docKATALOG_Mroczna_Strona_Granicy
download 
Reklamacja Transkrypt
KATALOG_Mroczna_Strona_Granicy
SPIS TREŚCI Niniejszy katalog powstał jako rezultat projektu: MROCZNA STRONA GRANICY - skala i przyczyny występowania „szarej strefy” w powiatach woj. podkarpackiego graniczących z Ukrainą Program Operacyjny Kapitał Ludzki Numer i nazwa Priorytetu: VI Rynek pracy otwarty dla wszystkich Numer i nazwa Działania: 6.1 Poprawa dostępu do zatrudnienia oraz wspieranie aktywności zawodowej w regionie Numer i nazwa Poddziałania: 6.1.1 Wsparcie osób pozostających bez zatrudnienia na regionalnym rynku pracy Kierownik projektu: dr Paweł Walawender Autor projektu i kierownik zespołu badawczego: mgr Artur Polakiewicz Skład ekspertów i konsultantów: dr Piotr Długosz dr Tadeusz Gardziel dr Dariusz Wyrwa dr hab. Grzegorz Ostasz dr Renata Wielgos - Struck dr Barbara Marek – Zborowska dr Sławomir Solecki mgr Dominika Izdebska mgr Hubert Kotarski mgr Małgorzata Bozacka mgr Mariusz Ziaja mgr Iwona Kurcz – Krawiec mgr Marek Iwasieczko mgr Marcin Kamiński Nr projektu: WND-POKL 06.01.01 – 18 – 123/08 Instytucja Wdrażająca: Wojewódzki Urząd Pracy w Rzeszowie Strona projektu: www.szarastrefa.bdcenter.pl Realizator projektu: BD Center 36 – 062 Zaczernie k. Rzeszowa Miłocin 229 tel. (017) 017 855 20 29 fax. (017) 858 12 94 e – mail: [email protected] Internet: www.bdcenter.pl Zdjęcia: Krzysztof Koch 2 5 WSTĘP 6 OPIS ZASTOSOWANEJ METODOLOGII BADANIA 9 OPINIE EKSPERTÓW WYRAŻONE W RAMACH PANELU 17 WYBRANE WYNIKI I WNIOSKI Z BADAŃ TERENOWYCH 27 PODSUMOWANIE Wstęp OPIS ZASTOSOWANEJ METODOLOGII BADANIA 1.1Cel badania 1.2Przedmiot badań W powiatach woj. podkarpackiego graniczących z Ukra- Programu Operacyjnego Kapitał Ludzki, działanie 6.1 Po- iną wciąż panuje duże bezrobocie i subregion ten należy prawa dostępu do zatrudnienia oraz wsparcie aktywno- do jednych z najsłabiej rozwiniętych obszarów Unii Euro- ści zawodowej w regionie, poddziałanie 6.1.1 Wsparcie Celem badań było dokonanie diagnozy i zebranie infor- Przedmiot badań był bardzo szeroki i obejmował swym pejskiej. Przyczyny wysokiego bezrobocia sięgają prze- osób pozostających bez zatrudnienia na regionalnym macji pozwalających zwiększyć efektywność podejmo- zasięgiem następujące grupy: szłości. Proces przemian społecznych, zamiast odciążyć rynku pracy. wanych inicjatyw na rzecz zredukowania skutków i przyczyn „szarej strefy” w powiatach województwa podkar- niektóre grupy, doprowadził do ich marginalizacji. Prze- packiego graniczących z Ukrainą. przedsiębiorców z powiatów lubaczowskiego, jarosławskiego, przemyskiego i bieszczadzkiego; osóby bezrobotne zarejestrowane w Powiatowych granymi w procesie transformacji społecznej są bezro- Prezentowany katalog przedstawia główne wnioski z pa- botni. Zabezpieczenia socjalne, społeczny status i kwali- nelu eksperckiego i badań terenowych, które pozwoliły fikacje zawodowe, które określały ich życiowe perspekty- na zdiagnozowanie subregionalnego rynku pracy pod ką- Uzyskanie tego celu było możliwe poprzez osiągnięcie wy do początku lat 90., nie są już wystarczające. W tej sy- tem skali, przyczyn i społecznych skutków występowa- następujących celów szczegółowych: tuacji poszkodowane warstwy społeczne zmuszone były nia „szarej strefy”. Badaniami, zarówno ilościowymi, jak 