głos emigracji w

Andrzej Pieczewski
Komisja do Spraw Europy Środkowej i Wschodniej Ruchu Europejskiego
(1949 – 1973) - głos emigracji w sprawie europejskiego zjednoczenia 1
W pierwszych latach po II wojnie światowej, w obliczu niepewności i podziału
kontynentu, ogromne znaczenie dla krzewienia idei integracji europejskiej miały liczne
organizacje prywatne i społeczne. Ich główną zasługą stało się przeniesienie idei zjednoczenia
europejskiego ze sfery utopijnych marzeń do praktycznej rzeczywistości międzyrządowych
negocjacji. Dokonać tego mogły tylko ruchy o zasięgu ogólnoeuropejskim, skupiające liczne
autorytety, mające odpowiednią siłę wpływu w sferach rządowych i moc medialną.
Organizacją spełniającą te warunki był Ruch Europejski 2 (European Movement)
powstały po Wielkim Kongresie Haskim 3 . Dość wspomnieć, iż honorowymi prezydentami
Ruchu byli: Winston Churchill, Paul Henri Spaak, Leon Blum, Alcide de Gasperi (później
dołączyli np. Robert Schumann i Konrad Adenauer). Pionierska działalność Ruchu
Europejskiego przyczyniła się do mocnego zakotwiczenia idei integracji europejskiej na
arenie międzynarodowej polityki oraz rozpoznawania jej jako konieczności.
W szeregach Ruchu Europejskiego, oprócz zachodnich osobistości, znalazło się
również wielu aktywnych członków pochodzących z krajów Europy Środkowej i Wschodniej
rekrutujących się spośród wojennej emigracji. Jednym z najbardziej wpływowych był Józef
Hieronim Retinger. Wiele doniosłych pro europejskich przedsięwzięć, jak choćby inicjatywa i
współorganizacja Kongresu Haskiego, powstanie Ruchu Europejskiego, Europejskiej Ligi
1
Tekst ten oparty jest na badaniach Archiwum Komisji do Spraw Europy Środkowej i Wschodniej Ruchu
Europejskiego przekazanego przez Jana Pomiana (sekretarza J.H. Retingera, a także sekretarza Komisji i
samodzielnego funkcjonariusza Ruchu Europejskiego) do Międzynarodowego Ośrodka Badań Europejskich im.
Józefa Retingera w Akademii Ekonomicznej w Krakowie w maju 2004r. Badań dokonałem przed przekazaniem
dokumentów do Krakowa.
2
Ruch Europejski – międzynarodowa organizacja społeczna promująca budowę unii europejskiej. Powstała w
październiku 1948r. w wyniku połączenia sił kilku ruchów federacyjnych z krajów Europy Zachodniej. Zobacz
więcej: M.S. Wolański, Ruch Europejski w latach 1948-1952. Geneza, struktury, inicjatywy polityczne [w:] Acta
Universitatis Wratislaviensis No 1652; European Movement. The Story of Campaign; European Movement and
The Council of Europe, Hutchinson & CO. Publishers LTD., Printed in Great Britain by William Brendon and
Son Ltd. Watford.
3
Wielki Kongres Haski (V 1948r.) – zgromadzenie poświęcone perspektywom integracji europejskiej
zakończone ogłoszeniem „Przesłania dla Europejczyków”. W kongresie wzięło udział 800 delegatów z 20
państw Europy, wśród których znalazło się 20 byłych lub przyszłych premierów, 50 ministrów i około 250
parlamentarzystów. Obrady kongresu otworzył Winston Churchill, funkcję sekretarza pełnił J.H. Retinger.
Zobacz: Denis de Rougemont, A biografical sketch [w:] Tribute to a Great European J.H. Retinger, Centre
Europeen de la Culture, Geneve 1961, s. 44-45.
1
Współpracy Ekonomicznej łączy się właśnie bezpośrednio z jego osobą 4 . Paul Henri Spaak –
ojciec Traktatów Rzymskich tak wspominał współpracę z nim i osiągnięcia naszego
największego Europejczyka: „ (...) Po wojnie kontynuuje swoje wysiłki i zostaje jednym z
najbardziej przekonywujących autorów (ojców) zjednoczonej Europy. Jego nazwisko
zasługuje na to, aby być zaliczanym do jej pionierów” 5 . Właśnie dzięki inicjatywie J.H.
Retingera – wówczas Sekretarza Generalnego Ruchu Europejskiego do głosu dochodzą
europejskie interesy krajów Europy Środkowo-Wschodniej leżące już wówczas po drugiej
stronie „żelaznej kurtyny”.
Geneza i początki działalności Komisji
Po II wojnie światowej jasnym stało się, iż realizacja idei integracji europejskiej nie
będzie mogła dotyczyć krajów zależnych od Sowietów. Retinger uważał pojałtański podział
Europy za tymczasowy i sprzeczny z interesem wszystkich państw europejskich. Był on
jednak politykiem pragmatycznym i zdawał sobie sprawę, że perspektywa integracji całej
wolnej Europy stała się odległa. Moskwa miała swoje wizje integracji starego kontynentu, ale
pod sztandarem sierpa i młota.
Retinger rozpoczął konsekwentne nawoływanie do integracji ogólnoeuropejskiej,
która wówczas zaczęła już oznaczać dla wielu integrację tylko Zachodniej części kontynentu.
Twierdził, iż w ówczesnej sytuacji nie wolno było pozwolić politykom wolnego świata, aby
zapomnieli o Europejczykach ze Wschodu. Jego zdaniem, należało budować silną i
zintegrowaną Europę Zachodnią, rozmiękczać „żelazną kurtynę” i gdy pozwolą na to warunki
(Wschód odzyska wolność) należy włączyć te państwa w nurt europejskiej integracji. Jeszcze
nie tak dawno, bo w okresie wojny działał na rzecz jedności całego kontynentu 6 , w niej
4
O roli J.H. Retingera w tworzeniu zrębów integracji europejskiej zobacz: J. Pomian, Życie i pamiętniki
pioniera Jedności Europejskiej, Warszawa 1994.; W. Lipgens, A History of European Integration, Oxford 1982.;
R. Mayne, J. Pinder, Federal Union: The Pioneers. A History of Federal Union, London 1990.; Tribute to a Great
European J.H. Retinger, Centre Europeen de la Culture, Geneve 1961.; 50th Anniversary of ELEC 1946-1996 in
remembrence of Joseph Retinger initiator of European League for Economic Co-operation, Brussels 1996.; M.
van der Velden, The origins of The European League for Economic Co-operation, Brussels 1996.; Josef
Retinger. Secretary – General of The Hague, “The Observer”, London 09.05.1948; G. Witkowski, Józef
Retinger. Polski inicjator integracji europejskiej, Warszawa 2000.; G. Witkowski, Ojcowie Europy. Udział
Polaków w procesie integracji kontynentu, Warszawa 2001.; J. Chodorowski, Osoba ludzka w doktrynie i
praktyce europejskich wspólnot gospodarczych, Poznań 1990.; A. Marszałek, Z historii europejskiej idei
integracji międzynarodowej, Łódź 1996.; A. Pieczewski, Józef H. Retinger – pomysłodawca i współtwórca
Grupy Bilderbergu, „Studia Polityczne PAN”, Nr 10 Warszawa 2002; A. Pieczewski, Działalność J.H. Retingera
na rzecz zjednoczonej Europy, „Studia Europejskie, Centrum Europejskie Uniwersytetu Warszawskiego” Nr 4
(16) 2000; A. Pieczewski, Władysław Sikorski – rzecznik i propagator zjednoczenia europejskiego, „Polska w
Europie”, Warszawa Nr 2 (44) 2003.
5
P. H. Spaak, Combats Inachevés tome II. de l'espoir aux deceptions, Paris 1969 t. 2, s. 24.
6
O roli Retingera w organizowaniu rozmów międzyrządowych podczas II wojny śwaitowej na temat
europejskiej integracji dużo informacji zawierają archiwa belgijskiego MSZ. Stało się to za sprawą Paula Henri
2
bowiem widział zabezpieczenie wolności i niepodległości mniejszych i słabszych państw.
Twierdził, iż niepodległa Polska może istnieć w Europie jeśli będzie członkiem szerszych
europejskich struktur integracyjnych.
Troska o interesy polskie w pro europejskiej działalności Retingera znalazła najpełniejszy
wyraz w stworzeniu i koordynowaniu działań Komisji do Spraw Europy Środkowej i
Wschodniej Ruchu Europejskiego.
Niełatwą sprawą okazało się już uczestnictwo emigracyjnych przedstawicieli krajów
Europy Wschodniej w wielkim Kongresie Haskim. Propaganda krajów komunistycznych
opisywała ich jako reakcjonistów. Dodatkowo zachodnia opinia publiczna – wówczas mocno
lewicowa - nie była przychylnie do nich nastawiona.
Retinger podjął starania mające na celu dopuszczenie przedstawicieli Europy Środkowej i
Wschodniej do Kongresu w Hadze. Poparcia udzielił mu Duncan Sandys 7 . Ostatecznie
emigracyjni
politycy
zostali
zaproszeni
i
wzięli
czynny
udział
w Kongresie. Ich obecność miała oznaczać, że przyszła zintegrowana Europa będzie zawsze
stała otworem dla tych krajów, jeśli tylko będą mogły i chciały się przyłączyć. Stanowisko to
zostało potwierdzone kilka miesięcy później na konferencji w Brukseli. Ruch Europejski
zaczął
tworzyć
wśród
emigracji
Komitety
Narodowe
dla
każdego
z tych krajów 8 .
Retinger uważał, że należy zrobić wszystko, aby pomóc emigrantom w kontaktowaniu
się z przywódcami zachodnimi. W owym czasie Ruch Europejski posiadał trzy
międzynarodowe
komisje:
ekonomiczną,
do
spraw
kultury
oraz
prawną,
która
przygotowywała Europejską Kartę Praw Człowieka. Retinger wysunął więc pomysł
utworzenia Komisji do Spraw Europy Wschodniej: „W kwietniu 1949r. wydałem lunch, na
którym obecni byli Harold Macmillan, Randolph Churchill 9 , Edward Beddington Behrens
oraz około dziesięciu liderów emigracyjnych rządów państw Europy Wschodniej. Przy tej
okazji zdecydowaliśmy o utworzeniu Komisji do Spraw Europy Środkowej i Wschodniej jako
jednego z komitetów Ruchu Europejskiego.” 10 Przewodniczącym Komisji został sam Harold
Spaaka – ówczesnego ministra spraw zagranicznych rządu Belgii na uchodźctwie, który nakazał swym
placówkom dyplomatycznym zbieranie wszelkich informacji na temat rozmów / planów dotyczących integracji
europejskiej. Archiwa te (Archives du Ministère belge des Affaires étrangères – désormais AMAE) zbadał i
opracował pod kątem roli dr Retingera w budowaniu zrębów integracji Thierry Grosbois w pracy L’action de
Józef Retinger en faveur de l’idée européene 1940-46, [w:] „European Review of History – Revue européene
d’Historie”, Vol. 6, No. 1, 1999. [ o tym:] s. 66.
