Wstęp

***
Wstęp
Wojna jest zjawiskiem towarzyszącym człowiekowi od zarania dziejów. Jest kumulacją
napięć, wrogości i niemożności rozwiązania konfliktów drogą negocjacji, pertraktacji czy
dyplomacji. Wojna jest również zaspokojeniem ambicji władców, polityków czy ugrupowań
mających wpływ na politykę państwa. Przyjmuje się, że wojna to zorganizowany konflikt
zbrojny między państwami, narodami lub grupami etnicznymi i społecznymi. Jest na ogół
rozpatrywana jako zjawisko negatywne. Z pewnością gros wojen, jakie toczyły się w świecie
na przestrzeni wieków miało charakter zaborczy. Ich celem było poszerzenie stanu
posiadania, zwiększenie wpływów, wzbogacenie się czy walka o władzę
Niejednokrotnie wojny nie były dopiero ostatecznym sposobem rozwiązania konfliktu, gdy
wcześniej zawiodły wszelkie pokojowe próby rozwiązania konfliktu. Często były
podejmowane jako pierwotna forma działania. Początek epoki nowożytnej może tu wskazać
na wojny włoskie, które były ewidentnym przykładem walki o dominację w rejonie Półwyspu
Apenińskiego. Wojny włoskie nie były w cale wyjątkiem. Takich przykładów historia zna o
wiele więcej. Ciekawym zjawiskiem były także wojny sukcesyjne toczone między
pretendentami po śmierci władcy. W epoce nowożytnej było ich aż cztery (chronologicznie o
sukcesję hiszpańską, polską, austriacką i bawarską). Reformacja przyniosła wojny religijne,
choć de facto miały one charakter polityczny i były walkami o przejęcie władzy. Epoka
nowożytna przyniosła także novum, jakim były wojny kolonialne. W efekcie XVIII wieku, po
prawie stuletniej rywalizacji zwyciężyła Wielka Brytania, tworząc największe w świecie
imperium kolonialne.
Toczące się wojny musiały kiedyś się skończyć lub przerwać na jakiś czas, dlatego tak ważne
stały się pertraktacje pokojowe. Na ogół toczyły się dopiero po jakimś spektakularnym
zwycięstwie czy klęsce. Jednakże zasada zawsze pozostawała ta sama. O warunkach rozejmu
czy pokoju decydował przede wszystkim zwycięzca. Historia ukazała, że i od tej reguły są
wyjątki. Przypomnijmy rolę Francji na Kongresie Wiedeńskim, gdzie występowała, bądź, co
bądź, jako państwo przegrane, a tymczasem, to co prezentował tam Talleyrand było sztuką
dyplomacji na bardzo wysokim poziomie. Dodajmy, że na korzyść Francji.
Wojny ocenia się na ogół po ich zakończeniu, ale czy zawsze? Są też wojny, których
działania już od samego początku nie budzą wątpliwości, co do swego charakteru. Zdają
sobie z tego sprawę zarówno ci, którzy atakują, jak i ci, którzy się bronią. Przypomnijmy,
chociażby wrzesień 1939 r. Dla Niemców był on agresją i atakiem, dla Polski był wojną
obronną. Niekiedy wojna pomiędzy dwoma państwami czy blokami państw niesie z sobą
różne dodatkowe oczekiwania. Gdy w 1914 r. rozpoczęła się wojna pomiędzy państwami
trójprzymierza, a ententą, to wcieleni do wojska Polacy z trzech różnych zaborów widzieli w
niej nadzieję na niepodległość własnego państwa. Zresztą o wojnę powszechną nawoływał
wcześniej Adam Mickiewicz. Właśnie taka wojna pomiędzy zaborcami była szansą na
odzyskanie niepodległości, co w efekcie się spełniło. Sięgając jeszcze dalej w przeszłość
wspomnijmy o wojnie o niepodległość Stanów Zjednoczonych Ameryki. Dla amerykańskich
rewolucjonistów była to wojna o niepodległość, choć nie od samego początku. Dopiero po
roku trwania walk zdecydowali się ogłosić, że walczą o niepodległość. Dlatego też w
Deklaracji Niepodległości została ogłoszona nie tylko niepodległość, ale i powstanie nowego,
amerykańskiego państwa. Amerykanie wygrali tę wojnę, niepodległość uzyskali, a więc z ich
punktu widzenia była to jak najbardziej słuszna i chwalebna wojna. Brytyjskie imperium,
przeciwko któremu się zbuntowali, aż do samego zakończenia wojny i podpisania pokoju w
Paryżu uważało ją za wewnętrzną rebelię. Zatem ocenianie wojen, biorąc pod uwagę
przyczyny ich rozpoczęcia, nie jest takie oczywiste. Dla Amerykanów do dziś jest ona
symbolem wolności, dla Brytyjczyków gorzką porażką i uszczerbkiem dla Imperium.
