Materiały na seminarium w dniu 16 grudnia 2016 roku

Materiały na seminarium w dniu 16 grudnia 2016 roku

KAROLINA WIERCZYŃSKA
Hierarchia zbrodni
w prawie międzynarodowym
Ludobójstwu przypisuje się w prawie międzynarodowym rangę zbrodni
najpoważniejszej, ponieważ jednym z elementów tej zbrodni jest specjalny zamiar (dolus specialis)1. Aby udowodnić, że doszło do zbrodni ludobójstwa, należy wykazać, że sprawca miał specjalny zamiar wyniszczenia grupy rasowej,
narodowej, etnicznej bądź religijnej w całości lub części2. Takiego zamiaru nie
szukamy przy zbrodniach przeciwko ludzkości, choć obie zbrodnie za przedmiot
ochrony mają życie ludzkie. Stąd niektórzy autorzy wywodzą pogląd, że zbrodnia ludobójstwa jest kwalifikowaną postacią zbrodni przeciwko ludzkości3, mimo że ta ostatnia nie doczekała się definicji konwencyjnej, a jedynym wspólnym
elementem istniejących definicji jest to, że chodzi o czyny popełniane przeciwko ludności cywilnej4. W dyskusji dotyczącej najpoważniejszych zbrodni należy
także odnieść się do zbrodni wojennych, jednak ich popełnienie jest uzależnione od uprzedniego istnienia konfliktu zbrojnego. Zbrodnie wojenne nie odnoszą
się wyłącznie do ludności cywilnej, ale do wszystkich osób chronionych (m.in.
cywili, jeńców, rannych, personelu szpitalnego) i mienia chronionego5. Tak szeroko zakreślony przedmiot ochrony i powszechność tych zbrodni sprawiają, że
w publicznym odbiorze zbrodnie wojenne mają niższy status niż ludobójstwo
1 Zob. np. R. May,
M. Wierda, Is there a hierarchy of crimes in international law?, :]
Man’s Inhumanity to Man: Essays on International Law in Honour of Antonio Cassese,
red. A. Cassese, L.C. Vohrah, Haga–London– New York 2003, s. 513–515.
2 Konwencja w sprawie zapobiegania i karania zbrodni ludobójstwa, art. II, Dz.U.
z 1952 r. Nr 9, poz. 9 i Nr 31, poz. 213.
3 System Prawa Karnego. O przestępstwach w szczególności, red. I. Andrejew, L. Kubicki, J. Waszczyński, Ossolineum 1985, s. 133 oraz cyt. tam lit. 4 Zob. Kartę Międzynarodowego Trybunału Wojskowego (Dz.U. z 1947 r. Nr 63,
poz. 367), art. VI c oraz art. 5 Statutu Międzynarodowego Trybunału Karnego dla byłej
Jugosławii, http://icty.org/x/file/Legal%20Library/Statute/statute_sept09_en.pdf; definicję z Karty MTW i Statutu MTKJ łączy także to, że zbrodnie przeciwko ludzkości muszą być popełnione w czasie konfliktu zbrojnego, odchodzą od tego definicje z art. 3 Statutu Międzynarodowego Trybunału Karnego dla Rwandy (http://www.unictr.org/sites/
unictr.org/files/legal-library/100131_Statute_en_fr_0.pdf) oraz art. 7 Statutu MTK (Dz.U
z 2003 r. Nr 78, poz. 708), które nie wymagają łącznika z konfliktem zbrojnym i definiują
zbrodnie przeciwko ludzkości jako popełnione w ramach rozległego lub systematycznego ataku skierowanego przeciwko ludności cywilnej.
5 Zob. np. art. 8 Statutu MTK.
58
PAŃSTWO i PRAWO 1/2016
czy zbrodnie przeciwko ludzkości6. W końcu też dyskusja o najpoważniejszych
zbrodniach powinna obejmować także zbrodnię agresji, której definicję niedawno uzgodniono (po akceptacji państw wejdzie ona, jako art. 8 bis, do Statutu
Międzynarodowego Trybunału Karnego). Do jej popełnienia wymagane jest popełnienie uprzedniego aktu agresji ze strony państwa oraz szczególnej intencji
(animus agressionis)7.
Czy w prawie międzynarodowym istnieje między zbrodniami hierarchia
normatywno-prawna?8 Pytanie nie jest pozbawione podstaw, w szczególności jeśli odniesiemy się chociażby do debat prowadzonych przez przedstawicieli polskiej nauki, a dotyczących zbrodni katyńskiej9. Zwolennik poglądu o istnieniu
hierarchii, M.Ch. Bassiouni, wskazuje, że nie istnieje hierarchia zbrodni w prawie międzynarodowym, ponieważ żaden dokument prawa międzynarodowego
takiej hierarchii nie przewiduje. Można jedynie wyróżnić normy o wyższym statusie typu jus cogens. Uważa jednak, że można dokonywać prób utworzenia katalogów zbrodni ze względu na ich hierarchię na podstawie różnych kryteriów,
z tym zastrzeżeniem, że katalogi będą się od siebie różniły właśnie z powodu
przyjmowanych założeń10. Z kolei P. Akhavan, porównując ludobójstwo polegające na zabiciu jednej osoby, ale z niezbędnym zamiarem wyniszczenia grupy,
do wymordowania setek osób w ramach zbrodni przeciwko ludzkości, doszedł
do wniosku, że ludobójstwo niekoniecznie jest poważniejsze od zbrodni przeciwko ludzkości. Może być zatem nazywane najwyższą zbrodnią (ultimate crime)
w bardzo ograniczonym i ściśle określonym sensie11.
Rozważania na temat istnienia ewentualnej hierarchii zbrodni i jej zastosowania będą uwzględniały prace Komisji Prawa Międzynarodowego (KPM lub
Komisja), orzecznictwo trybunałów wojskowych, postanowienia Konwencji dotyczącej niestosowania przedawnienia wobec zbrodni wojennych i zbrodni przeciw
ludzkości z 26.11.1968 r.12, a także reżimy i orzecznictwo współczesnych międzynarodowych trybunałów karnych, w szczególności Międzynarodowego Trybunału Karnego (MTK).
6 Tę opinię odzwierciedla debata w sprawie kwalifikacji zbrodni katyńskiej – zob.
np. K. Karski, Mord katyński jako zbrodnia ludobójstwa w świetle prawa międzynarodowego, Sprawy Międzynarodowe 2011, nr 2 (LXIV), s. 51–82; P. Grzebyk, Mord katyński
– problematyczna kwalifikacja (w związku z artykułem Karola Karskiego), Sprawy Międzynarodowe 2011, Nr 2 (LXIV), s. 83–102; K. Wierczyńska, Pojęcie ludobójstwa w kontekście orzecznictwa międzynarodowych trybunałów karnych ad hoc, Warszawa 2010,
s. 191 i n.
7 Zob. ICC-ASP/8/Res.6, http://www.icc-cpi.int/iccdocs/asp_docs/Resolutions/RC-Res.6-ENG.pdf. Zob. też P. Grzebyk, Criminal Responsibility for the Crime of Aggression, Routledge 2013.