7
Duncan Sandys – zięć Churchilla, członek parlamentu, minister, jeden z liderów Ruchu Europejskiego.
8
J. Pomian, Józef Retinger. Życie i pamiętniki ... , s. 218-219.
9
Randolph Churchill – wpływowy dziennikarz, syn byłego premiera Winstona Churchilla.
10
Notatka J.H. Retingera (maszynopis) w języku angielskim – bez tytułu, Biblioteka Polska w Londynie – brak
numeru katalogowego.
3
Macmillan, sprawozdawcą Edward Beddington Behrens. Stanowisko sekretarza powierzono
Janowi Pomianowi 11 . Z pozycji Sekretarza Generalnego Ruchu Europejskiego nad całością
przedsięwzięcia czuwał J.H. Retinger.
Pierwsza
akcja
propagandowa
miała
miejsce
już
w
sierpniu
1949r.
12
na zgromadzeniu Rady Europy w Strasburgu. Jak pisze Jan Pomian : „Zależało nam na
jakimś geście, który wskazywałby na pamięć o krajach nieobecnych.”. Upadła propozycja
ustawienia pustych krzeseł w pobliżu trybuny symbolizujących kraje Europy Wschodniej.
Zamiast tego, wielu delegatów nawiązywało w swoich przemówieniach do krajów
nieobecnych. Rok po tym wydarzeniu, Harold Macmillan zaproponował utworzenie w Radzie
Europy Komitetu Specjalnego, który strzegłby interesów krajów nie reprezentowanych.
Propozycja i nazwa zostały przyjęte, a ich autora wybrano na przewodniczącego. Komitet
składał się z parlamentarzystów, członków Zgromadzenia, a emigranci mieli do niego dostęp
oraz zapraszano ich na przesłuchania. Komitet ten istniał długo, przez całe lata stanowiąc
symbol pamięci i wyraz solidarności polityków Zachodu z krajami zniewolonymi.
Komisja do Spraw Europy Środkowej i Wschodniej od czasu swego powstania
rozpoczęła prężną działalność. W wielu krajach utworzone zostały struktury lokalne.
Prowadziły one ożywioną działalność informacyjną i propagandową. Organizowano liczne
spotkania i dyskusje. Dzięki temu możliwe stało się nawiązywanie kontaktów między
politykami emigracyjnymi, a politykami Zachodu. Tym samym wprowadzano na arenę
międzynarodową przedstawicieli Europy Wschodniej.
Cele, zasady funkcjonowania Komisji i formy jej działania
Początkowe cele i zasady funkcjonowania Komisji do Spraw Europy Środkowej
i Wschodniej określone zostały na zorganizowanym przez Retingera spotkaniu 16-go
października 1949r. Na pierwszym miejscu stawiano wzmocnienie udziału przedstawicieli
państw Europy Wschodniej na uchodźctwie w pracach Ruchu Europejskiego oraz, na ile
będzie to możliwe, promowanie i popularyzację idei integracji wśród społeczeństw ich
krajów. Deklarowano podjęcie wysiłków zmierzających do zbliżenia i zacieśnienia
współpracy między emigracyjnymi politykami państw europejskich zza „żelaznej kurtyny”
oraz aktywizację ich stosunków z przedstawicielami Zachodu. Celem działania Komisji stały
11
Postać Jana Pomiana przybliża artykuł: A. Pieczewski, Jan Pomian- nieznany Europejczyk i aide de camp
Józefa Hieronima Retingera, „Polska w Europie”, Warszawa 2 (40) 2002
12
J. Pomian, Józef Retinger. Życie i pamiętniki pioniera ... , op. cit., s. 219.
4
się również studia i analiza różnych problemów odnoszących się do państw regionu Europy
Środkowej i Wschodniej w świetle idei integracji kontynentu.
W miarę upływu czasu i zmiany sytuacji międzynarodowej cele Komisji ewoluowały.
Jednym słowem stała się ona strażniczką europejskich interesów krajów pozostających pod
dominacją Moskwy, tak, aby temat Wschodu nie wypadł z zagadnienia integracji
europejskiej.
Przede wszystkim przypominała ona politykom Zachodu o problemie Europy Wschodniej.
Dbano także, aby deklaracje o tzw. „drzwiach otwartych” do integracji europejskiej dla
krajów zniewolonych (jak tylko pozwolą na to warunki) słyszalne były po obu stronach
„żelaznej
kurtyny”.
Nakłaniano
polityków
Zachodu
do
kontaktów
z krajami satelickimi mających na celu - na ile było to możliwe - rozmiękczanie „kurtyny”
poprzez transponowanie na Wschód idei wolności i demokracji, tak aby od wewnątrz
pobudzić
na
Wschodzie
proces
transformacji
w
kierunku
gospodarki
rynkowej
i systemu demokracji typu zachodniego. Przygotowano grunt pod przyszłe włączenie tych
państw w nurt europejskiej integracji, kiedy tylko odzyskają wolność.
Mimo określonych zasad funkcjonowania 13 Komisja przez cały okres swojego
działania była ciałem bardzo nieformalnym, które, jak pisze Jan Pomian, istniało
i pracowało skutecznie dzięki temu, iż działało ostrożnie i sensownie. 14 Organizacja ta nie
miała
charakteru
masowego.
Skupiała
elitę
i
oddziaływała
bezpośrednio
na wpływowych polityków Zachodu. Formami działalności Komisji były najczęściej liczne
spotkania, zebrania i kongresy. Przez lata swej działalności wydawała ona memoranda, apele,
służyła niejednokrotnie jako ciało doradcze i eksperckie w sprawach Wschodu.
Budżet Komisji był bardzo skromny. Przez cały okres działalności brakowało jej
stałych środków. Fundusze organizowane były ad hoc, a członkowie jak i inni uczestnicy
spotkań byli ochotnikami, którzy nie pobierali wynagrodzeń. Zebrania odbywały się
najczęściej u Sir Edwarda Beddingtona Behrensa 15 , który też na ogół pokrywał minimalne
koszta. Osoby zaangażowane w prace Komisji działały zatem z pobudek patriotycznych
kierowani solidarnością ogólnoeuropejską. 16
13
Szczegółowe zasady funkcjonowania Komisji znajdują się w: European Movement, Eastern and Central
European Section, Rules of Procedure – maszynopis znajdujący się w zbiorach Retingera, Polska Biblioteka w
Londynie – brak numeru katalogowego.
14
List J. Pomiana z dnia 24.04.2003r. do autora artykułu.
15
Sir Edward Beddington Behrens – bogaty finansista, wówczas Honorowy Sekretarz Ruchu Europejskiego,
przyjaciel Retingera, który jak pisze J. Pomian w swoim liście z dnia 24.04.2003r. do autora artykułu: „ (...)
słuchał się jego [ Retingera] rad.
16
List J. Pomiana z dnia 24.04.2003r. do autora artykułu.
5
Skład osobowy Komisji
W poczet członków Komisji wchodzili politycy emigracyjni ze Wschodu. Znaleźli się
wśród nich byli ministrowie, parlamentarzyści, ekonomiści, pisarze – między innymi: Paul
Auer, George Dimitrov, Grigore Gafenco, Stefan Osuski, Edward Raczyński, Hubert Ripka,
August Rei, Léo Łabędź, Konstanty Jeleński, Ion Ratiu, Eugeniusz Zaleski, M. V. Ivanowicz,
Jan Strański, V. Tilea, Jerzy Zdziechowski, Paul Barton, Thomas Schreiber, Pavel Tigrid,
Andrzej Stypułkowski i wielu innych. 17
Retinger, aby podnieść rangę Komisji dbał od początku o odpowiedni, prestiżowy jej
skład. Dzięki jego niebywałym kontaktom, w pracach tej organizacji brało udział wielu
wybitnych zachodnich mężów stanu, w tym z Wielkiej Brytanii: Harold Macmillan - premier
członek Partii Konserwatywnej, Julian Amery - członek parlamentu, Konserwatysta, Clement
Davies – minister, przewodniczący Partii Liberalnej, Artur Greenwood – minister, członek
parlamentu z ramienia Labour Party, Lord St. Oswald – minister, Konserwatysta, członek
Izby Lordów, Tufton Beamish – członek parlamentu z ramienia Partii Konserwatywnej, Lord
Boothby – minister, Lady Violet Bonham-Carter – członkini Partii Liberalnej, córka premiera
Asquith’a, Bob Edwards – członek parlamentu z ramienia Labour Party, John Biggs Davison
– Konserwatysta, członek parlamentu, Lord Layton – Liberał, wpływowy wydawca
i redaktor, M.L.D. Maclean – Konserwatysta, członek parlamentu, Duncan Sandys – zięć
Churchilla, minister, jeden z liderów Ruchu Europejskiego. Z Francuzów na czoło wysuwali
się dwaj premierzy Paul Ramadier i Paul Reynaud oraz minister, członek Chrześcijańskiej
Demokracji Robert Bichet, bankier, finansista i ekonomista E. Giscard d’Estaign – ojciec
Valery’ego późniejszego prezydenta Francji. Wśród Niemców znaleźli się: Fritz Erler –
czołowy Socjalista, parlamentarzysta i minister, J.H. von Merkatz – członek parlamentu z
ramienia Chrześcijańskiej Demokracji, Ernest Paul – parlamentarzysta. Wśród Belgów
wyróżniał się Jean Drapier – działacz pro europejski, najbliższy współpracownik P.H.
Spaak’a. Najbardziej aktywnym z Holendrów był zaś wybitny działacz socjalistyczny i
związkowy - Koos Voorinka. Skandynawię reprezentował Szwed – polityk prawicowy,
17
Note on the History and Activities of The Central and Eastern European Commission of the European
Movement, Dokument znajdujący się w teczce nr 2 archiwów Komisji do Spraw Europy Środkowej i
Wschodniej Ruchu Europejskiego opatrzone datą 1958/59 oraz listy uczestników spotkań zawarte w archiwach
Komisji, Międzynarodowy Ośrodek Badań Europejskich im. J.H. Retingera Akademia Ekonomiczna w
Krakowie – brak numeru katalogowego.
6
senator Karl Wistrand 18 . Skład osobowy Komisji był niewątpliwie jej wielkim atutem, za
którym szedł prestiż i odpowiednia siła wpływu.
Pierwszym
przewodniczącym
Komisji
został
sam
Harold
Macmillan,
który po dwóch latach musiał zrezygnować, gdyż powołano go do rządu brytyjskiego.