Wojny doczekały się szeregu opracowań i naukowych publikacji. Zajmowali się już nimi
myśliciele począwszy od starożytności, jak Arystoteles, Platon czy Cycero. Pisał o nich
Thomas Hobbes w Lewiatanie czy Hugo Grotius w Trzech księgach o prawie wojny i pokoju.
Rozważania przedstawiał także Jean Jacques Rousseau w Umowie społecznej. Wykładnię
rozważań O wojnie dał również Clauss Clausewitz, twierdząc, ze wojna jest jedynie
kontynuacją polityki innymi środkami. Erich Ludendorf rozwinął tę teorię pisząc pracę pt.
Wojna totalna.
Wojny dziś już nie fascynują. Są jednak przedmiotem dogłębnych analiz czy klasyfikacji.
Wyróżnia się ich wiele rodzajów, począwszy od wojen zaborczych i obronnych, poprzez
wojny lokalne i światowe, błyskawiczne i trwające po wiele lat, wojny lądowe, morskie i
powietrzne do wojen totalitarnych. Każda wojna i każda epoka przynosi nowe środki i
sposoby walki. Niestety są one coraz bardziej wyrafinowane i niosące zagładę nie tylko
walczącym, ale i ludzkości.
Dzieje wojen to również dzieje ludzi biorących w nich udział. Wojsko, to nie tylko szeregowi
żołnierze, ale również ci, którzy swą wiedzą i doświadczeniem dzielą się ze swymi
podwładnymi. Wyższa kadra oficerska, dobrze wyszkolona jest niezwykle ceniona w każdej
armii. Wybitni wodzowie, stratedzy zapisali swe miejsce na kartach historii. Kościuszko czy
Puławski, z racji na swe umiejętności, byli bardzo doceniani w amerykańskiej Armii
Kontynentalnej. Wieki wcześniej żołnierze zaciężni będąc doskonale wyszkolonymi
najemnikami, właśnie swymi umiejętnościami przyczyniali się do wygranych bitew. Dziś, w
czasie gdy większość cywilizowanych państw dba o zachowanie pokoju, utrzymuje nadal
armie, a wojsko wykorzystywane jest np. w zagranicznych misjach pokojowych czy
manewrach wojskowych. Wymiana doświadczeń i przeprowadzane ćwiczenia wzmagają
poczucie wiary, że wojsko jest bardzo ważną siłą zapewniającą bezpieczeństwo swemu
państwu. W Polsce noszenie munduru wojska polskiego jest od pokoleń powodem dumy i
honoru.
Niniejsza książka podejmuje tematykę wojen, oręża i wojska na przestrzeni wieków.
Koncentruje się na polskich badaniach regionalnych. Jest podzielona na trzy części, co
wynika z kryterium czasowego i rzeczowego. Ma układ chronologiczno-problemowy.
Podejmuje rozległą tematykę począwszy od czasów średniowiecznych do współczesnych.
Autorzy z różnych ośrodków naukowych zaprezentowali swe badania nad tematyką wojen,
bitew, broni, dowódców i żołnierzy. W dwóch pierwszych rozdziałach znajdują się artykuły
narracyjne. Trzeci rozdział ma ujęcie historiograficzne oraz prezentuje wyniki badań nie
tylko historycznych. Książka zawiera także informacje o autorach. Zaopatrzona jest w
bibliografię podzieloną na źródła i literaturę. Znajduje się także wykaz używanych skrótów.
Jest bogato ilustrowana zdjęciami, zawiera też mapy i tabele. Jest to jej dodatkowym atutem.
Trzeba wspomnieć, że napisana jest bardzo dobrym językiem; naukowym, a zarazem
przystępnym, co pozwala na dotarcie do szerokiego grona odbiorców.
Ujęcie poprzez badania regionalne jest trafnym pomysłem, gdyż pozwoliło na ukazanie
regionalnej historii przedstawionej przez historyka specjalizującego się w swych badaniach
lokalnej historii. Ponadto wyniki tych badań przyczyniają się do krzewienia kultury
patriotycznej, a poza tym rozbudzają zainteresowania dotyczące historii własnej, „Małej
Ojczyzny”. Ta praca podejmuje takie właśnie zadanie. Przekazuje wiadomości na temat
pięknych tradycji wojskowych, patriotycznych i narodowych naszego społeczeństwa od
czasów najdawniejszych po dwudziestowieczne. Autorzy podejmując swe badania i
prezentując ich efekty, prezentują okrucieństwo wojny, jak i narzędzia, których ona
potrzebuje. Ukazują, że coraz większa możliwość sztuki rażenia, coraz to nowsze wynalazki i
sposoby walki odmalowują to drugie, ciemne oblicze wojny, jej tragizm i okrucieństwa, które
nie dotykają wyłącznie walczących, lecz szeroko rozumiane społeczeństwo, które w coraz
większym stopniu narażone jest na konsekwencje wojen.
