukojenie, Zagrożenie,
osaczenie,
cisza,
żywotność, zamkniecie, brak kontroli nad
bezpieczeństwo, odwieczny wydarzeniami, unieruchomienie,
rytm
natury,
otwarta zależność od decyzji innych
przestrzeń; jasne kolory, osób,
lęk,
każdy
dźwięk
słońce, piękne oświetlenie, budzący niepokój (brzęk wiadra,
w
zdecydowanym szuranie miotły, miałczenie
kontraście
do
obrazu kota,
skrzypienie
drzwi),
wnętrza chaty
ciemność, brzydota.
Nie można odróżnić dnia od
nocy
www.filmotekaszkolna.pl
Filmowe
wyrazu
Plany ogólne, bardzo jasne
środki zdjęcia (high-key, wysoka
tonacja, technika zdjęciowa
polegająca na dobraniu
odpowiednich tematów i
pokazaniu ich w przewadze
nienasyconych,
jasnych
tonów)
Plany
bliskie:
zbliżenia,
półzbliżenia,
plany
amerykańskie, najwyżej plany
ogólne. Ciemne barwy
(low-key, niska tonacja, sposób
wykonywania zdjęć polegający
na
dobraniu
tematów
i
pokazaniu ich w przewadze
nasyconych, ciemnych tonów)
Montaż równoległy scen z obu obszarów. Dystans i chłód
opisu, dyskretne, świadome przyglądanie się sytuacjom przez
kamerę – obserwatora.
Lakoniczna emocjonalność, dyskrecja nastroju, umiejętność
budowania napięć i ów obraz miary moralnej, zawsze stałej i
niewzruszonej, która tkwi pod obrazem i pod emocją, jako jej
jedyna konieczność i jedyny sens, co nadaje im szczególną
wartość.
M. Malatyńska, www.culture.pl/baza wiedzy
Załącznik nr 3
Postawy bohaterów filmu Diabeł wobec granicy, jaką jest śmierć Matki Józefa.
Józef – młody chłop, przystojny, żywotny, po śmierci matki zostanie jedynym gospodarzem
domu i ziemi. Jak na warunki wiejskie dosyć zamożny. Dobra partia –myśli o ożenku z ładną
dziewczyną. Nie traktuje śmierci matki osobiście, myśli o obowiązkach i korzyściach, jakie się
z tym wiążą. Dba o poprawne zachowanie, w sensie społecznym, w związku ze śmiercią
matki (najmuje Rapetową). Jest egoistyczny, interesowny, chytry, bezwzględny i amoralny w
swoich wyborach i postępowaniu.
Rapetowa – stara wiejska baba, która za pieniądze zajmuje się umierającymi i zmarłymi
(czuwa, przebiera, przygotowuje do pogrzebu). Chciwa i bezwzględna, chytra, egoistyczna,
obdarzona specyficznym sprytem życiowym. Na pokaz religijna, zakłamana, pozująca na
osobę skromną, życzliwą i pobożną. W gruncie rzeczy bezwzględna morderczyni. Amoralna,
nierozpoznająca zła i dobra, bez wyrzutów sumienia.
Ksiądz – klasyczny przedstawiciel stanu duchownego, w milczeniu spełnia swoje
powinności, bez ociągania się, ale i bez zaangażowania, jest ślepy na wszystko co się dzieje
we wsi, toleruje przejawy fałszywej, powierzchownej, wiejskiej pobożności na pokaz. Żyje
wygodnie i dostatnio w swojej rajskiej enklawie.
Lekarz – bardzo rzetelnie wykonuje swój zawód, jest świadomy nie tylko uwarunkowań
medycznych związanych ze śmiercią matki Józefa, ale także społecznych i
psychologicznych. Zna dobrze mentalność chłopów, wie, że czas zbiorów jest ważniejszy niż
odejście najbliższej osoby. Jest świadomy wiejskiej znieczulicy, bezradności, niewiedzy,
egoizmu, hardości. Posuwa się w stosunku do Józefa do otwartego szantażu – nie
zaopiekujesz się matką, nie udzielę Ci pomocy w chwili śmierci.
www.filmotekaszkolna.pl