Kierownictwo przejął wówczas Sir Edward Beddigdon – Behrens, który z kolei zrezygnował
w 1952r. Obaj oni zostali honorowymi prezydentami Komisji. Następnie przez dwa lata
przewodniczył tej organizacji Lord Colerain, a funkcje sprawozdawcy pełnił Sir David Kelly.
Po tych niezbyt fortunnych rządach przewodniczącym Komisji został (już do końca jej
trwania) Senator Etienne de la Vallée Poussin z Belgii. Józef Retinger - inicjator i założyciel
tej organizacji czuwał nad jej pracami z pozycji Sekretarza Generalnego Ruchu
Europejskiego.
Retinger uczynił Sekretarzem Komisji swojego bliskiego współpracownika Jana
Pomiana, który pełnił tę funkcje już do ostatnich dni działalności tej komórki Ruchu
Europejskiego. Pomian konsultował wszystkie inicjatywy z Retingerem - jak sam wskazywał:
„Wszystko było z nim [Retingerem] uzgadniane. Nie podejmowałem inicjatywy bez
poradzenia się jego. Dzielił się ze mną swoją opinią i obserwacją” 19 . Stąd Retinger miał stały
wpływ i kontrolę nad poczynaniami Komisji, mimo jednoczesnego zaangażowania w wiele
różnych inicjatyw w ramach Ruchu Europejskiego, Europejskiej Ligii Współpracy
Ekonomicznej, czy później przy tworzeniu Grupy Bilderbergu. Konsultacjom tych dwóch
działaczy sprzyjał fakt, iż Pomian asystował Retingerowi w prawie wszystkich jego
działaniach. Dzielili nawet wspólne mieszkanie w Londynie. 20
W miarę nabierania doświadczeń, działając pod okiem Retingera rola Jana Pomiana w
Komisji wzrastała. Troszczył się o jej istnienie i skuteczną akcję. Brał udział we wszystkich
poczynaniach
i
utrzymywał
łączność
między
jej
członkami.
Później,
od czasu objęcia przewodnictwa Komisji przez Senatora de la Vallée Poussin, a tym bardziej
po śmierci Retingera, stał się głównym inicjatorem większości poczynań Komisji: „(...)
prawie wszystkie inicjatywy wychodziły ode mnie, z tym, że skrupulatnie pilnowałem żeby
wszystko było uzgadniane, a życzenia i sugestie tych czy innych osób brane pod uwagę.” 21
18
Note on the History and Activities of The Central and Eastern European Commission of the European
Movement, Dokument znajdujący się w teczce nr 2 archiwów Komisji do Spraw Europy Środkowej i
Wschodniej Ruchu Europejskiego opatrzone datą 1958/59 oraz listy uczestników spotkań zawarte w archiwach
Komisji, Międzynarodowy Ośrodek Badań Europejskich im. J.H. Retingera Akademia Ekonomiczna w
Krakowie – brak numeru katalogowego; J. Pomian, Józef Retinger ... , s. 219.
19
Zapis na taśmie magnetycznej wywiadu jaki wraz z dr A. Wernerem przeprowadziłem z Janem Pomianem
9-go maja 2003r. w Warszawie.
20
Tamże.
21
List J. Pomiana z dnia 24.04.2003r. do autora rozprawy.
7
Komisja działała w dużej mierze dzięki opiece Retingera i korzystała z jego
kontaktów. Odpowiedni dobór jej członków zapewnił niezbędny prestiż, siłę intelektualną i
moralną. Gro inicjatyw należało do emigrantów. Politycy Zachodu okazywali niezbędne
wsparcie i życzliwość.
Konferencja na temat Europy Środkowo-Wschodniej
W 1950r. wybuchła wojna w Korei. Zimna wojna w Europie osiągnęła punkt
kulminacyjny. Sytuacja w Europie Wschodniej pogarszała się. Stalinowski terror zlikwidował
już niemalże wszelkie przejawy opozycji i nękać zaczął już nawet partie komunistyczne. Nikt
nie
miał
wówczas
wątpliwości,
że
podział
Europy
stał
się
faktem,
który na wiele lat będzie determinował stosunki na kontynencie.
W owym czasie, Ruch Europejski prowadził ożywioną działalność. Rozpoczęła się
seria
konferencji,
z
których
każda
poświęcona
była
konkretnemu
tematowi.
Do pełnego obrazu brakowało jeszcze kwestii Europy Wschodniej. Retinger zajął się więc
przygotowaniami do konferencji na temat przyszłości Europy w kontekście państw
europejskich znajdujących się pod panowaniem imperium sowieckiego. Przygotowania
okazały się bardzo trudne, pochłaniały dużo czasu i wysiłku. Trudnymi okazały się zebranie
całej
emigracji
oraz
znalezienie
odpowiednich
funduszy.
Mimo
uznania
i akceptacji, jakiej udzieliło tej sprawie wielu przywódców z krajów zachodnich, tylko
nieliczni wśród nich byli gotowi coś uczynić. 22
Ostatecznie w dniach 21 – 24 stycznia 1952r. pod sztandarami Ruchu Europejskiego
odbyła się w Londynie, dzięki wysiłkom Retingera, konferencja na temat Europy Środkowej i
Wschodniej. Konferencja skupiła zarówno wybitnych polityków emigracyjnych, jak i
czołowych polityków Zachodu. Przewodniczył jej Leo Amery. Dyskretne poparcie ze strony
rządu brytyjskiego zapewnił Harold Macmillan, który otworzył konferencję i przemawiał
podczas bankietu wydanego przez Sir Edwarda Beddingtona Behrensa. 23
Konferencja ta, była również drugą i ostatnią okazją w historii Ruchu Europejskiego, kiedy
Retinger wygłosił formalne przemówienie. Podkreślił w nim, że cele Ruchu nie są ani
agresywne, ani negatywne, ale pokojowe i konstruktywne. Wezwał emigrantów
do wspólnego działania i poparcia idei integracji Europy.
22
J. Pomian, Józef Retinger ...., s. 220.
W owym czasie Harold Macmillan został powołany do rządu brytyjskiego. Przewodniczącym Komisji do
Spraw Europy Środkowej i Wschodniej został Sir Edward Beddington Behrens.
23
8
Podczas konferencji przyjęto Deklarację Polityczną, w której stwierdzano,
iż po odzyskaniu wolności państwa Europy Środkowej i Wschodniej powinny bezwzględnie
zostać
przyjęte
do
struktur
integrującej
się
Europy.
Konstruktywne
i ożywione obrady konferencji trwały trzy dni i zakończyły się wiecem w Albert Hall
z udziałem około siedmiu tysięcy osób. 24
Po tym wielkim wydarzeniu członków Komisji ogarnął entuzjazm. Czuli,
że dokonali czegoś ważnego, nabrali animuszu i impetu. W tej sytuacji zapału rząd brytyjski
zdecydował się przyznać skromne środki Komisji, z których finansowano lokal i prowadzenie
sekretariatu. Po kilku miesiącach okazało się jednak, iż prawdziwą intencją Foreign Office
było to, aby Komisja jedynie pozorowała aktywność. 25 J. Pomian 26 opisuje ten epizod w
następujący sposób: „W kilka miesięcy po konferencji Komisja otrzymała nowego
przewodniczącego i sprawozdawcę. 27 Wkrótce okazało się, że nowi przywódcy wykazywali
większą skłonność do ograniczania, niż do rozwijania działalności Komisji. Po burzliwym
zebraniu obaj z Retingerem podaliśmy się do dymisji. Po jakimś czasie uczynili to także nasi
przeciwnicy.” Komisja przestała istnieć.
Różnice i spory, zdaniem Retingera, nie mogły jednak zakończyć pożytecznej
działalności Komisji. Bez względu na przeszkody należało, jego zdaniem, pomóc państwom
za „żelazną kurtyną”, wśród których znalazła się Polska. Retinger przystąpił do tworzenia
organizacji
na
nowo.
Namówił
Senatora
de
la
Valèe
Poussin
z
Belgii,
aby objął funkcje przewodniczącego. Reaktywowanie działalności Komisji powiodło się. Od
tego czasu Komisja wykonała sporo cennej pracy.
Działalność Komisji do Spraw Europy Środkowej i Wschodniej (1953 – 1961)
Do końca lat czterdziestych na terenie Europy Środkowej i Wschodniej
ukonstytuowały się reżimy komunistyczne. Nacjonalizowano przemysł, kolektywizowano
rolnictwo, rozpoczął się także proces rusyfikacji kultury.
Na arenie międzynarodowej zimna wojna rozpoczęła się na dobre. Wschód
i Zachód jawnie demonstrowały wrogość. Kontakty gospodarcze zostały ograniczone do
24
G. Witkowski, Józef Retinger... , s. 116-117.
List J. Pomiana z 24.04.2003r. do autora artykułu.
26
J. Pomian, Józef Retinger... , op. cit., s. 221.
27
Przewodniczącym Komisji do Spraw Europy Środkowej i Wschodniej został Richard Low, a sprawozdawcą
Bernard Kelly.
25
9
minimum. Zrozumiano, że Europa na długie lata została przedzielona murem ideologicznej
wrogości.
Członkowie
Komisji
ubolewając
nad
tą
sytuacją
zdawali
sobie
sprawę,
że działania przez nich prowadzone muszą mieć długookresową perspektywę. Przy
ówczesnych warunkach politycznych nie liczono na szybkie sukcesy.
Broń kulturalna
Jedynym narzędziem mogącym zrobić wówczas choćby mały wyłom w murze, jaki
stanął pomiędzy Europejczykami mogła być, zdaniem członków Komisji, wymiana
kulturalna. 28 Na Wschodzie kultura podporządkowana została i zaczęła służyć ideologii
komunistycznego państwa. Jej zadaniem stało się wyobcowanie państw Wschodu i
oddzielenie ich od wpływu kultury zachodniej. Działacze Komisji twierdzili, iż gdyby
realizować na szeroką skalę wymianę kulturalną, idea wolności reprezentowana przez Zachód
(zabroniona na Wschodzie) mogłaby stopniowo podważać tamtejszy porządek. Tym też
tłumaczono fakt, iż kraje komunistyczne tak wzbraniały się przed otwarciem na tego rodzaju
wymianę.
Wskazywano, że nawet sporadyczne kontakty mogły być w ówczesnej sytuacji
owocne. Komuniści, choć z powodów propagandowych oficjalnie akceptowali ideę wymiany
kultur, to w praktyce byli zdecydowanie przeciwni penetracji ich systemu przez kulturę
zachodnią. Należało, zatem skorzystać z choćby szczątkowej wymiany, aby przywrócić
kontakty ludzi ze Wschodu i Zachodu.