Część pierwsza zatytułowana jest „Wojsko i wojskowość do 1918 r.”. Rozpoczyna ją tekst
Jana Szymczaka pt. „Szabla najsławniejszym nożem na polu walki”. Autor przedstawia, jak
wygrała ona z tasakiem i kordem, korygując przy tym opinię Jana Długosza. Była najbardziej
znaną bronią sieczną, która zrobiła oszałamiającą karierę w Azji i Europie. Przyjęła się w
Polsce. Dowodów na to szukamy w źródłach pisanych, jak i w rzeźbach i obrazach, a
następnie w literaturze, jak na przykład w „Panu Tadeuszu”. Szabla wyparła miecz, a nawet
nóż. W artykule zaprezentowany został bardzo bogaty źródłowo materiał, który przedstawia
różne sytuacje i sposoby użytkowania szabli.
Następny artykuł autorstwa Aleksandra Bołdyrewa dotyczy „Małopolan w polskiej piechocie
zaciężnej w czasie wyprawy chocimskiej 1538 r.”. Autor bazował przede wszystkim na
zbiorach rękopiśmiennych Archiwum Głównego Akt Dawnych. Swe wywody wzbogacił
tabelami. Wskazał, jak wyglądał udział walczących Małopolan od strony demograficznej, jak
i wojskowej.
Omówiona została bitwę pod Komorowem z 1863 r., a autor skoncentrował swą uwagę na
udziale ochotników z Galicji. Ukazał zarówno patriotyzm, bohaterstwo i poświęcenie
walczących, jak i wiele nieprzemyślanych decyzji, błędów czy nawet narodowych przywar,
które dały się zauważyć w omawianej bitwie. Mimo początkowej wygranej, w efekcie została
przegrana, pochłaniając setki poległych. Patriotyzm i oddanie przegrały z doborowym,
wyćwiczonym wojskiem rosyjskim.
W części pierwszej zostały przedstawione także inne ciekawe artykuły, które dotyczą
wydarzeń z pierwszej wojny światowej. Mimo, że z uwagi na przejrzystość tekstu, nie
omawiam ich we wstępie, to polecam ich przeczytanie. Ukazują bowiem zapomniane i
niejednokrotnie długo skrywane wydarzenia, które z uwagi na setną rocznicę wybuchu
Wielkiej Wojny zostały niedawno wydobyte z zakamarków archiwalnych zbiorów. Autorzy
przedstawili historie walk w Twierdzy Kraków i Przemyśl, a także bitwy pod Limanową i
walki pod Regietowem.
Część druga nosi taki sam tytuł, jak pierwsza, z tym, że datą końcową jest tu rok zakończenia
drugiej wojny światowej. Zawiera pięć artykułów, które koncentrują się na stosunkowo
bliższym nam czasie. Obejmują okres międzywojenny i drugą wojnę światową. Autorzy
podjęli szeroką tematykę koncentrując się nie tylko na kwestiach militarnych. Przedstawione
zostało także życie społeczne i kulturalne oficerów polskich. Trzonem rozważań stał się
Bolesław Wieniawa-Długoszowski. Autorka Beata Żurawska ukazała zarówno znany i
rozpowszechniany pozytywny obraz polskich oficerów, jak i ich drugie, mniej chwalebne
oblicze. Jednakże ono także było interesujące i nie pozbawione uroku.
Interesujące spojrzenie przyniósł artykuł Antona Hrubona, historyka ze Słowacji. Przedstawił
on działalność oddziałów pogotowia Hlinkowej Gwardii na Orawie. Pełniły one rolę sił
zbrojnych, będąc głównie „zbrojnym ramieniem” aparatu bezpieczeństwa. Walczyły z
partyzantami i armią powstańczą, „wyławiały” także Żydów i komunistów.
Interesujący materiał przynoszą także pozostałe trzy artykuły dotyczące 2. Batalionu Czołgów
służących we Francji, 2. Dywizji Strzelców Pieszych walczących na Sądecczyźnie i Podhalu,
jak i oddziałów majora Hubala pod Huciskami i Szałasem.
Trzecia część książki zatytułowana jest „Wojskowość w historiografii i badaniach
terenowych”. W jej skład wchodzi pięć artykułów. Dwa pierwsze teksty mają charakter
historiograficzny. Rozpoczyna je artykuł Grzegorza Wrony dotyczący rokoszu
sandomierskiego, zwanego od nazwiska jego przywódcy, także rokoszem Zebrzydowskiego.