8 Rozważania będą dotyczyły tzw. core crimes, do których zalicza się m.in. zbrodnię
agresji, ludobójstwo, zbrodnie wojenne i zbrodnie przeciwko ludzkości.
9 K. Karski, Mord katyński..., s. 51–82; P. Grzebyk, Mord katyński..., s. 83–102;
K. Wierczyńska, Pojęcie ludobójstwa..., s. 191 i n.
10 M.Ch. Bassiouni, Introduction to international criminal law, Martinus Nijhoff Publishers 2008, s. 136–139.
11 P. Akhavan, Reducing Genocide to Law: Definition, Meaning, and the Ultimate Crime, Cambridge University Press 2012, s. 87.
12 Dz.U. z 1970 r. Nr 26, poz. 208, załącznik; Dz.U. z 1971 r. Nr 7, poz. 85.
PAŃSTWO i PRAWO 1/2016
59
1. Hierarchia zbrodni w pracach KPM. Działania KPM od lat 50. XX w.13
dotyczyły sformułowania zasad norymberskich, szeroko pojętej jurysdykcji karnej, a w szczególności prób ustanowienia międzynarodowego trybunału karnego.
Ani w zasadach norymberskich, ani tym bardziej w działaniach KPM dotyczących utworzenia trybunału karnego nie podnoszono kwestii hierarchii zbrodni.
Odniesieniem dla Komisji była Karta Norymberska14, w której wśród zbrodni
podlegających jurysdykcji trybunału wojskowego wymieniono zbrodnie przeciwko pokojowi, zbrodnie wojenne, zbrodnie przeciwko ludzkości. Te ostatnie mogły
być sądzone jedynie w związku z popełnieniem zbrodni przeciwko pokojowi lub
zbrodni wojennych15. O ludobójstwie debatowano w ramach prac nad konwencją
dotyczącą ludobójstwa oraz w kontekście działań zmierzających do kodyfikacji
prawa karnego. Podczas debaty o uniwersalnej jurysdykcji dotyczącej międzynarodowych zbrodni oraz zbrodniczości wojny wskazywano, że międzynarodowa
jurysdykcja karna powinna odnosić się do zbrodni przeciwko pokojowi, zbrodni wojennych, zbrodni przeciwko ludzkości oraz ludobójstwa, a także innych
związanych z Międzynarodowym Trybunałem Karnym lub międzynarodowymi
konwencjami, takimi jak piractwo, handel ludźmi, handel narkotykami czy terroryzm16. Przyjęty w 1954 r. projekt kodeksu przestępstw przeciwko pokojowi
i bezpieczeństwu ludzkości17 również nie wprowadzał hierarchii zbrodni, nie pojawiły się w nim także stosowane już wówczas nazwy ogólne przestępstw, jak ludobójstwo czy zbrodnia przeciwko ludzkości. Wspomniane dokumenty nie wskazują również, aby należało którekolwiek zbrodnie traktować lżej lub surowiej ze
względu na to, że to właśnie te zbrodnie zostały popełnione. Można oczywiście
zakładać, że nie traktowano ludobójstwa „surowiej” czy „poważniej” ze względu na to, że było ono w tamtym czasie zbrodnią nową, dopiero wprowadzoną
do prawa międzynarodowego. Nie potwierdza jednak tego przypuszczenia treść
projektu kodeksu zbrodni przyjętego przez KPM w 1996 r., czyli kilkadziesiąt lat
po wejściu w życie Konwencji w sprawie zapobiegania i karania zbrodni ludobójstwa. W projekcie kodeksu Komisja nie odnosi się do hierarchii zbrodni, a do innych elementów, które stanowić będą o wysokości kary.
Artykuł 3 projektu kodeksu zbrodni przeciwko pokojowi i bezpieczeństwu ludzkości KPM18 zakłada, że osoba, która popełniła przestępstwo przeciw13 Zob. YbILC: 1950, vol. 2, http://untreaty.un.org/ilc/publications/yearbooks/
Ybkvolumes%28e%29/ILC_1950_v2_e.pdf.
14 Karta Międzynarodowego Trybunału Wojskowego jako załącznik do porozumienia
w przedmiocie ścigania przestępców wojennych Osi Europejskiej, Dz.U. z 1947 r. Nr 63,
poz. 367.
15 Uregulowania trybunału tokijskiego (Międzynarodowy Trybunał Wojskowy ds. Dalekiego Wschodu – MTWDW) były w tym zakresie identyczne, http://www.jus.uio.no/
english/services/library/treaties/04/4-06/military-tribunal-far-east.xml.
16 Zob. Report on the Question of International Criminal Jurisdiction by Ricardo J. Alfaro, Special Rapporteur, Extract from the YbILC: 1950, vol. II, s. 13-14.
17 Draft code of offences against the peace and security of mankind, YbILC: 1954,
vol. II., na stronie http://untreaty.un.org/ilc/texts/instruments/english/draft%20articles/
7_3_1954.pdf.
18 Draft Code of Crimes against the Peace and Security of Mankind with commentaries 1996, ILC, http://legal.un.org/ilc/texts/instruments/english/commentaries/
60
PAŃSTWO i PRAWO 1/2016
ko pokojowi i bezpieczeństwu ludzkości, powinna ponieść karę, jej wysokość zaś
powinna być współmierna do charakteru przestępstwa oraz jego wagi. Komentarz Komisji do projektu precyzuje, że charakter zbrodni jest tym, co odróżnia
jedną zbrodnię od drugiej. Charakter zbrodni odnosi się więc do obiektywnych
elementów zbrodni. Natomiast waga zbrodni jest związana z okolicznościami,
w których została ona popełniona, oraz pobudkami, które kierowały sprawcą
przestępstwa. Te ostatnie będą stanowić o tym, czy sprawca miał motyw, czy
zbrodnię popełniono z premedytacją, czy poprzedzono ją przygotowaniami, czy
w końcu została popełniona w sposób okrutny i barbarzyński19. Charakter oraz
waga przestępstwa są brane pod uwagę przy wymiarze kary. Kodeks nie określa jednak, jaka kara powinna być wymierzona za jakie przestępstwo oraz które
zbrodnie ewentualnie traktować surowiej, a które lżej ze względu na ich charakter. Wręcz przeciwnie, dalsze rozważania Komisji sugerują, że najpoważniejszym
czynnikiem określającym wymiar kary jest waga zbrodni. W komentarzu pojawia się bowiem uwaga, że w każdym przypadku sprawca nie musi być świadomy,
jaka dokładnie grozi mu kara, dopóki jego działania stanowią zbrodnie ogromnej
wagi, za które orzeka się surowe kary (so long as the actions constitute a crime
of extreme gravity for which there will be severe punishment)20.
Dodatkowo, w komentarzu słowo „waga” wymienione jest jeszcze tylko
kilkakrotnie. W interesującym nas kontekście pada w odniesieniu do zbrodni ludobójstwa, ale także nie po to, aby wskazać na hierarchię między zbrodniami, ale
po to, by uzasadnić obecność zakazu ludobójstwa w projekcie. Komisja nazywa
ludobójstwo zbrodnią o ogromnej wadze, powołując się na rezolucję 96(1) Zgromadzenia Ogólnego ONZ.