Członkowie Komisji wierzyli, że może być to osiągnięte, jeśli politycy Zachodu
dokładnie zdefiniują plan kampanii w tej sprawie. Dlatego też, oprócz apeli, podali kilka
praktycznych sugestii w tej sprawie dotyczących wymiany na polu nauki, edukacji, sztuki i
mediów masowych. 29 Jeśli chodzi o pole edukacji i nauki – podporządkowanych na
Wschodzie dogmatom komunizmu i indoktrynacji, to nie widziano tam większych szans
wymiany. Literatura wschodnia przy każdej okazji pokazywała natomiast zniekształcony
obraz życia na Zachodzie. Tym niemniej ludność krajów za żelazną kurtyną czuła wielką
potrzebę znania prawdy o wolnym świecie. Proponowano zatem organizowanie wystaw
książkowych połączonych ze sprzedażą (Wysyłanie książek na Wschód nastręczało wówczas
28
Central and Eastern European Commission, Statement of Policy on East-West Cultural Exchanges, Paris,
March 1955, s. 1-3. Archiwalia Komisji do Spraw Europy Środkowej i Wschodniej Ruchu Europejskiego, teczka
nr 2, Międzynarodowy Ośrodek Badań Europejskich im. J.H. Retingera Akademia Ekonomiczna w Krakowie –
brak numeru katalogowego.
29
Tamże, s. 4-9.
10
ogromną liczbę problemów). Zachęcano również do tłumaczenia dzieł literatury i
sprzedawanie ich poprzez placówki dyplomatyczne. Wystawy malarstwa i wszelkich sztuk
plastycznych, zdaniem Komisji, powinny wzbudzić ogromne zainteresowanie, ponieważ
sztuka socrealistyczna byłą uboga w formy i kolory. Jeśli chodzi o muzykę, to tylko repertuar
klasyczny mógł być zaproponowany jako, że muzyka rozrywkowa w wydaniu zachodnim
była zabroniona. Film i teatr, choć odgrywały dominującą rolę polegającą na popularności i
masowości, nie mogły być wykorzystane do transferu kultury ze względu na zbyt szczelną
komunistyczną cenzurę.
Zdaniem Komisji, to media masowe spośród wszystkich dostępnych Zachodowi środków
„broni kulturalnej” odegrać miały największą rolę. Audycje radiowe słuchane były przez
dziesiątki tysięcy ludzi w każdym z krajów. Następnie zasłyszane wiadomości rozchodziły się
na resztę społeczeństwa. Najważniejsze było to, że żadna siła, czy kurtyna nie była w stanie
zatrzymać fal radiowych.
Zalecano także Zachodowi odpowiednie dostosowanie wymiany i propagandy do
specyfiki
poszczególnych
reżimów,
branie
pod
uwagę
siły
cenzury
i kontrpropagandę. Wskazywano także na możliwości zniekształcania kultury zachodniej
przez komunistów. Dlatego radzono organizować wymianę kulturalną tylko po uprzedniej
analizie, czy dane przedsięwzięcie faktycznie ukaże w prawdziwym świetle kulturę
zachodnią. Członkowie Komisji zdawali sobie sprawę, iż jakkolwiek efekty tych działań
mogą być znikome, to należało je kontynuować. 30
W trosce o ekonomiczny los Wschodu
Przedmiotem troski członków Komisji była także gospodarka państw satelickich
Moskwy. Przeprowadzano tam na niebywałą skalę komunistyczny eksperyment gospodarczy.
Prawa rynku zastąpiono centralnym planowaniem. Ograniczono do minimum naturalną
wymianę handlową z Zachodem. W 1949r. powstała RWPG, która miała realizować cele
socjalistycznej integracji, w praktyce zaś uzależniała gospodarki krajów zniewolonych od
Rosji.
Na rychłą zmianę sytuacji oczywiście nie było nadziei. Trzeba było jednak w trosce
o ludność Wschodu analizować sytuację, przewidywać losy gospodarcze regionu, wysuwać
propozycje dotyczące przyszłości.
30
Tamże, s. 9.
11
Przedmiotem analiz Komisji stały się zatem możliwości ścisłej współpracy ekonomicznej
pomiędzy krajami Europy Środkowej i Wschodniej, kiedy odzyskają wolność i zdolność do
samostanowienia.
Tezy tej współpracy zostały zawarte w „Planie dla Środkowo i Wschodnio
Europejskiej Wspólnoty Węgla i Stali” przygotowanym przez polskich ekonomistów. 31 Jego
autorzy wskazywali na ogromne korzyści wynikające z dużych obszarów gospodarczych:
poszerzenie rynków zbytu, korzyści skali produkcji i jej specjalizacja, czerpanie korzyści z
podziału
że
dawna
pracy
między
państwami.
struktura
ekonomiczna
Europy
oparta
Dokument
stwierdzał,
na
Wschodzie
rolniczym
i przemysłowym Zachodzie nie miała już racji bytu. Musiała ona zostać zastąpiona przez
stworzenie
jak
i
się
nowego
dziś
zachodnią
organizmu
okazało
częścią
opartego
stwierdzono,
kontynentu
że
na
integracji
różnice
(dodatkowo
europejskiej.
ekonomiczne
pogłębione
przez
Słusznie,
między
wschodnią
profil
gospodarki
komunistycznej), uniemożliwią szybkie włączenie (pomijając sytuację polityczną) tych
państw w nurt gospodarczej integracji Zachodu.
Kraje Europy Środkowej i Wschodniej po odzyskaniu wolności same miały
zdecydować czy budować swoją gospodarkę oddzielnie, czy w ramach większych wspólnych
obszarów ekonomicznych. Dopiero po osiągnięciu pewnego poziomu rozwoju gospodarczego
kraje te mogłyby dołączyć do organizacji zachodnich. Autorzy planu wysunęli, zatem tezę, iż
lepiej byłoby dla tych państw, aby zaczęły współpracować, wówczas występowałyby wobec
Zachodu i integrowałyby się z nim jako pewna całość. Pomysłodawcy tej koncepcji nie
zdawali sobie sprawy, iż ich projekt za około 40 lat zmaterializuje się w postaci porozumienia
CEFTA. 32
31
Draft Plan for a Central and Eastern European Coal and Steel Community prepared by a special study group of
Polish Economists presided over by Count E. Raczyński under the auspices of the Central and Eastern European
Commission, 1955r. Dokument znajduje się w archiwaliach Komisji do Spraw Europy Środkowej i Wschodniej
Ruchu Europejskiego, teczka nr 2. Międzynarodowy Ośrodek Badań Europejskich im. J.H. Retingera Akademia
Ekonomiczna w Krakowie – brak numeru katalogowego.
32
CEFTA - Środkowoeuropejskie Stowarzyszenie Wolnego Handlu (Central European Free Trade
Association), - porozumienie handlowe między krajami Europy Środkowej zawarte 21 grudnia 1992 r. w
Krakowie pomiędzy Polską, Węgrami i Czechosłowacją, tzw. „Trójkąt Wyszehradzki” w celu aktywizacji
wymiany towarowej poprzez znoszenie ceł i innych barier poza taryfowych oraz pośrednio w celu zwiększenia
siły negocjacyjnej w stosunku do krajów UE. W roku 1996 dołączyła Słowenia, w 1997 Rumunia, w 1999
Bułgaria, w 2002 Chorwacja, w 2006 Macedonia, w 2007 Bośnia i Hercegowina, Mołdawia, Serbia, Czarnogóra,
Albania i Kosowo. Po przystąpieniu większości państw Cefty do Unii Europejskiej w 2004 i 2007 r., umowa ta
straciła na znaczeniu. Obecnie członkami CEFTA są Chorwacja, Macedonia, Bośnia i Hercegowina, Mołdawia,
Serbia, Czarnogóra, Albania i Kosowo.
12
Jak podkreślali polscy ekonomiści, kraje Wschodu mogą integrować swoje gospodarki
w ramach unii ekonomicznych, bądź jeśli byłoby to na początku niemożliwe zalecali scalanie
sektorowe. Biorąc za przykład Europejską Wspólnotę Węgla i Stali (EWWiS) eksperci
proponowali
zacieśnianie
współpracy
i
koordynację
gospodarek
w
następujących
dziedzinach: rolnictwa, transportu, energii elektrycznej i przemysłu ciężkiego. Doświadczenia
Zachodu pokazywały, iż lepiej jest osiągnąć wspólny rynek przez kilka krajów w określonych
sektorach, niż unię ekonomiczną przez wszystkich. Plan poświęcał dużo miejsca
szczegółowej analizie potrzeb koordynacji w poszczególnych dziedzinach.
Idąc dalej, autorzy projektu zaproponowali utworzenie Wspólnoty Węgla i Stali
Europy Środkowej i Wschodniej. 33 Trzon związku powinny stanowić ze względu
na poziom rozwoju gospodarczego trzy filary ekonomiczne tego regionu: Polska,
Czechosłowacja i Węgry. Następnie państwa te rozciągnęłyby współpracę na Rumunię,
Jugosławię i Bułgarię. Do związku zdaniem ekspertów powinna dołączyć też Austria.
Głównym celem Wspólnoty byłoby ustanowienie wspólnego rynku stali, węgla i rud różnych
metali, zapewnienie równego dostępu do surowców, koordynacja inwestycji, ustalenie cen
minimalnych
biorących
pod
uwagę
z
jednej
strony
zyski
producentów,
a z drugiej konsumentów, redukcja do minimum kosztów produkcji z uwzględnieniem
standardu życia zatrudnionych w tych działach gospodarki. Zaproponowano wyposażenie
władz Wspólnoty w takie same kompetencje, jakie miała Wysoka Władza EWWiS.
Polscy eksperci ekonomiczni stwierdzali, iż z wiadomych powodów włączenie krajów
Wschodu w procesy integracji zachodnioeuropejskiej nie będzie długo możliwe. Wskazywali
oni,
iż
praktyka
Zachodu
pokazywała,
że
nie
ma
„jednej
drogi”
do integracji Europy. Osiągane ono będzie poprzez stopniowe kroki na różnych
płaszczyznach. Błędem było myślenie, że nawet najlepsza federacja wyeliminuje interesy
narodowe. Inna droga niż gospodarka rynkowa, jaką poszły państwa za „żelazną kurtyną”
implikowała wiele problemów. Zdaniem członków Komisji nie będzie możliwe rozwiązanie
ich przez bezpośrednie włączenie tych krajów w zachodnie struktury integracyjne.
Koniecznym, zatem będzie w przyszłości, według autorów projektu, ustanowienie na
określony
czas
regionalnego
bloku
państw
Europy
Środkowej
i Wschodniej. Mógłby on być w okresie przejściowym (do czasu osiągnięcia pełnej integracji)
źródłem stabilizacji politycznej i ekonomicznej tej części kontynentu. 34
33
34
Draft Plan for a Central and Eastern European Coal and Steel Community Tamże ... , s. 8-20.
Tamże, s. 21.