Autor przedstawił zarówno opinie negatywne, jak i pozytywne, które podchodziły do tych
wydarzeń raczej jednostronnie. Jak zauważył, współczesna historiografia stara się podchodzić
do tematu wielopłaszczyznowo, a nie skrajnie biegunowo. Z kolei następny tekst dotyczy
powstania styczniowego. Zostało ono ukazane przez pryzmat lokalnej gazety, jaką była
„Gazeta Radomskowska”.
Wyniki badań terenowych zostały przedstawione w trzech kolejnych artykułach. I tak
dowiadujemy się o historii śląskiego węzła lotnisk w czasie operacji zaolziańskiej, a następnie
poznajemy wyniki badań terenowych na dawnej linii fortyfikacji niemieckich OKH Stellung
A2. Całość zamyka tekst dotyczący zagrożeń, jakie stanowią niewypały i niewybuchy w
czasie pokoju oraz prowadzonych badań terenowych i inwentaryzacyjnych.
Reasumując, niniejsza książka jest cennym, ciekawym i szeroko ujętym zbiorem badań
naukowych historyków. Dodam, że większość z nich należy do Polskiego Towarzystwa
Historycznego. Poprzez pryzmat wojen i walk przybliża historię „Małej Ojczyzny”. Wypełnia
lukę w dotychczasowych badaniach. Napisana jest w sposób przystępny, zachowując
jednocześnie wysoki poziom naukowy. Ważne jest również i to, że książka ma charakter
przekrojowy, gdyż przedstawione badania zostały ukazane od czasów średniowiecznych po
współczesność. Dodatkowo niesie w sobie walory edukacyjne i patriotyczne, przez co może
być także wykorzystywana w przekazie historycznym dla młodzieży.
W służbie Rzeczypospolitej
Dzieje wojen i wojskowości
w badaniach regionalnych
Praca zbiorowa pod redakcją
Roberta Kowalskiego
Nakładem Polskiego Towarzystwa Historycznego
Nowy Targ 2016
JOLANTA A. DASZYŃSKA
Wstęp
CZĘŚĆ I
WOJSKO I WOJSKOWOŚĆ DO 1918 R.
JAN SZYMCZAK
Szabla najsławniejszym nożem na polu walki
ALEKSANDER BOŁDYREW
Małopolanie w polskiej piechocie zaciężnej w czasie
wyprawy chocimskiej 1538 r.
SEBASTIAN BURGHARDT
Bitwa pod Komorowem 1863.Ochotnicy z Galicji
w powstaniu styczniowym
TOMASZ JACEK LIS
Jesień 1914 oczami Twierdzy Kraków
TOMASZ WOŹNY
Bitwa pod Limanową i Łapanowem
oraz jej strategiczne znaczenie
EWA BARYŁA
Twierdza Przemyśl w świetle wspomnień
TOMASZ WOŹNY
Regietów 1915
CZĘŚĆ II
WOJSKO I WOJSKOWOŚĆ DO 1945 R.
BEATA ŻURAWSKA
Udział oficerów w życiu społeczno-kulturalnym II Rzeczypospolitej
na przykładzie Bolesława Wieniawy-Długoszowskiego
HALINA KUMUR
Gorzko-słodki smak zwycięstwa, walki Oddziału Wydzielonego
Wojska Polskiego mjr. ,,Hubala” pod Huciskiem i Szałasem
MATEUSZ DUDEK
2. Kompania 2. Batalionu Czołgów podczas kampanii francuskiej
w czerwcu 1940 r.
GRZEGORZ OLSZEWSKI, JAN MICHAŁ RUCHAŁA
Żołnierze 2. Dywizji Strzelców Pieszych związani z Sądecczyzną
i Podhalem
ANTON HRUBOŇ
Oddziały pogotowia Hlinkowej Gwardii na Orawie
CZĘŚĆ III
WOJSKOWOŚĆ W HISTORIOGRAFII BADANIACH TERENOWYCH
GRZEGORZ WRONA
Rokosz sandomierski w ocenie historiografii polskiej
XIX i XX wieku
TOMASZ ANDRZEJ NOWAK
Powstanie Styczniowe na łamach „Gazety Radomskowskiej”
(1920 ‒ 1939)
ROBERT KOWALSKI
Śląski węzeł lotnisk podczas „operacji zaolziańskiej”
jesienią 1938 r.
RAFAŁ PODSIADŁO
Wyniki badań terenowych na dawnej linii fortyfikacji
niemieckich OKH Stellung A2
PAWEŁ TEREBKA
Niewypały i niewybuchy jako zagrożenia czasu pokoju
oraz badań terenowych i inwentaryzacyjnych
NOTY O AUTORACH
WYKAZ SKRÓTÓW
WYKAZ SKRÓTÓW DO ILUSTRACJI
WYBRANE ŹRÓDŁA I LITERATURA