W projekcie Statutu Międzynarodowego Trybunału Karnego, autorstwa KPM, wśród zbrodni, które miał objąć swoją jurysdykcją trybunał karny, na pierwszym miejscu wymieniono ludobójstwo21. Jednak trudno doszukać
się w komentarzu do tego projektu jakichkolwiek wskazań, że było to związane
z ewentualną hierarchią zbrodni. Komisja, tłumacząc to specjalne miejsce ludobójstwa i innych uregulowań projektu wskazujących na specjalny reżim dotyczący ludobójstwa, jako zbrodni, odnosi się bowiem do postanowień Konwencji
dotyczącej ludobójstwa. Artykuł VI Konwencji stanowi, że osoby oskarżone o ludobójstwo będą sądzone przez trybunał państwa, na którego terytorium zbrodnię popełniono, lub przez Międzynarodowy Trybunał Karny, który będzie miał
kompetencje wobec tych państw, które jego jurysdykcję zaakceptują. Komisja,
sytuując ludobójstwo w swoim projekcie na pierwszym miejscu, nie kierowała
się zatem hierarchią zbrodni, ale intencją twórców Konwencji, którzy przypisali
7_4_1996.pdf. Warto zaznaczyć, że polskie tłumaczenie nazwy dokumentu często tłumaczy crime jako przestępstwo, co nie do końca jest zgodne z tytułem oryginału czy zawartością samego kodeksu, który zajmuje się ściśle zbrodniami prawa międzynarodowego.
Projekt Komisji z 1954 r. miał w nazwie offences, natomiast z 1996 r. – crimes.
19 Draft Code of Crimes against the Peace and Security of Mankind with commentaries 1996, ILC, zobacz komentarz do art. 3, s. 22–23.
20 Draft Code of Crimes...
21 Draft Statute for an International Criminal Court with commentaries, 1994,
YbILC: 1994, vol. II, Part Two, art. 20, http://legal.un.org/ilc/texts/instruments/english/
commentaries/7_4_1994.pdf.
PAŃSTWO i PRAWO 1/2016
61
tę zbrodnię jurysdykcji trybunału karnego, nieistniejącego jeszcze w momencie
tworzenia Konwencji22.
2. Hierarchia zbrodni w wyroku norymberskim i tokijskim. W Karcie trybunału norymberskiego i tokijskiego jurysdykcją trybunałów objęto zbrodnie
przeciwko pokojowi, zbrodnie wojenne i zbrodnie przeciwko ludzkości – nie ustalono jednak między nimi hierarchii. Natomiast ciekawe spostrzeżenia przynosi
analiza wyroków norymberskiego i tokijskiego. W wyroku norymberskim znajdujemy: „Zarzuty w akcie oskarżenia o planowanie i prowadzenie agresywnych
wojen są zarzutami najwyższej wagi. Wojna jest zasadniczo zła. Jej skutki nie
ograniczają się do państw wojujących, ale wpływają na cały świat. Zainicjowanie wojny agresywnej jest nie tylko zbrodnią międzynarodową, ale najwyższą
zbrodnią międzynarodową (supreme international crime) różniącą się od innych
zbrodni wojennych tym, że zawiera w sobie nagromadzone zło całości (it contains within itself the accumulated evil of the whole)23.
Podobnie wypowiedział się trybunał tokijski, wskazując, że „w istocie nie
można wyobrazić sobie większej zbrodni niż spisek w celu prowadzenia wojny
napastniczej lub prowadzenie wojny napastniczej, jako że spisek zagraża bezpieczeństwu ludzkości i nieuniknionym skutkiem jego wykonania jest śmierć i cierpienie niezliczonych istnień ludzkich. (...) Spisek w celu prowadzenia wojny jest
najcięższą zbrodnią (The conspiracy to wage wars of aggression was already criminal in the highest degree)”24.
Tym samym jednoznacznie można wskazać, że trybunały wojskowe za najpoważniejsze zbrodnie uważały prowadzenie wojny napastniczej, czyli skłaniały
się raczej ku uznaniu agresji za najcięższą zbrodnię, nie zaś zbrodni przeciwko
ludzkości, które współcześnie uważa się łącznie z ludobójstwem za zbrodnie najcięższe25.
Warto zaznaczyć, że próba stworzenia hierarchii zbrodni nie jest zjawiskiem charakterystycznym dla okresu powojennego i wiązać ją należy z działalnością trybunałów karnych ad hoc, gdyż właśnie w odniesieniu do postępowań
przed nimi daje się wskazać pewne tendencje do tworzenia hierarchii zbrodni.
3. Hierarchia zbrodni w Konwencji o niestosowaniu przedawnienia. Tezę,
jakoby próby stworzenia hierarchii zbrodni należy wiązać z działalnością trybunałów ad hoc, potwierdza konstrukcja Konwencji o niestosowaniu przedawnienia wobec zbrodni wojennych i zbrodni przeciw ludzkości z 1968 r. Została ona
przyjęta wiele lat po przyjęciu Konwencji dotyczącej ludobójstwa, a mimo to nie
odnosi się bezpośrednio do zbrodni ludobójstwa jako zbrodni najpoważniejszej.
22 Draft
Statute for an International Criminal Court..., s. 36– 42.
of the International Military Tribunal for the Trial of German Major War
Criminals, Nuremberg, 30.09-01.10.1946, http://avalon.law.yale.edu/imt/judnazi.asp.
24 International Military Tribunal For The Far East, Judgment of 4 November 1948,
s. 556, (49,769), http://werle.rewi.hu-berlin.de/tokio.pdf.
25 Zob. np. M. Frulli, Are Crimes against Humanity More Serious than War Crimes?,
European Journal of International Law 2001, Vol. 12, No. 2, 329–350; A.M. Danner, Constructing a Hierarchy of Crimes in International Criminal Law Sentencing, Virginia Law
Review 2001, Vol. 87, No. 3, s. 415–501.
23 Judgment
62
PAŃSTWO i PRAWO 1/2016
Wręcz w preambule znajdujemy frazę: „zważywszy na to, że zbrodnie wojenne
i zbrodnie przeciw ludzkości są najcięższymi zbrodniami w prawie międzynarodowym (...)”. Odniesienie do zbrodni ludobójstwa znaleźć można w opisywanej konwencji jedynie raz – w art. I, wskazującym, które zbrodnie nie ulegają
przedawnieniu bez względu na datę ich popełnienia, wymienione są zbrodnie
wojenne (pkt 1) oraz zbrodnie przeciwko ludzkości (pkt 2). Wśród nich wymieniona jest także zbrodnia ludobójstwa, co potwierdza tezę, że jest ona kwalifikowaną postacią zbrodni przeciwko ludzkości.
4. Hierarchia zbrodni przed trybunałem rwandyjskim i trybunałem jugosłowiańskim. Antonio Cassese, w opinii odrębnej w sprawie Tadicia26, wskazywał, że „in abstracto wszystkie zbrodnie są równie poważne i nie można wykazać, że istnieje pomiędzy nimi hierarchia wagi”27. Sprawy należy oceniać, biorąc
pod uwagę obiektywne, faktyczne okoliczności związane z popełnieniem zbrodni
oraz okoliczności subiektywne związane z osobą sprawcy (tj. stanem jej umysłu).