13
Badanie możliwości nawiązania współpracy handlowej Wschód – Zachód
Pod koniec lat pięćdziesiątych liderzy polityczni po obu stronach „żelaznej kurtyny” w
ogólnikowy sposób wspominali o pożądanej współpracy gospodarczej. Jak powiedział
ówczesny
polski
minister
handlu
zagranicznego
Trampczyński
–
byłoby
to użyteczne choćby z akademickiego punktu widzenia, jakiego rodzaju umowy mogłyby być
zawierane. 35 Fundamentalne różnice pomiędzy systemami gospodarczymi Zachodu i
Wschodu (pomijając różnice polityczne) przekreślały jednak możliwość efektywnej
współpracy.
Ogromny
problem
tkwił
w
strukturze
cen
towarów
i usług panującej w krajach komunistycznych. Ceny ustalane były tam odgórnie i nie
odzwierciedlały realnego kosztu produkcji oraz relacji pomiędzy popytem i podażą.
Powodzenie
wszystkich
reform
ekonomicznych
na
Wschodzie
zależało,
więc
od sposobu ustalania cen. Zakłócenie tego parametru decyzji ekonomicznych wpływało
negatywnie na efektywność gospodarowania wewnątrz państw oraz w ich handlu
zagranicznym. Problem cen implikował jednocześnie problem kursów walutowych. Ceny nie
odzwierciedlały kosztów produkcji, zatem nie było możliwym ustalenie realnych kursów
walut. Brak możliwości porównania cen oznaczał także, iż niemożliwym było również
porównanie korzyści komparatywnych w handlu zagranicznym.
Jak pisał J. Pomian 36 RWPG nie może jednocześnie stosować dwóch rodzajów handlu
międzynarodowego
–
wewnętrznego
(tzw.
miękki
rynek)
i
partycypować
w handlu światowym. Było to wbrew prawom ekonomii i w następstwie wpływało
na polityczne perturbacje wewnątrz bloku. Dlatego też, kraje te muszą dokonać reformy cen
wewnętrznych polegającej na ich uwolnieniu, tak, aby spełniały rolę niezależnego miernika.
Wówczas
państwa
wschodnioeuropejskie
mogłyby
myśleć
o
włączeniu
się
w rynek światowy.
Rosja nie była aż tak zainteresowana rozwojem wymiany z uwagi na większą
samowystarczalność, ogromny rynek, a zatem mniejsze obawy o międzynarodowy podział
pracy. Handel zagraniczny stawał się jednocześnie coraz ważniejszy dla krajów Wschodu w
miarę ich rozwoju ekonomicznego, bo izolacja gospodarki przemysłowej nie jest
współcześnie możliwa.
35
J. Pomian, Preparing Integration, dokładna data powstania dokumentu nieznana – prawdopodobnie przełom
1958/59. Archiwalia Komisji do Spraw Europy Środkowej i Wschodniej Ruchu Europejskiego, Teczka nr 4.
Międzynarodowy Ośrodek Badań Europejskich im. J.H. Retingera Akademia Ekonomiczna w Krakowie – brak
numeru katalogowego.
36
Tamże.
14
Biorąc pod uwagę rozpoczęte reformy ekonomiczne w krajach komunistycznych,
członkowie Komisji uważali, że jakieś formy współpracy gospodarczej między Wschodem i
Zachodem mogłyby zaistnieć. Trzeba było oczywiście odrzucić wówczas z wiadomych
powodów ideę ich członkostwa w zachodnich organizacjach integracyjnych. Należało jednak,
jak pisał Pomian, jeśli to możliwe krok po kroku zacieśniać współpracę. 37
Sugestie polityczne dla Zachodu w sprawie satelitów Moskwy
Z wiadomych przyczyn, gospodarki krajów za żelazną kurtyną oraz plany ich
integracji mogły być wówczas jedynie przedmiotem analiz Komisji. Większe pole
do działania dawała możliwość sugestii zachodnim przywódcom w sprawach kroków
politycznych.
Po śmierci Stalina w 1953r. na Kremlu rozgorzała walka o władzę. Trwała ona trzy
lata, a jej zwycięzcą został Chruszczow. Na XX Zjeździe KPZR w 1956r. wygłosił on referat
potępiający zbrodnie stalinowskie. Choć w ZSRR i krajach satelickich zmniejszył się terror
ludności i bezprawie to jednak nie było żadnej nadziei na jakąkolwiek diametralną zmianę
sytuacji politycznej.
Komisja na bieżąco analizowała sytuację służąc zachodnim mężom stanu radą
i
sugestią.
W
przygotowanym
dokumencie
pod
„Polityczne
kierunkiem
Paula
perspektywy
Bartona 39
w
Wschodniej” 38
Europie
stwierdza
się,
iż
wydarzenia
w regionie nie były tylko konsekwencją realizacji polityki spadkobierców Stalina. Zmiany
zachodzące za „żelazną kurtyną” dowodziły, że nie wynikały z żadnego planu, przeciwnie
były chaotyczne i nieskoordynowane. Mimo zerwania ze stalinizmem nadal panował kult
jednostki
–
kolejnego
przywódcy.
Widać
było
też
wysiłki
zmierzające
do odbudowy prestiżu rządów państw satelickich, których wyrazem były deklaracje, że każdy
z nich ma wybrać i iść własną drogą socjalizmu.
W tamtym czasie świat komunistyczny przeżywał cztery symultanicznie występujące
kryzysy: demograficzny (straty wojenne, nierównowaga populacji mężczyzn i kobiet),
ekonomiczny
(w
rolnictwie,
przemyśle,
37
chaos
w
systemie
cen
Tamże.
Paul Barton, Central and Eastern European Commission, Political Perspectives in Eastern Europe, May 1956,
Archiwalia Komisji do Spraw Europy Środkowej i Wschodniej Ruchu Europejskiego, Teczka nr 2.
Międzynarodowy Ośrodek Badań Europejskich im. J.H. Retingera Akademia Ekonomiczna w Krakowie – brak
numeru katalogowego.
39
Paul Barton – nazwisko przybrane przez Paula Veltruskiego – uciekiniera Czechosłowackiego, związanego ze
związkami zawodowymi, socjologa i pisarza. Wybitny ekspert w swojej dziedzinie. Współpracował z Komisją
aż do czasu wyjazdu z Paryża do Szwajcarii.
38
15
i płac, niedobory towarów konsumpcyjnych, kłopoty we wprowadzaniu nowych technologii),
władzy i społeczny (niechęć do rządzących, strajki, wystąpienia społeczne).
Jak stwierdza raport 40 , w przeciwieństwie jednak do problemów wewnętrznych
następcy Stalina osiągnęli kilka sukcesów w stosunkach z Zachodem. Otrzymali pomoc
ekonomiczną, a przede wszystkim polityczne wsparcie w postaci uznania krajów satelickich
przez
demokracje
zachodnie.
Raport
konkludował,
że
tak
długo
jak zachodnia dyplomacja będzie odmawiać zaakceptowania dwóch podstawowych zasad: 1)
nie pozwalać wschodnim liderom w umacnianiu prestiżu w ich własnych krajach, 2) nie
pomagać im w przezwyciężeniu wewnętrznych problemów powstających z resztą na skutek
wprowadzania komunizmu, tak polityka zagraniczna państw bloku sowieckiego będzie nadal
oferowała tzw. zawór bezpieczeństwa dla ich krępującej sytuacji wewnętrznych kryzysów.
Po polskiej rebelii, a tym bardziej po węgierskiej rewolucji, jasnymi dla świata stały
się prawdziwe dążenia krajów za „żelazną kurtyną”. Jednocześnie finał tych wydarzeń
uzmysłowił wszystkim, iż Moskwa nie przyzwoli na uwolnienie państw Europy Wschodniej.
Zaistniała sytuacja wymagała podjęcia kolejnych inicjatyw. Na spotkaniu Komisji w
styczniu 1957r. dyskutowano możliwość podjęcia stosownej akcji dyplomatycznej. 41 Hubert
Ripka zaproponował 42 nakłonienie polityków Zachodu do naciskania na ZSRR i inne państwa
bloku komunistycznego, aby te przestrzegały rezolucji ONZ i podpisanych przez nie
traktatów. Zachód powinien także proklamować gotowość przyjścia z ekonomiczną
i finansową pomocą dla wszystkich narodów walczących o niepodległość bez mieszania się w
ich wewnętrzne sprawy oraz zapewnić udogodnienia obywatelom przybywającym z krajów
zniewolonych. Z drugiej strony Komisja podkreślała, iż winno się przy każdej okazji
powtarzać o dobrych intencjach w stosunku do Rosji oraz o poszukiwaniu praktycznych form
współpracy. Postawa Zachodu powinna stanowić zachętę dla poszczególnych państw
i moralne wsparcie dla ich wewnętrznego oporu.
Po odzyskaniu wolności kraje te mogłyby wypracować podstawy ścisłej współpracy w
formie federacji, czy konfederacji, która byłaby największym gwarantem ich niezależności.
Tą właśnie wizją, zdaniem Komisji, zachodnia propaganda mogłaby zachęcać wewnętrzne
ruchy oporu do przeciwstawienia się komunistycznym reżimom.
40
Paul Barton, Central and Eastern European ... .
Minutes of the Meeting of the Central and Eastern European Commission, Paris 19.I.1957. Archiwalia
Komisji do Spraw Europy Środkowej i Wschodniej Ruchu Europejskiego, Teczka nr 2. Międzynarodowy
Ośrodek Badań Europejskich im. J.H. Retingera Akademia Ekonomiczna w Krakowie – brak numeru
katalogowego.
42
Przedstawione na spotkaniu Komisji w Paryżu 19.I.1957r. propozycje znane były jako „Plan Ripki”.
41
16
Konkluzje te Komisja przedstawiała politykom zachodnim na licznych zebraniach i
spotkaniach. Postarano się także o bardziej donośny głos, który zabrzmiał na łamach „The
Times” w postaci artykułu - odezwy 43 autorstwa V. Tilea 44 . Pokreślono w nim, iż na tle
wielkich kryzysów, jakie przeżywał świat komunistyczny jedynym jego sukcesem była
polityka zagraniczna. Jej siła tkwiła w fakcie, że Zachód pozwalał Moskwie trzymać
inicjatywę. Rosyjscy liderzy mieli poparcie społeczne jedynie w ich polityce zagranicznej.
Władze ZSRR okazywały siłę w stosunku do tzw. zachodnich gróźb wojny, sami zaś
deklarowali się rzecznikami pokoju.
Apelowano do Zachodu. Im bardziej spokojnie i wolno zachodnia prasa reagowała na
kremlowską
propagandę,
tym
lepiej
Moskwa
rozgrywała
karty.