Dalej jednak Cassese, przywołując przykład morderstwa, które można zakwalifikować jako zbrodnię wojenną, zbrodnię przeciwko ludzkości i ludobójstwo, wyraźnie daje do zrozumienia, że da się zbudować hierarchię zbrodni na podstawie
elementów składowych tych zbrodni. Zdaniem Cassese, specjalny zamiar stanowi o tym, że zbrodnia ludobójstwa uważana jest za zbrodnię najcięższą i tym samym zasługuje na wyższy wymiar kary28.
Należy jednak pamiętać, że te rozważania dotyczą Statutu Międzynarodowego Trybunału Karnego do spraw byłej Jugosławii (MTKJ), w ramach
którego zapadł wyrok. Sam wyrok MTKJ wskazywał, że ani statut ani Reguły
Procesowe i Dowodowe nie odnoszą się do hierarchii zbrodni, żadne postanowienie tych dokumentów nie pozwala na kategoryczne stwierdzenie, że zbrodnie przeciwko ludzkości są zbrodniami cięższymi niż zbrodnie wojenne29. Tego
samego zdania był sędzia M. Shahabuddeen również składający opinię odrębną
do wyroku30.
Rozumowaniu A. Cassese można także zarzucić pewne braki, bo o ile da
się wskazać na istnienie hierarchii w oparciu o model, w którym jako popełnioną zbrodnię rozpatrujemy jedynie morderstwo, o tyle zbudowanie hierarchii na
podstawie trzech różnych czynów (jak np. przekazanie dzieci z jednej grupy do
drugiej z zamiarem wyniszczenia tej pierwszej – kwalifikacja jako ludobójstwo;
okaleczenie narządów płciowych kilkudziesięciu osób w obozie – kwalifikacja
jako zbrodnie przeciwko ludzkości; zbombardowanie wioski w trakcie konfliktu
zbrojnego – kwalifikacja jako zbrodnia wojenna) wydaje się praktycznie niemożliwe. Nie da się nawet hipotetycznie ustalić, która zbrodnia jest „cięższa” i niesie
poważniejsze konsekwencje w postaci wymiaru kary. W modelowym ujęciu Cas26 Prosecutor v. DuskoTadić, Judgement in sentencing appeal, Separate opinion
of Judge Cassese, IT-94-1-A and IT-94-1-A bis, 26 I 2000, http://www.icty.org/x/
cases/tadic/acjug/en/tad-asj000126e.pdf.
27 Prosecutor v. DuskoTadić..., par. 7, s. 52.
28 Prosecutor v. DuskoTadić..., par. 14–19, s. 52–57.
29 Prosecutor v. DuskoTadić..., par. 69, s. 29.
30 Prosecutor v. DuskoTadić..., Separatate opinion of Judge Shahabuddeen, s. 35 i n.
PAŃSTWO i PRAWO 1/2016
63
sese (kiedy rozpatrujemy hierarchię i wagę tej samej zbrodni, np. morderstwa)
dałoby się ustalić rangę zbrodni w kontekście ich wagi, niestety jest to niemożliwe, gdy rozważania dotyczą faktycznej oceny różnych zbrodni, charakteryzujących się całkowicie odrębnymi przesłankami (np. kiedy porównanie dotyczy
zbrodni wymordowania setki kobiet i nieużywania flagi rozjemczej).
Trybunał jugosłowiański konsekwentnie wskazywał na brak hierarchii
zbrodni31, np. w sprawie Milomira Stakicia Izba Apelacyjna stwierdziła, że nie
ma hierarchii między zbrodniami należącymi do jurysdykcji trybunału i kara dożywotniego pozbawienia wolności może być orzeczona nie tylko w kontekście popełnionej zbrodni ludobójstwa. Na ostateczny wymiar kary składają się zarówno
indywidualne okoliczności stojące po stronie oskarżonego, jak i waga zbrodni32.
Podobnie wypowiadał się Międzynarodowy Trybunał Karny dla Rwandy
(MTKR)33. W sprawie Kambandy MTKR zwrócił uwagę na to, że zbrodnie wojenne są lżejszymi zbrodniami niż zbrodnie przeciwko ludzkości i ludobójstwo,
ale nie sposób ustalić rangi zbrodni przeciwko ludzkości i ludobójstwa w kontekście ich wagi34. W tym samym paragrafie MTKR wskazywał, że ludobójstwo
to ciężka zbrodnia, natomiast w toku dalszego wywodu stwierdzał, że zbrodnie
przeciwko ludzkości są postrzegane jako jedne z najpoważniejszych zbrodni
przeciwko życiu i wolności jednostki. Dobitniej wyraził się w sprawie Akayeshu,
wskazując, że Trybunał nie rozważa, czy jakiekolwiek ludobójstwo, zbrodnie
przeciwko ludzkości czy pogwałcenia wspólnego art. 3 konwencji genewskich
są lżejszymi przestępstwami od innych. Trybunał rwandyjski nie ustanawia hierarchii norm, wszystkie zbrodnie należy traktować jednakowo. Co prawda ludobójstwo może być uważane za najcięższą zbrodnię, ale nie ma jednak podstaw
w Statucie, aby uznać, że pogwałcenia wspólnego art. 3 czy zbrodnie przeciwko
ludzkości są alternatywnymi zarzutami do ludobójstwa i w związku z tym są lżejszymi jego formami35.
Warto odnieść się do badań, które dotyczyły tego, czy pomimo dość
zdecydowanej postawy trybunału jugosłowiańskiego dotyczącej hierarchii
można powiedzieć coś o hierarchii zbrodni, wnioskując z wysokości kar nakładanych na osoby skazane36. Analiza wyroków wyraźnie wskazuje, że ist31 Prosecutor v. Stakić, Judgement, IT- 97-24- A, 22 III 2006, par. 375; Prosecutor
v. Furundzija, Judgement, IT-95–17/1-A, 21 VII 2000, par. 243.
32 Prosecutor v. Stakić, Judgement..., par 375.
33 Prosecutor v. Kambanda, Judgement and sentence, ICTR 97-23-S, 4 IX 1998, par.
14, Prosecutor v. Akayeshu, Judgement, ICTR- 96-4-T, 2 IX 1998, par. 470.
34 Prosecutor v. Kambanda, Judgement and sentence..., par. 14 i n.
35 Prosecutor v. Akayeshu, Judgement..., par. 470.
36 Należy jednak zgłosić jedno podstawowe zastrzeżenie do przedstawionych badań:
dotyczą one kilkudziesięciu osób i na ich podstawie nie można wnioskować nic więcej poza tym, co dotyczy praktyki danej instytucji, czyli MTKJ. Analiza kilkudziesięciu
przypadków nie daje podstaw do wysuwania generalnych wniosków. Użycie większej
liczby danych daje precyzyjniejsze, a więc wiarygodniejsze wyniki. O prawie małych
liczb zob. np. D. Kahneman, Pułapki myślenia. O myśleniu szybkim i wolnym, Media
Rodzina 2012, s. 149 i n. Gdyby próbować wywodzić wiążące wnioski dotyczące orzekania przed międzynarodowymi trybunałami karnymi, badania musiałyby dotyczyć ich
wszystkich w takim samym stopniu.