Jedną
z większych kart była przyszłość satelitów. Wszyscy zdawali sobie sprawę, łącznie
z krajami zniewolonymi, że Zachód nie miał zamiaru rozpętywać wojny w celu ich
uwolnienia. Komisja posiadała potwierdzone informacje, iż społeczeństwa krajów
zniewolonych zdawały sobie sprawę z tego, iż wolność musi nadejść „od wewnątrz”. Dlatego
też, brak pomocy węgierskim rewolucjonistom interpretowały one jako cichą realizację
(dotrzymanie) umów jałtańskich. Kraje te czuły się porzucone. W przyszłości zdaniem
członków Komisji chcą one być uwolnione i pozostawione w pokoju oraz budować swoją
przyszłość w federacji. 45
Wskazywano, że obowiązkiem Zachodu jest nie tylko zrozumienie tych potrzeb ale
także pomoc. Wówczas mogłaby być to tylko pomoc dyplomatyczna i (jeśli kraje te się
zwrócą) ekonomiczna.
Ogłoszony
wcześniej
przez
liderów
uchodźczych
plan
(polegający
na przeprowadzeniu wolnych wyborów w tych krajach pod egidą ONZ, zagwarantowaniu im
neutralności i wycofaniu z nich wojsk radzieckich) nie spotkał się z entuzjazmem Zachodu,
ponieważ wówczas Rosja mogłaby w zamian zażądać wycofania wojsk amerykańskich.
Tilea
twierdził 46 ,
iż
zachodnia
dyplomacja
robiła
źle
kładąc
nacisk
na zjednoczenie Niemiec przy jednoczesnym ignorowaniu problemu krajów centralnej
Europy. Tendencja ta nasilała się szczególnie przed wyborami w RFN. Jedność Niemiec
osiągnięta mogła być jedynie poprzez potraktowanie problemu wraz z kwestią państw
satelickich.
43
V.V. Tilea, To free The Satellites. How western diplomacy can regain the initiative, “The Times”,
28 May 1957.
44
V.V. Tilea – członek Komisji do Spraw Europy Środkowej i Wschodniej Ruchu Europejskiego, były rumuński
minister.
45
V.V. Tilea, To free The Satellites ... .
46
Tamże.
17
Komisja twierdziła, iż Zachodnia dyplomacja była zbyt pasywna, tkwiła
w starych przesądach, prowadziła statyczną i obronną politykę. Apelowano zatem
o zdynamizowanie polityki zachodniej wobec bloku wschodniego.
Plany akcji propagandowej
Pod koniec lat pięćdziesiątych Komisja podjęła próbę bardziej masowej akcji
propagandowej. Obserwując Konferencję Genewską (wiosna 1959r), wizytę Chruszczowa w
USA, jego dyskusję z Eisenhoverem oraz mowę wygłoszoną na forum Zgromadzenia
Ogólnego ONZ stwierdzano, że rosyjski plan rozbrojeniowy był jedynie gestem
propagandowym. Rosja nie była przygotowana na zrobienie konkretnych kroków. Gdyby
rozbrojenie doszło do skutku ZSRR straciłby pozycję lidera w świecie komunistycznym na
rzecz Chin. Jednakże Wschód i Zachód tak samo unikały wojny.
Członkowie
na
dyskutowany
Komisji
w
ubolewali,
Genewie
że
problem
zachodnie
krajów
potęgi
satelickich.
nie
47
naciskały
Eksponowały
za to oficjalnie kwestię zjednoczenia Niemiec, podczas gdy Rosja nie dostrzegała problemu
krajów zniewolonych i jednocześnie sprzeciwiała się zjednoczeniu państw niemieckich.
Apelowano, zatem do dyplomacji zachodniej o porzucenie sloganu „zjednoczenia
Niemiec”. Dopóki, będzie on używany, dopóty sowiecka propaganda będzie go z sukcesem
wykorzystywała mówiąc, że Zachód chce odbudować silne, zmilitaryzowane i agresywne
Niemcy. Problem zjednoczenia Niemiec powinien był być, zatem rozpatrywany całościowo,
łącznie z kwestią krajów satelickich. Proponowano zmianę retoryki – używanie zamiast
„zjednoczenia Niemiec” terminu „samodeterminacji narodu niemieckiego”. Z kolei ten slogan
można zastąpić określeniem „dekolonizacja”, a wówczas swym znaczeniem objąłby
wszystkie kraje Europy Środkowej i Wschodniej i byłby zrozumiały na całym świecie.
Chruszczow popierał wówczas samodeterminację narodów Afryki i Azji, był natomiast jej
przeciwnikiem, jeśli chodzi o swoich satelitów.
Autor Memorandum Komisji z 30.IX.1959r. Paul Auer 48 wskazywał, iż kraje
zachodnie tłumaczą swoją bierność w sprawach zniewolonego Wschodu znikomym
poparciem społecznym takich działań. Wzywał on do wpływania na opinię publiczną
47
Memorandum by Paul Auer, Central and Eastern European Commission, Paris, 30.IX.1959. Archiwalia
Komisji do Spraw Europy Środkowej i Wschodniej Ruchu Europejskiego, Teczka nr 4. Międzynarodowy
Ośrodek Badań Europejskich im. J.H. Retingera Akademia Ekonomiczna w Krakowie – brak numeru
katalogowego.
48
Paul Auer – członek Komisji, były węgierski minister.
18
Pisał: 49
Zachodu.
„Nie
możemy
tylko
polegać
na
wysyłaniu
memorandów
do zachodnich rządów, ale musimy skierować akcję propagandową do szerszych mas.”
Należało wpłynąć na prasę i radio, tak, aby mówiły więcej o problemach Europy Wschodniej
nie
tylko
w
USA,
ale
i
na
starym
kontynencie.
Było
to
równie
ważne
jak nadawanie audycji radiowych dla narodów państw zniewolonych. Działania te miały
wykreować odpowiedni trend w światowej opinii publicznej, za którą poszłaby opinia
rządów.
Zmiana profilu działania propagandowego Komisji nie doszła jednak do skutku z
prozaicznego powodu. Jak stwierdza J. Pomian 50 : „Niestety brakło nam środków, choć chęci
były (...).”
Memorandum Auera wzywało także do stworzenia „Ligi dla dekolonizacji Europy
Środkowej i Wschodniej”, która powinna mieć cztery oddziały w: Europie, USA, Azji i
Ameryce Południowej. Należeć do niej powinny znane osobistości polityki, kultury, biznesu
oraz mediów. Uchodźcy zaś nie powinni pełnić znaczących ról w tej organizacji poza
sekretariatem i doradztwem. 51 Niestety również ta inicjatywa nie doczekała się praktycznej
realizacji.
Postawa USA wobec krajów Europy Środkowej i Wschodniej
Elementem o kluczowym znaczeniu, zdaniem członków Komisji, była postawa
Stanów Zjednoczonych wobec Krajów Środkowej i Wschodniej Europy. USA, jak twierdził
Zbigniew Brzeziński 52 , nie miały nigdy realistycznej polityki wobec tej części starego
kontynentu.
Po
wojnie,
gdy
obszar
ten
został
zdominowany
przez
sowietów
(do pewnego stopnia z powodu pasywnej postawy Zachodu) amerykańskie interesy
w tamtym regionie zdominowane były polityką powstrzymania ekspansji komunizmu. Nie
dotyczyła ona jednak krajów już zajętych przez Rosję. W rezultacie sowiecka kontrola nad
Europą
Wschodnią
nie
była
przedmiotem
protestów
Zachodu
w
okresie
od 1948 do 1953r. Później administracja Eisenhovera ogłosiła „politykę oswobodzenia”, która
wkrótce stała się tylko pustym sloganem. Zryw we Wschodnim Berlinie (1953) i rewolucja
węgierska (1956) były ostatecznymi gwoździami do trumny. 53 Od roku 1956 widać było
49
Memorandum by Paul Auer, Central and Eastern ... , s.4-5.
List Jana Pomiana z dnia 24.04.2003r. do autora artykułu.
51
Memorandum by Paul Auer, Central and Eastern ... , s. 4-5.
52
Profesor Zbigniew Brzeziński formalnie nie należał do Komisji, był jednak bardzo z nią zaprzyjaźniony.
Służył radą, był zapraszany na zebrania, kongresy. Żywo interesował się działalnością Komisji.
53
Z. Brzeźiński, W. E. Griffith, Peaceful Engagement in Eastern Europe, “Foreign Affairs”, VII 1961.
50
19
natomiast pewne nieścisłości celów amerykańskiej polityki wobec Europy Wschodniej.
Koniec lat pięćdziesiątych i początek sześćdziesiątych był okresem o wiele bardziej
skomplikowanym niż lata stalinizmu.
Sugerowano,
zatem,
aby
amerykańska
polityka
w
relacjach
z
krajami
komunistycznymi operowała na dwóch płaszczyznach. Powinna odróżniać reżimy
od ludzi przez nie rządzonych oraz wzorem komunistów należało prowadzić ją
symultanicznie na wielu poziomach.
Wskazano
również,
że
na
Wschodzie
nastąpiła
zmiana
opinii,
polegająca
na twierdzeniu, że ani Wschód, ani Zachód nie chcą wojny. Zatem reżimy pozostawały
niezagrożone. Wynikało stąd jasno, że zmiany na Wschodzie będą miały ewolucyjny
charakter w zależności od reform wewnątrz poszczególnych państw i w bloku.
W tej sytuacji USA powinny stworzyć „politykę pokojowego włączenia”, która powinna mieć
na
celu:
1)
stymulowanie
dalszego
podziału
w
bloku
wschodnim,
2) zwiększanie chęci krajów wschodnioeuropejskich do uzyskania większej niezależności od
ZSRR, 3) prowadzenie do powstania w przyszłości z tych krajów pasa neutralnego. 54 W
polityce „pokojowego włączenia” nie miało być zawarte na początku wycofanie wojsk
rosyjskich,
jako
że
działania
te
miały
mieć
charakter
werbalny
(nacisk polityczny i moralny). Powinno to stopniowo wyzwalać w tych krajach samodeterminację, aby od wewnątrz wprowadzić potrzebę transformacji istniejących reżimów w
demokracje typu zachodniego ściśle związane z socjo-ekonomicznym rozwojem Europy jako
całości.
Podkreślano,
że
generalnie
negatywny
stosunek
wolnego
świata
do komunistycznych reżimów nie powinien hamować rozwoju kontaktów politycznych,
gospodarczych i kulturalnych, które będą prowadziły do powstrzymania wrogich aktów w
stronę Zachodu. Przede wszystkim jednak rozwój relacji na tych płaszczyznach przyczyni się
do transponowani zachodnich idei wolności i kultury na Wschód.
Wzmożona aktywność Komisji (1961 – 1973) 55
Na początku lat sześćdziesiątych Europa Zachodnia przeżywała bardzo dobry okres.
Ogromny
sukces
gospodarczy
i
budowa
54
wspólnego
rynku
pokazywały,
Tamże.
Po śmierci Retingera (1960r.) rolę inicjatora działań Komisji z sukcesem przejął jego sekretarz i przyjaciel Jan
Pomian, który w duchu swojego mistrza realizował cele komisji do końca jej egzystencji.
55
20
że Zachód z powodzeniem stawia czoła wyzwaniom współczesnego świata. Proces integracji
europejskiej zaprzeczał marksistowskim przewidywaniom rozwoju kapitalizmu. Zamiast
upadku widoczne były współpraca i rozwój.
Stało to w dużym kontraście z przeżywającym liczne kryzysy Wschodem. Obnażało
błędność idei komunistycznej i było dla niej zwierciadłem prawdy. Dystans rozwojowy
pomiędzy obiema stronami „żelaznej kurtyny” powiększał się w kolejnych latach. Konflikt
pomiędzy Wschodem i Zachodem, który sprowadzał się do walki wiedzy, techniki, idei,
gospodarki i administracji, dawał silną przewagę Zachodowi. Europa Zachodnia nabierała siły
i znaczenia, a jej cywilizacja jawiła się jako dynamiczna i atrakcyjna.
Dobra koniunktura Zachodu oraz symptomy odwilży na Wschodzie skłaniały Komisję
do wzmożenia działań. Idealnym zdawał się pomysł organizacji wielkiej konferencji na temat
krajów zniewolonych pod sztandarami Ruchu Europejskiego z udziałem wybitnych
osobistości Zachodu. Głównym inicjatorem konferencji był Jan Pomian. Członkowie Komisji
w pełni zaaprobowali tą ideę. 56 Również egzekutywa Ruchu Europejskiego życzliwie
odniosła się do inicjatywy. Celem konferencji miało być zademonstrowanie siły poparcia
krajów Zachodu dla polityki Ruchu Europejskiego, która ma na celu pozostawienie „drzwi
otwartych” do europejskiej integracji dla krajów środkowej i wschodniej części kontynentu. 57
Ważnym było także przygotowanie gruntu pod przyszłą możliwą współpracę między
Wschodem i Zachodem w świetle europejskiej jedności. Nie chciano użyć konferencji jako
broni propagandowej w zimnej wojnie. Chodziło głównie o popularyzację sprawy krajów
Europy Wschodniej w zachodnich kołach politycznych, a w konsekwencji pomoc dla
ludności zza żelaznej kurtyny. 58 Planowano, że w konferencji będzie uczestniczyć od 100 do
120 osobistości, z których 75% stanowić będą przedstawiciele Zachodu, a 25% to uchodźcy. 59
56
Kongres RE w styczniu 1964r. w Brukseli był w dużej mierze inicjatywą Pomiana, choć jak sam Jan Pomian
skromnie mówi, iż trzeba brać pod uwagę „całą drużynę” (Egzekutywę Komisji). Zapis na taśmie magnetycznej
wywiadu jaki wraz z dr A. Wernerem przeprowadziłem z Janem Pomianem 9-go maja 2003r. w Warszawie.
57
Listy J. Pomiana z dnia 3.XII.1963 do Georgea Jegera, Christopera Laytona, Lady Gammans. ,
Korespondencja ta zawarta jest w archiwaliach Komisji do Spraw Europy Środkowej i Wschodniej Ruchu
Europejskiego, Teczka nr 10, Międzynarodowy Ośrodek Badań Europejskich im. J.H. Retingera Akademia
Ekonomiczna w Krakowie – brak numeru katalogowego.
58
Kopia listu Sir Edwarda Beddingtona – Behrensa do M.F. Delgado 20.I.1964. Korespondencja ta zawarta jest
w archiwaliach Komisji do Spraw Europy Środkowej i Wschodniej Ruchu Europejskiego, Teczka nr 11,
Międzynarodowy Ośrodek Badań Europejskich im. J.H. Retingera Akademia Ekonomiczna w Krakowie – brak
numeru katalogowego.
59
Listy J. Pomiana z dnia 3.XII.1963 do J. Johanesa. Korespondencja ta zawarta jest w archiwaliach Komisji do
Spraw Europy Środkowej i Wschodniej Ruchu Europejskiego, Teczka nr 10, Międzynarodowy Ośrodek Badań
Europejskich im. J.H. Retingera Akademia Ekonomiczna w Krakowie – brak numeru katalogowego.
21
Rozpoczęły się żmudne i niełatwe przygotowania. Duży ich ciężar spoczął na Janie
Pomianie. Konsultował wybór delegacji poszczególnych państw 60 , zajmował się licznymi
sprawami organizacyjnymi, zbierał fundusze. Było to trudne, gdyż Pomian jednocześnie
przygotowywał raport dla Komisji Ekonomicznej Konferencji, co wymagało dużo pracy i
konsultacji. 61 Raportem dla Komisji Kulturalnej zajął się zaś K.A. Jeleński. 62 Szczegółowy
raport dotyczący zawartych dotychczas umów o wymianie kulturalnej, naukowej,
turystycznej, trudnościach w podróżowaniu, itp. przygotowywali natomiast A. Stypułkowski,
T. Schreiber, Z. Suda. 63
Konferencja Ruchu Europejskiego przygotowana przez jego Komisję do Spraw
Krajów Europy Środkowej i Wschodniej odbyła się 10 i 11 stycznia 1964r. w Brukseli.
Skupiła wybitnych zachodnich polityków i przedstawicieli kół gospodarczych z czternastu
państw. Wśród ponad stu jej uczestników byli między innymi: ówczesny premier Belgii Theo
Lefevre, były premier Francji René Mayer, były francuski minister Pierre Abelin, Hans
Oprecht, członek Komisji EWG Jean Rey, Harold Macmillan, James Hutchison, profesor
Henri Brugmans, Christopher Mayhew, Johann B. Gradl, Gerard Jaquet, W. Jaksch, Maurice
Dewulf, Andre Bourgeois-Voison. 64 Konferencja skupiła także wielu uchodźców przedstawicieli krajów Europy Wschodniej.
Konferencja w Brukseli miała dwie komisje: Ekonomiczną, której obradom
przewodniczył Pierre Abelin oraz Kulturalną pod kierownictwem Hansa Oprechta. Prace tych
dwóch Komisji poprzedziły raporty J. Pomiana i K.A. Jeleńskiego.
60
List J. Pomiana z dnia 20.XI.1963 do Księcia Holenderskiego z prośbą o pomoc w wyborze szwedzkiego
kandydata na konferencji. Korespondencja ta zawarta jest w archiwaliach Komisji do Spraw Europy Środkowej i
Wschodniej Ruchu Europejskiego, Teczka nr 10, Międzynarodowy Ośrodek Badań Europejskich im. J.H.
Retingera Akademia Ekonomiczna w Krakowie – brak numeru katalogowego.
61
European Movemen, Conference on the Problems of Eastern Europe, Economic Commission, Report on
Economic Relations with Eastern European Countries by John Pomian, 10.XII.1963. Pomian konsultował swój
raport między innymi z Edwardem Raczyńskim (List z dnia 11.XI.1963) i Zbigniewem Brzezińskim (List z dnia
10.I.1964). Dokument i korespondencja ta zawarte są w archiwaliach Komisji do Spraw Europy Środkowej i
Wschodniej Ruchu Europejskiego, Teczka nr 10 i 11, Międzynarodowy Ośrodek Badań Europejskich im. J.H.
Retingera Akademia Ekonomiczna w Krakowie – brak numeru katalogowego.
62
European Movemen, Central and Eastern European Commission, Conference on the Problems of Eastern
Europe, East – West Cultural Realations and the Evolution of the Communist World by K.A. Jeleński,
18.XII.1963. Dokument ten znajduje się w archiwaliach Komisji do Spraw Europy Środkowej i Wschodniej
Ruchu Europejskiego, Teczka nr 11, Międzynarodowy Ośrodek Badań Europejskich im. J.H. Retingera
Akademia Ekonomiczna w Krakowie – brak numeru katalogowego.
63
List A. Stypułkowskiego z dnia 6.IX.1963 do Jana Pomiana. Korespondencja ta zawarta jest w archiwaliach
Komisji do Spraw Europy Środkowej i Wschodniej Ruchu Europejskiego, Teczka nr 10, Międzynarodowy
Ośrodek Badań Europejskich im. J.H. Retingera Akademia Ekonomiczna w Krakowie – brak numeru
katalogowego.
64
Central and Eastern Europe. Report of a European Movement conference arranged by the Central and Eastern
European Commission, Brussels 1964, Participants in the Conference, s. 38-42.
22
Generalne konkluzje konferencji sprowadzały się do stwierdzenia, że celem Ruchu
Europejskiego jest jedność całego kontynentu włączając kraje za żelazną kurtyną.
Podkreślono, iż państwa te powinny mieć prawo do samostanowienia, a ich obywatele cieszyć
się wolnością osobistą. Środkiem na zmniejszenie napięcia między Wschodem i Zachodem,
praktycznie służącym także obranym przez Ruch celom, miało być rozwijanie współpracy
gospodarczej i zwiększanie kontaktów kulturalnych ze Wschodem. 65
Konferencja Brukselska będąca zwieńczeniem ówczesnych działań Komisji do Spraw
Europy Środkowej i Wschodniej okazała się wielkim sukcesem. Ponownie głośno
podniesiono kwestię jedności całego kontynentu i przypomniano zachodnim politykom o
Europejczykach pozostających pod dominacją sowiecką. Prasa zachodnia szeroko
rozpisywała się na temat propozycji współpracy Wschód – Zachód jakie padły na
Konferencji. Co więcej, nawet reżimy komunistyczne odczuły konkluzje konferencji (co z
resztą było jej celem) jako zaproszenie do dalszych oficjalnych już kroków. Korespondent
Radia Moskwa informował 66 , że uczestnicy Konferencji wyrazili swoje poparcie dla rozwoju
wymiany pomiędzy krajami zachodnimi i państwami socjalistycznymi, który to może
przyczynić się do złagodzenia międzynarodowego napięcia. Specjalnie przybyły do Brukseli
korespondent „Trybuny Ludu” śmielej pisał natomiast 67 , że organizatorzy brukselskiego
zgromadzenia korzystając ze złagodzenia napięcia między Wschodem i Zachodem proponują
zbliżenie poprzez wymianę handlową i kulturalną obu części Europy. Podkreślił rangę
konferencji
mówiąc, iż choć ma ona charakter nieoficjalny, to uczestnictwo w niej
wpływowych polityków, którzy mają dużo do powiedzenia w swoich krajach, czyni ją
interesującą. Konkludował następnie, iż ton dominujący na tym zgromadzeniu może mieć
praktyczne znaczenie dla przyszłych stosunków między Wschodnią i Zachodnią Europą.