64
PAŃSTWO i PRAWO 1/2016
nieje różnica w osądzaniu zbrodni przeciwko ludzkości i zbrodni wojennych.
Sprawcy zbrodni przeciwko ludzkości otrzymywali statystycznie o ok. 6 lat
dłuższe wyroki pozbawienia wolności37. Autorzy badań wskazują jednak, że
dokonana analiza nie dotyczyła zbrodni ludobójstwa (w momencie przeprowadzania badań był tylko 1 przypadek) oraz że kategoria zbrodni przeciwko
ludzkości obejmowała w badaniu także zbrodnie wojenne, jeżeli oskarżony
był symultanicznie oskarżony o popełnienie obu zbrodni. Dokładniejsze badanie z podziałem skazań za zbrodnie przeciwko ludzkości i zbrodnie wojenne oddzielnie pozwala dostrzec, że różnice między zasądzonymi karami nie są
już tak duże i wynoszą przeciętnie 3 lata38. Tak więc wyniki badań wskazujące na poważniejsze karanie zbrodni przeciwko ludzkości mogą być związane
nie z tym, że są one pojmowane jako usytuowane wyżej w hierarchii zbrodni,
ale z tym, że kary dotyczą kumulujących się zarzutów.
W przypadku trybunału rwandyjskiego mamy do czynienia z inną specyfiką orzekania. Trybunał ten został utworzony, aby przede wszystkim oceniać popełnione w Rwandzie ludobójstwo, dlatego dużo więcej osób zostało
przez MTKR skazanych za popełnienie tej zbrodni na karę dożywotniego pozbawienia wolności (Akayeshu i Kambanda) lub karę długoletniego więzienia
(Juvenala Kajelijeli, który został skazany na karę dożywotniego pozbawienia
wolności, potem zmienioną przez Izbę Apelacyjną na karę 45 lat pozbawienia
wolności39). Warto jednak zaznaczyć, że osoby skazane przez MTKR nawet
w przypadku zbrodni ludobójstwa czy ludobójstwa i zbrodni przeciwko ludzkości kumulatywnie otrzymywały czasem relatywnie niskie wyroki, np. 6 lat
pozbawienia wolności za ludobójstwo i zbrodnie przeciwko ludzkości (sprawa Serugendo), 12 lat za podżeganie do ludobójstwa i zbrodnie przeciwko
ludzkości (sprawa Ruggiu), 15 lat za ludobójstwo i zbrodnie przeciwko ludzkości (sprawa Serushago)40. W sprawie Serugendo MTKR wskazał, że kara
dożywotniego pozbawienia wolności nie jest jedyną karą właściwą tylko dla
sprawców ludobójstwa czy zbrodni przeciwko ludzkości. Kara ta jest zarezerwowana dla tych, którzy planowali i zlecali zbrodnie lub uczestniczyli w nich
z gorliwością i sadyzmem41.
Orzecznictwo trybunałów zaprzecza istnieniu ustalonej hierarchii i konsekwentnie zwraca uwagę na wagę zbrodni, która jest składnikiem niezbędnym
do określenia wymiaru kary. Statuty trybunałów ad hoc wskazują na konieczność
rozważenia zarówno wagi zbrodni (gravity), jak i indywidualnych okoliczności
37 B. Holá, A. Smeulers, C. Bijleveld, Is ICTY sentencing predictable? An Empirical
Analysis of ICTY Sentencing Practice, Leiden Journal of International Law 2009,
vol. 22, s. 94; Podobnie także J. Meernik, K. King, The Sentencing Determinants of the
International Criminal Tribunal for the Former Yugoslavia: An Empirical and Doctrinal
Analysis, Leiden Journal of International Law 2003, vol. 16, Issue 04, s. 735.
38 B. Holá, A. Smeulers, C. Bijleveld, Is ICTY sentencing predictable..., s. 94.
39 Status osądzonych przez MTKR, http://unictr.unmict.org/en/cases (akces styczeń
2016).
40 Status osądzonych przez MTKR...
41 Prosecutor v. Serugendo, Judgement and sentence, ICTR-2005-84-I, 12 VI 2006,
par. 83.
PAŃSTWO i PRAWO 1/2016
65
dotyczących skazanego42 (takich jak okoliczności łagodzące czy obciążające)
przy określaniu wymiaru kary dla danej osoby. Potwierdza to także praktyka obu
trybunałów43. Wyroki w sprawie Krsticia (35 lat za zbrodnię ludobójstwa) i Jelisicia (40 lat za zbrodnie przeciwko ludzkości) czy wymienione przykłady spraw
rwandyjskich potwierdzają postawioną tezę, że aby skazać osobę, nieistotne jest
wskazywanie hierarchii zbrodni, ale określenie ich wagi.
Przekonują o tym także postanowienia Reguł Procesowych i Dowodowych – art. 11 bis44, które dotyczą przekazania sprawy do innego sądu. Na
podstawie tych przepisów trybunał jugosłowiański, decydując o przekazaniu sprawy do innego sądu, np. państwa, gdzie popełniono zbrodnię lub gdzie
aresztowano oskarżonego, weźmie pod uwagę wagę zbrodni i poziom odpowiedzialności oskarżonego45.
5. Statut i praktyka Międzynarodowego Trybunału Karnego. W art. 1 Statutu MTK znajdujemy postanowienie, że Trybunał jest instytucją stałą i jest on
władny wykonywać jurysdykcję wobec osób, które dopuściły się najpoważniejszych zbrodni wagi międzynarodowej, wymienionych w Statucie. Dalej art. 5
stanowi: „jurysdykcja Trybunału jest ograniczona do najpoważniejszych zbrodni wagi międzynarodowej”. Jurysdykcja Trybunału obejmuje zbrodnię ludobójstwa, zbrodnie przeciwko ludzkości, zbrodnie wojenne oraz zbrodnię agresji.
Statut MTK nie przewiduje istnienia hierarchii zbrodni. Z jego postanowień można jednak wnioskować, które zbrodnie traktowane są lżej. Statut zawierał postanowienia, które pozwalały państwu nie uznawać jurysdykcji MTK w odniesieniu do zbrodni wojennych w ciągu 7 lat od wejścia w życie Statutu wobec
tego państwa (art. 124)46. Statut przewiduje również wyłączenie odpowiedzialności za popełnienie zbrodni wojennej, jeśli na sprawcy ciążył obowiązek wykonania polecenia przełożonego, a sprawca nie wiedział, że polecenie jest bezprawne,
ponieważ nie było oczywiście bezprawne (art. 33), a także, jeśli w sytuacji zbrodni wojennych osoba działała w obronie własności, a jej czyny nie były nieproporcjonalne – art. 31 ust. 1 (c). Dodatkowo art. 25 ust. 3 (e) wskazuje, że indywidualną odpowiedzialność karną ponosi w przypadku zbrodni ludobójstwa ten, kto
bezpośrednio i publicznie podżega do popełnienia ludobójstwa.
Tak więc biorąc pod uwagę tę dość ograniczoną liczbę przesłanek, można ewentualnie wywodzić, że najcięższą zbrodnią w Statucie jest ludobójstwo, ze
42 Art. 24 (2) statutu MTKJ, http://www.icty.org/x/file/Legal%20Library/Statute/statute_sept09_en.pdf, art. 23(2) statutu MTKR, http://www.unictr.org/sites/unictr.org/
files/legal-library/100131_Statute_en_fr_0.pdf.
43 Prosecutor v. Kambanda, Judgement and sentence, ICTR 97-23-S, 4.09.1998,
par. 29; Jean Kambanda v. Prosecutor, Judgement, ICTR 97-23-A, 19 X 2000, par. 116.
44 Postanowienia te zostały przyjęte w ramach strategii zamknięcia trybunałów ad
hoc, tzw. completion strategy, i alokowania spraw w ramach tzw. residual mechanism,
więcej: www.unmict.org.
45 Reguły Procesowe i Dowodowe MTKJ, http://www.icty.org/x/file/Legal%20Library/
Rules_procedure_evidence/IT032Rev48_en.pdf.
46 Zgromadzenie Państw Stron, które odbywało się w listopadzie 2015 roku usunęło
ten artykuł ze Statutu, zobacz rezolucję ICC-ASP/14/Res.2, https://www.icc-cpi.int/iccdocs/asp_docs/Resolutions/ASP14/ICC-ASP-14-Res2-ENG.pdf (akces styczeń 2016).
66
PAŃSTWO i PRAWO 1/2016
względu na specjalny reżim penalizujący podżeganie do popełnienia ludobójstwa
(żadna inna zbrodnia nie jest takim reżimem objęta), następnie zbrodnie przeciwko ludzkości, a na końcu zbrodnie wojenne, ponieważ początkowo dopuszczano możliwość wyłączenia jurysdykcji MTK w odniesieniu do tych zbrodni
i można wyłączyć odpowiedzialność sprawcy w przypadku działania na rozkaz.
Nasuwa się jednak pytanie o miejsce agresji w tak budowanej hierarchii, gdyż
poprawka definiująca zbrodnię agresji zostanie prawdopodobnie wprowadzona
do Statutu w 2017 r.47
Preambuła do Statutu odnosi się pośrednio do aktu agresji – wskazuje,
że państwa-strony potwierdzają cele i zasady Karty Narodów Zjednoczonych,
a w szczególności zasadę powstrzymywania się przez każde państwo od groźby
użycia siły lub jej użycia przeciwko całości terytorialnej lub niezawisłości politycznej któregokolwiek państwa, jak i w inny sposób niezgodny z celami ONZ.
Agresja jest też wymieniona w art. 5 Statutu jako najpoważniejsza zbrodnia wagi międzynarodowej48. Jednak określenie jej ewentualnej pozycji w hierarchii
zbrodni jest bardzo kłopotliwe. O ewentualnych przypadkach agresji ma bowiem
decydować Rada Bezpieczeństwa. Taki wzmocniony tryb mógłby wskazywać na
wyższe miejsce w hierarchii. Pozycję agresji jako najpoważniejszej zbrodni mogłoby potwierdzać traktowanie jej jako takiej przez trybunały wojskowe. Przeczy
jednak tej tezie rozwiązanie, które przewiduje poprawka do Statutu, wprowadzająca zaostrzone warunki wykonywania jurysdykcji wobec zbrodni agresji przez
MTK (np. zgodę państwa ofiary napaści i państwa agresora na objęcie jurysdykcją MTK w przypadku agresji)49.
Poza szczątkowymi uregulowaniami nic nie wskazuje jednak na to, aby
twórcy Statutu, a obecnie sam MTK, dążyli do budowania hierarchii zbrodni – np. Urząd prokuratora w kolejnych dokumentach podkreśla, że wszystkie
zbrodnie w jurysdykcji MTK są zbrodniami o znaczeniu międzynarodowym i jako takie są poważne50.
Zasadne wydaje się rozważenie elementu wagi jako tego składnika, dzięki
któremu możliwe jest wskazanie, która zbrodnia w danym kontekście prawnym
zasługuje na najwyższy wymiar kary. Takiej oceny dokonywać należy co prawda
ze sprawy na sprawę i w konsekwencji można takiemu rozwiązaniu zarzucić, że
ramy oceny będą się zmieniać, natomiast zgodne jest to z zasadą indywidualizacji odpowiedzialności karnej, która zakłada, że wszelkie okoliczności wpływające
na odpowiedzialność karną sprawcy odnoszą się jedynie do jego osoby.
6. Waga jako element mechanizmu dopuszczalności. Kwestia wagi zbrodni zajmuje bardzo ważne miejsce w Statucie MTK. Jak wskazano wyżej, art. 5
47 Zob. ICC-ASP/8/Res.6, http://www.icc-cpi.int/iccdocs/asp_docs/Resolutions/
RC-Res.6-ENG.pdf. Zob. też P. Grzebyk, Criminal Responsibility...
48 Szeroko o agresji w Statucie V. Gowlland-Debas, Diplomatic Means as a Trigger of
Judicial Means: The Security Council and the ICC, [w:] Diplomatic and Judicial Means
of Dispute Settlement, red. L. Boisson de Chazournes, M.G. Kohen, J.E. Viñuales, Martinus Nijhoff, 2012, s. 41 i n.; P. Grzebyk, Criminal Responsibility...
49 Zob. projektowany art. 15 bis.
50 ICC-OTP Criteria for selection (2006), par. 16.
PAŃSTWO i PRAWO 1/2016
67
Statutu stanowi, że jurysdykcja Trybunału dotyczy tylko najpoważniejszych
zbrodni wagi międzynarodowej. Waga (gravity) występuje w Statucie MTK
w dwojakiej roli. Po pierwsze, jest elementem mechanizmu dopuszczalności
sprawy do rozpoznania przez MTK określonego w art. 17 Statutu – jako waga
sprawy (gravity of case). Po drugie, stanowi element niezbędny do wymierzenia
kary osobie osądzonej – jako ciężar zbrodni (gravity of crime, art. 77 Statutu).
Mechanizm dopuszczalności sprawy do postępowania przed MTK składa
się z dwóch części. Najpierw należy ocenić, czy sprawa jest przedmiotem postępowania karnego w państwie. Jeśli nie jest lub jeżeli państwo podjęło działania,
ale nie osiągają one pewnego stopnia efektywności, czyli państwo jest niechętne
lub niezdolne, aby przeprowadzić rzeczywiste postępowanie, sprawa jest dopuszczalna do rozpoznania przez Trybunał51. W dalszej kolejności waga sprawy musi
usprawiedliwiać kolejne działania Trybunału. A contrario, jeśli waga sprawy będzie zbyt mała, Trybunał nie podejmie działania52. Nawet jeśli sprawa dotyczyć
będzie najstraszniejszej zbrodni dotyczącej międzynarodowej społeczności, MTK
może nie podjąć się rozpatrzenia sprawy, jeśli nie będzie ona dostatecznie poważna (sufficient gravity)53. W kontekście komplementarności, na której oparty jest
Statut MTK, waga sprawy może odgrywać kluczowe znaczenie. Trybunał przy
ocenie dopuszczalności sprawy sprawdza, czy państwo prowadzi sprawę wobec tej
samej osoby i w kontekście tego samego postępowania, którego dotyczyłoby postępowanie przed MTK (same person/same conduct test)54. Odrzucając libijski sprzeciw wobec dopuszczalności sprawy, MTK – interpretując kwestię tego samego
postępowania – wskazał m.in. na to, że Statut nie czyni rozróżnienia między pospolitymi a międzynarodowymi zbrodniami. Postępowanie państwa nie musi dotyczyć
zbrodni międzynarodowych, może ono dotyczyć zbrodni pospolitych, jeśli dotyczą
one tego samego postępowania sprawcy (ale nawet nie tych samych konkretnych
incydentów, ale zbrodni o tej samej naturze i skali)55. Łatwo zauważyć, że choć nie
wspomina się w tym kontekście o wadze zbrodni, to Trybunału kładzie nacisk na
objęcie postępowaniem państwa tak samo poważnych zbrodni, a nie zbrodni posiadających taką samą charakterystykę prawną.