Wizyty za „żelazną kurtyną”
Wielki sukces Konferencji w Brukseli zachęcił Komisję do podjęcia bardziej śmiałych
działań. Jan Pomian osobiście wybrał się za żelazną kurtynę do Polski aby na miejscu zbadać
sytuację i możliwości współpracy. Wizyta była bardzo cenna. Zweryfikowała niektóre
poglądy i nadzieje dotyczące tego co działo się na Wschodzie.
65
Central and Eastern Europe. Report of a European Movement conference arranged by the Central and Eastern
European Commission, Brussels 1964, s. 4.
66
Radio Moscow on European Movement - maszynopis w języku angielskim – tłumaczenie BBC komunikatu
jaki został nadany w ZSRR przez Radio Moskwa następnego dnia po zakończeniu Konferencji w Brukseli.
67
M. Berezowski, Stosunki między wschodnią i zachodnią Europą. Konferencja zachodnioeuropejskich
polityków, „Trybuna Ludu” 10.I.1964r.
23
Z obserwacji Pomiana wynikało 68 , że jeśli chodzi o polską scenę polityczną
uderzającym był przygniatający patriotyzm i nacjonalizm. Sama władza zaś, mogła być
zrozumiana bardziej w kategoriach „establishmentu” niż „partii”. Komunizm wydawał się
niczym więcej jak wytłumaczeniem partykularnej grupy ludzi aby sprawować władzę, a partia
komunistyczna to najważniejszy kanał organizacyjny przez który ludzie osiągali cele.
Reżim w roku wizyty Pomiana obchodził dwunastą rocznicę z hasłem „Zaczynaliśmy
od ruin. Spójrzcie co zrobiliśmy”. Społeczeństwo jakkolwiek dużo by nie narzekało, samo z
dumą przyznawało, że dużo zostało zrobione. Jednocześnie dodawano, iż zrobiono za mało.
W tamtym czasie, jak twierdził Pomian, wszyscy byli jednocześnie „za” i „przeciw”. Mało
ludzi doznawało jednoznacznego odczucia. Co więcej, pamięć jak funkcjonowała gospodarka
rynkowa odchodziła. Z tego powodu negatywna opozycja, zdaniem Pomiana, znaleźć mogła
małe poparcie. Pogląd niektórych emigrantów, że reżimom nie należy udzielać żadnej
pomocy tylko narodom, oraz że należy oddzielić te dwa pojęcia, jeśli chodzi o Polskę
był kompletnie nierealny i nie zostałby zrozumiany przez nikogo.
Pomian zauważył również 69 , że rozwijający się handel zagraniczny z Zachodem
powoduje presje na zmiany strukturalne w polskim systemie ekonomicznym. Przychodziło to
stopniowo, prawie niezauważalnie. Dostosowania musiały być kontynuowane jako rezultat
konfrontacji z problemami handlu zagranicznego. Widoczna była także stała presja ekspertów
na decydentów aby kontynuowali reformy.
Refleksja końcowa nie napawała jednak hurra optymizmem. To co z Zachodu
widoczne było jako nowy ważny trend, w Polsce było jedynie „drobną falą na powierzchni.”
Fundamentalne czynniki były zbyt mocne aby były poważnie zmienione, tak długo jak nie
będzie znaczących zmian w międzynarodowym kontekście, w którym Polska była
zaskorupiona. Pomian był jednak przekonany, że będąc cierpliwym i ponad wszystko
dyskretnym można wykonać dużą pracę i rozszerzyć wpływ na polską scenę. 70
Cierpliwość Pomiana skłoniła go do praktycznych działań zmierzających do zbliżenia
polskich polityków z Zachodem. Na początku września 1964r. rozmawiał z polskim
ministrem spraw zagranicznych. 71 W rozmowie podkreślił, iż było to wbrew naszemu
68
J. Pomian, Some obesrvations Resulting from a Private Visit to Poland, IX. 1964, Dokument stanowiący
archiwalia Komisji do Spraw Europy Środkowej i Wschodniej Ruchu Europejskiego, Teczka nr 11,
Międzynarodowy Ośrodek Badań Europejskich im. J.H. Retingera Akademia Ekonomiczna w Krakowie – brak
numeru katalogowego.
69
Tamże.
70
Tamże.
71
J. Pomian, Note on a Visit to Warsaw, September 1964. Dokument stanowiący archiwalia Komisji do Spraw
Europy Środkowej i Wschodniej Ruchu Europejskiego, Teczka nr 11, Międzynarodowy Ośrodek Badań
Europejskich im. J.H. Retingera Akademia Ekonomiczna w Krakowie – brak numeru katalogowego.
24
interesowi narodowemu ignorować rozwój europejskiej jedności na Zachodzie. Wkrótce mógł
nadejść dzień, w którym Polska będzie chciała zbliżyć się do instytucji europejskich. Jako
najlepszy kanał do ustanowienia kontaktów zaproponował Ruch Europejski. Pierwszym
krokiem powinno być umożliwienie Polakom zapoznanie się ze wszystkimi pracami i
dyskusjami dotyczącymi Zachodu. RE również powinien nauczyć się czegoś o Polsce.
Tylko po tym procesie wzajemnego zbliżania należałoby stwierdzić czy „można pójść dalej”.
Przy ostatniej wizycie Pomiana polski minister spraw zagranicznych powiedział, że idea
kontaktów z RE została zaaprobowana. Dodał jednak, iż należy unikać upubliczniania tych
spotkań i traktować je jak najbardziej to możliwe dyskretnie. 72 Po przeczytaniu raporty z
Konferencji w Brukseli, z którego wynikało, iż celem Komisji RE jest wyciągnięcie krajów
Europy Wschodniej spod dominacji Sowietów stwierdzono, iż byłoby to kłopotliwe dla
Polaków dawanie oficjalnego poparcia dla takiego kontekstu spotkań, jeśli RE będzie
uwypuklał tą ideę.
Nie sugerowano jakiego rodzaju miałyby być to spotkania oraz ich tematyki. Funkcjonariusze
polskiego MSZ wspomnieli, że interesują ich problemy rozbrojenia. Pomian zaś wskazał, iż
kwestie obronne w kontekście idei tych kontaktów mają marginalne znaczenie. Zaproponował
rozpoczęcie rozmów od rzeczy praktycznych. 73
Na końcu swojej wizyty w Polsce Pomian został poinformowany, że dalsze rozmowy i
spotkania najlepiej mogą być ustalane z nowym polskim ambasadorem w Londynie.
Propozycje RE mogły zaś zawierać zaproszenia Polaków lub wizyty w krajach europejskich
liderów politycznych w celu wygłaszania wykładów wyjaśniających różne problemy
europejskie. 74
Pomian wielokrotnie nawoływał do współpracy gospodarczej Wschód – Zachód, odwiedzał
kraje za „żelazną kurtyną” próbując nawiązywać bezpośrednie kontakty z politykami
Wschodu, zabiegał o spotkania konsultacyjne przedstawicieli kół gospodarczych z obu
podzielonych części Europy. Niestety mimo jego starań i zabiegów nie udało się w praktyce
zrealizować tych cennych pomysłów. 75
Pod koniec lat sześćdziesiątych Komisja znacznie ograniczyła swoją akcję, a z
początkiem następnej dekady jej działalność wygasła.
72
Tamże.
Tamże.
74
Tamże.
75
List Jana Pomian z dnia 24.04.2003r. do autora artykułu.
73
25
Józef Retinger, Jan Pomian oraz inni członkowie Komisji do Spraw Europy
Środkowej i Wschodniej byli politykami pragmatycznymi. Zdawali sobie sprawę, że bez
radykalnych zmian politycznych i gospodarczych na Wschodzie wolność tych krajów jak i
perspektywa włączenia ich w nurt integracji zachodnioeuropejskiej były bardzo odległe.
Dlatego na pierwszym miejscu stawiali postulat odzyskania wolności przez kraje satelickie
Moskwy. Tylko, bowiem wolne kraje demokratyczne, które oparły swój system ekonomiczny
na zasadach gospodarki wolnorynkowej mogły dołączyć do integrującej się Europy
Zachodniej.
Lansowali oni wówczas zbliżenie między Wschodem i Zachodem, poprzez
promowanie rozwoju współpracy ekonomicznej i kulturalnej, bo to, ich zdaniem,
przyczyniało się do transponowania idei wolności do państw komunistycznych. Powinno to
powoli wyzwolić w krajach środkowo i wschodnioeuropejskich samodeterminację do
transformacji ich systemów politycznych i gospodarczych. Wówczas to możliwa stałaby się
dopiero realizacja idei integracji całego kontynentu. Odzyskanie wolności przez satelitów
Moskwy i późniejsze włączenie tych krajów w struktury integracyjne widzieli oni jako
funkcję gospodarczej rywalizacji Wschód – Zachód, w której zwyciężeni sami (od wewnątrz)
zdecydują o zmianie systemów polityczno – gospodarczych.
W trakcie swej działalności Komisja przypominała politykom i opinii publicznej
Zachodu o prawdziwych dążeniach państw za „żelazną kurtyną”. Podkreślano, iż kraje
satelickie, gdy tylko odzyskają wolność muszą mieć „otwarte drzwi” do integracji
zachodnioeuropejskiej. Kierunki działania Komisji trafnie opisuje sam Jan Pomian: 76 „Trzeba
nam
było
grać
na
wszystkich
klawiszach.
Uczulać
opinię
zachodnią
na problematykę Europy Wschodniej i sugerować, że trzeba się starać i mieć nadzieję [na ich
oswobodzenie]. Na Wschodzie powinni zaś wiedzieć, że się o nich pamięta, dopomina i
wbrew propagandzie reżimów Europa Zachodnia wyciąga życzliwe ręce. Zdawaliśmy sobie
sprawę, że ewolucja na Wschodzie nie może pójść zbyt daleko bez zagrożenia reżimów.
Dlatego właśnie trzeba było ją popierać ile się da.” Podejmowano, zatem z całą determinacją
różnorakie
działania,
jak mówi Jan Pomian:
77
które
mogły
służyć
temu
celowi
-
„ (…) jeśli choćby zarysowywała się rzecz, która była wykonalna,
należało próbować.”
76
List Jana Pomiana z dnia 24.04.2003r. do autora artykułu.
Zapis na taśmie magnetycznej wywiadu jaki wraz z dr A. Wernerem przeprowadziłem z Janem Pomianem
9-go maja 2003r. w Warszawie.
77
26
Przez ponad dwadzieścia lat istnienia Komisja wykonała wiele cennej pracy
dla idei integracji państw zachodniej i środkowowschodniej Europy. Miała wielu
zaangażowanych i wpływowych członków. Działała i osiągała sukcesy w dużej mierze dzięki
swojemu założycielowi Józefowi Retingerowi, a po jego śmierci Janowi Pomianowi. Biorąc
pod uwagę ambitne cele, jakie sobie stawiała oraz warunki, w jakich funkcjonowała jej
osiągnięcia stają się tym bardziej pożyteczne i doniosłe.
27