W sprawie aresztu dla Thomasa Lubangi Dyilo Izba Przygotowawcza
MTK sformułowała pewne kryteria odnoszące się do systematyczności działań
popełnianych na szeroką skalę, pozycji sprawcy w grupie zbrojnej lub organizacji i jej odpowiedzialności – miały one pozwolić na określenie wagi sprawy56.
51 Zob. art.
17 Statutu MTK, Dz.U. z 2003 r. nr 78, poz. 709.
v. Bahar Idriss Abu Garda, Decision on the Confirmation of Charges,
ICC -02/05 -02/09 -243 – Red, 8 II 2010, par. 31.
53 Prosecutor v. Thomas Lubanga Dyilo, Decision on the Prosecutor’s Application for
a warrant of arrest, Article 58, ICC-01/04-01/06,10 II 2006, par. 41.
54 PTC I, Decision on the Prosecutor’s Application for a warrant of arrest. Article 58, ICC-01/04-01/06-8-Corr, par. 31 and 37-39, http://www.icc-cpi.int/iccdocs/doc/
doc236260.PDF.
55 PTC I, Decision on the admissibility of a case against Saif A-Islam Gaddafi, ICC-01/
11-01/11, 31 V 2013, par. 86– 88.
56 Prosecutor v. Thomas Lubanga Dyilo..., par. 63.
52 Prosecutor
68
PAŃSTWO i PRAWO 1/2016
Kryteria te zostały jednak skrytykowane przez Izbę Odwoławczą. Uznała
ona, że rozmywają one różnice między zbrodniami przeciwko ludzkości a zbrodniami wojennymi. Wskazała, że determinowanie wagi sprawy według tych wytycznych miałoby polegać na stwierdzeniu, czy postępowanie dotyczy działań
systematycznych i na szeroką skalę, podczas gdy te przesłanki są częściowo elementami definicji zbrodni objętych jurysdykcją Trybunału57. Zdaniem Izby Odwoławczej58 skoncentrowanie się jedynie na działaniach systematycznych lub
popełnianych na szeroką skalę wyjęłoby spod jurysdykcji Trybunału np. zbrodnie wojenne popełnione w ramach realizacji planu lub polityki.
W odniesieniu do osób zajmujących najwyższe stanowisko w hierarchii
Izba Odwoławcza stwierdziła, że tak sformułowana przesłanka przyczyniłaby
się do wykluczenia spod odpowiedzialności karnej wielu sprawców, narażając na
szkodę prewencyjne działania Trybunału59. Szczególna pozycja osoby, zdaniem
Izby, nie powinna być determinowana na podstawie zbyt formalnych kryteriów,
zwłaszcza że osoby, które nie zajmują najwyższych stanowisk, mogą się także
przyczynić do rozległych i poważnych zbrodni60. Dodatkowo ten warunek, zdaniem Izby, jest niezgodny ze Statutem, który w preambule wymienia najpoważniejsze zbrodnie, a nie najpoważniejszych sprawców, a także z art. 27 (1) Statutu,
stanowiącym, że odnosi się „do wszystkich osób, bez jakichkolwiek różnic wynikających z pełnienia funkcji publicznej”.
Inne przesłanki pozwalające ustalić kryteria do oceny wagi sprawy zostały sformułowane w kolejnych sprawach rozpatrywanych przez MTK. W sprawie
dotyczącej potwierdzenia zarzutów przeciwko Baharowi Garda61 Trybunał przyznał, że ustalając wagę sprawy, należy brać pod uwagę naturę, sposób przeprowadzenia czy wpływ ataku, gdyż te czynniki mogą mieć krytyczne znaczenie dla
sprawy62. Dodał, że nie powinno się jej determinować jedynie na podstawie kryteriów ilościowych, np. biorąc pod uwagę liczbę ofiar, ale na podstawie kryteriów
jakościowych, np. rozmiaru zbrodni63. W decyzji dotyczącej Kenii Trybunał jednak zaznaczył, że jeśli chodzi o kryteria jakościowe, to nie liczba ofiar powinna
mieć znaczenie, ale istnienie czynników obciążających czy czynników jakościowych związanych z popełnieniem zbrodni, czyniących te zbrodnie poważnymi64.
W obu tych sprawach Trybunał uznał, że użyteczną wskazówkę przy ustalaniu
istnienia powagi sprawy mogą stanowić postanowienia reguły 145, która służy
do ustalania wysokości wyroku. Wśród czynników, które należy wziąć pod uwa57 Judgment on the Prosecutor’s appeal against the decision of Pre-Trial Chamber
I entitled „Decision on the Prosecutor’s Application for Warrants of Arrest, Article 58”,
ICC-01/04-169, 13 VII 2006, http://www.icc-cpi.int/iccdocs/doc/doc183559.pdf.
58 Judgment on the Prosecutor’s..., par. 71.
59 Judgment on the Prosecutor’s..., par. 75.
60 Judgment on the Prosecutor’s..., par. 77.
61 Prosecutor v. Bahar Idriss Abu Garda, Decision on confirmation of charges, ICC02/05-02/09, 8 II 2010.
62 Prosecutor v. Bahar Idriss Abu Garda..., par. 31.
63 Prosecutor v. Bahar Idriss Abu Garda..., par. 31.
64 Decision Pursuant to Article 15 of the Rome Statute on the Authorization of an Investigation into the Situation in the Republic of Kenya, ICC-01/09-19, 31 III 2010, par. 62.
PAŃSTWO i PRAWO 1/2016
69
gę, wymieniono: skalę popełnionych zbrodni; naturę bezprawnych zachowań
lub popełnionych zbrodni; środki użyte do popełnienia zbrodni; wpływ zbrodni
i krzywdy wyrządzonej na ofiary i ich rodziny.
Te ustalenia Trybunału zostały zaakceptowane także przez Urząd prokuratora MTK. Ustalając kryteria prowadzenia wstępnych dochodzeń65, wskazano, że prokurator przy selekcji spraw ma się skupić na wadze zbrodni. Może to
uczynić, biorąc pod uwagę m.in. skalę i naturę zbrodni, sposób jej popełnienia
czy wpływ tej zbrodni. Skalę zbrodni można ustalić, opierając się na liczbie bezpośrednich i pośrednich ofiar, rozmiarze krzywdy, rozrzucie geograficznym czy
czasowym. W odniesieniu do natury rozważyć należy specyficzne elementy poszczególnych zbrodni. Sposób popełnienia dotyczy środków użytych do popełnienia zbrodni, sposobu udziału w zbrodni, zamiaru jej popełnienia. Przy ocenie
wpływu zbrodni bierze się pod uwagę wpływ na lokalne społeczności, uwzględniając długookresowe szkody społeczne, ekonomiczne czy wyrządzone na środowisku66.
7. Ciężar zbrodni jako element wymiaru kary. O ile odnośnie do mechanizmu dopuszczalności uregulowanego w art. 17 ust. 1 (d) mamy do czynienia
z wagą sprawy, w kontekście wymiaru kary mamy już do czynienia z ciężarem
zbrodni. W Statucie MTK zastosowano rozwiązanie podobne do przyjętego w statutach trybunałów ad hoc, w których ocena ciężaru zbrodni służy do wymiaru
kary. Na podstawie art. 77 statutu MTK Trybunał może wymierzyć karę pozbawienia wolności wymierzoną na czas oznaczony, nieprzekraczający 30 lat, lub
karę dożywotniego pozbawienia wolności, jeżeli przemawiają za tym wyjątkowy
ciężar popełnionej zbrodni i osobowość skazanego. Zgodnie z art. 78, wymierzając karę, Trybunał, stosownie do Reguł Procesowych i Dowodowych, uwzględnia ciężar zbrodni i właściwości osobiste skazanego. Ciężar zbrodni ustala się na
podstawie postanowień reguły 145.
Waga sprawy i ciężar zbrodni na gruncie Statutu mogą istnieć niezależnie
od siebie, ponieważ na wstępnym etapie decydowania przez MTK o dopuszczalności sytuacji nie ma jeszcze osób oskarżonych i waga dotyczy serii wydarzeń
65 Policy Paper on Preliminary Examinations (draft), 4 X 2010, http://www.icc-cpi.int/
NR/rdonlyres/9FF1EAA1-41C4-4A30-A202 174B18DA923C/282515/OTP_Draftpolicy
paperonpreliminaryexaminations04101.pdf .
66 Policy Paper on Preliminary Examinations..., par. 70, wskazać można na sytuację
Kenii, Iraku czy statku Mavi Marmara ilustrujące te kwestie, np. w sprawie Kenii, podjętej przez prokuratora, w odniesieniu do skali zbrodni wskazano, że zabito umyślnie
1200 osób, zgłoszono 1000 zgwałceń, 450 000 ludzi wysiedlono. W odniesieniu do natury zbrodni wskazano, że zbrodnie polegały na umyślnych zabójstwach, zgwałceniach,
uszkodzeniach ciała, celowym niszczeniu dobytku i domów. Jeśli chodzi o sposób, wskazano planowe, zorganizowane, systematyczne zbrodnie, popełniane w okrutny sposób.
W przypadku wpływu zbrodni zwrócono uwagę na liczbę nowych zakażeń HIV/Aids, inne choroby roznoszone drogą płciową, utratę domów, spadek produktu krajowego brutto. W kontekście Iraku, w sprawie niepodjętej przez MTK, wskazano ograniczoną skalę
popełnionych zbrodni wojennych i przemocy dokonanej przez członków narodowych sił
zbrojnych, par. 71–72. Można też przywołać sprawę statku Mavi Marmara, w której prokurator, choć uznała, że zbrodnie zostały popełnione, nie była w stanie wykazać istnienia
wystarczającej wagi zbrodni, por. OTP, Situation on Registered Vessels of Comoros, Greece and Cambodia, Article 53(1) Report, 6 XI 2014.
70
PAŃSTWO i PRAWO 1/2016
ocenianych w kontekście państwa. Natomiast ciężar zbrodni dotyczy już konkretnie popełnionej zbrodni, a więc przypisywanej konkretnemu sprawcy. Ciężar
zbrodni oraz właściwości skazanego będą brane pod uwagę przy wymiarze kary.
Postanowienia Statutu MTK i jego praktyka nie dają podstaw do wywodzenia, że w obrębie prawa międzynarodowego karnego czy samego Statutu istnieje
hierarchia zbrodni. Zarówno wszczęcie spraw przez MTK, jak i wymiar kary kładą nacisk na wagę sprawy i ciężar zbrodni, a to nie daje podstaw do budowania
hierarchii normatywno-prawnej między zbrodniami.
*
Przeciwko przyjęciu założenia, że istnieje hierarchia normatywno-prawna między zbrodniami w prawie międzynarodowym, przemawia wiele argumentów. Po pierwsze, zbrodnie objęte jurysdykcją MTK nie są swoimi lżejszymi czy
cięższymi odmianami. Każda zbrodnia znajdująca się w Statucie MTK ma swoją
odrębną specyfikę prawną i inne są jej elementy. Po drugie, Statut (a w szczególności jego mechanizm dopuszczalności z art. 17) oparty jest nie na kwestii hierarchii, a wagi sprawy (gravity). To waga sprawy decyduje o jej dopuszczalności
przed MTK i to ciężar zbrodni (łącznie z właściwościami osobistymi skazanego)
ma wpływ na ostateczny wymiar kary. Koronny argument znajdujemy w orzeczeniach, które wskazują, że nawet najcięższa zbrodnia może nie być osądzona
przez MTK, o ile nie zostanie wykazana dostateczna waga sprawy. Potwierdza to
praktyka trybunałów ad hoc, które unikały formułowania hierarchii. Po trzecie,
oprócz orzeczeń trybunałów ad hoc, które wspominają o hierarchii, choć jej konsekwentnie nie wskazują, nie ma w prawie międzynarodowym podstaw dla tworzenia hierarchii zbrodni.
Szczegółowa interpretacja dokumentów i orzecznictwa pozwala na wysunięcie wniosku, że ocena zbrodni następuje ze względu na jej ciężar, a nie na
ewentualne miejsce w hierarchii. Budowanie hierarchii, gdyby rozważać jego
merytoryczny sens, wydaje się jedynie działaniem porządkującym (i może być
jedynie dokonywane abstrakcyjnie, na podstawie pewnego modelu, a nie w oparciu o rzeczywiście popełnione zbrodnie), a nie mechanizmem pozwalającym na
dokonanie lepszej czy bardziej efektywnej analizy prawnej, zwłaszcza że z ewentualną hierarchią zbrodni nie wiążą się surowsze kary.
Hierarchy of crimes in international law
The author argues whether it is possible to build the hierarchy of the core crimes in international law in the light of international documents and specifically the Statute and practice of International Criminal Court. Arguments are
focused on the meaning and application of gravity which is the element of the
mechanism of admissibility and at the same time the element of imposing a sentence by the ICC. Gravity seems to replace the hierarchy of crimes as a factor
allowing to build conclusions relating to the committed crimes.
PAŃSTWO i PRAWO 1/2016
71
Słowa kluczowe: ludobójstwo, zbrodnia przeciwko ludzkości, zbrodnia wojenna, waga sprawy, ciężar zbrodni, dopuszczalność sprawy, MTK
Keywords: genocide, crime against humanity, war crime, gravity of the
crime, gravity of the case, admissibility of a case, ICC
72
PAŃSTWO i PRAWO 1/2016