1. Zebranie informacji od przedsiębiorców na temat ich celach przemytniczo – zarobkowych (tzw. „mrówek”); szukać innych źródeł utrzymania. Nowe możliwości dała i jakościowymi, objęci zostali m.in. przedsiębiorcy, oso- postaw, obaw i trudności związanych z występowa- pracowników formacji ochrony granic i służb cel- „szara sfera” gospodarki i niesformalizowane formy za- by bezrobotne oraz osoby przekraczające granicę polsko niem szarej strefy i branż, których ona dotyczy oraz robku. – ukraińską w celach przemytniczo – zarobkowych (tzw. zapotrzebowania na pracowników i ich kwalifikacje. „mrówki”) z powiatów lubaczowskiego, jarosławskiego, 2. Zdiagnozowanie opinii bezrobotnych na temat ich Urzędach Pracy w tychże powiatach przygranicznych; osób przekraczających granicę polsko – ukraińską w nych; pracowników instytucji wsparcia. ekonomicznych i społecznych postaw i aspiracji Wyselekcjonowane grupy pozwoliły na wieloaspektowe cji zarobkowej, powszechną formą przeciwdziałania bez- w stosunku do rynku pracy oraz funkcjonowania i bezstronne zbadanie tematu, o którym subiektywna robociu i biedzie stał się przemyt. Na negatywne skut- w szarej strefie. wiedza potoczna różnych grup jest bardzo rozbudowana. Obok produkcji rolniczej, zasiłków socjalnych i emigra- przemyskiego i bieszczadzkiego. ki „szarej strefy” i przemytu wskazują również przedsię- 3. Zdiagnozowanie postaw i zebranie informacji od Takie podejście w efekcie przyczyniło się do powstania biorcy. Nie są oni w stanie konkurować z granicą, któ- osób przekraczających granicę polsko – ukraińską nowych koncepcji mających na celu zredukowanie skut- ra przynosi łatwy zarobek. Pracodawcy oferują często w celach przemytniczo – zarobkowych (tzw. „mró- ków „szarej strefy” oraz zwiększenie świadomości społe- niższe wynagrodzenie, niż wynosi potencjalny dochód wek”) na temat ich stosunku do rynku pracy oraz czeństwa odnośnie badanego problemu. z przemytu. Specyficzna sytuacja powiatów graniczących funkcjonowania w szarej strefie. z Ukrainą sprawia, że mimo dużego bezrobocia trudno 4. Zebranie informacji o przemycie i handlu przygra- znaleźć tam pracowników. Przyczyn tego należy szukać nicznym oraz ich wpływie na gospodarkę wojewódz- w tym, że część zarejestrowanych bezrobotnych w rze- twa podkarpackiego w oparciu o istniejące dane. czywistości nie jest bez pracy, a wysokie koszty pracy 5. Zebranie informacji od pracowników Straży Granicz- sprawiają iż przedsiębiorcy zatrudniają ludzi „na czarno”. nej, Izby Celnej, Miejskich Ośrodków Pomocy Spo- Ponad to trudno oszacować, jaki jest faktyczny odsetek łecznej oraz Powiatowych Urzędów Pracy na temat osób pozostających bez pracy, gdyż „drobni” przemytni- przemytu, handlu przygranicznego i rynku pracy cy często nie widzą sensu zgłaszania się do PUP-ów. oraz postaw w stosunku do tych zjawisk. 6. Opracowanie Katalogu rozwiązywania problemów Wychodząc na przeciw tym nade aktualnym problemom, szarej strefy w powiatach województwa podkarpac- firma BD Center zakończyła realizacje projektu badaw- kiego graniczących z Ukrainą. czego pt.: „MROCZNA STRONA GRANICY – skala i przy 7. Wyposażenie władz województwa podkarpackie- czyny występowania „szarej strefy” w powiatach woj. go oraz pracowników organów działających na rzecz podkarpackiego graniczących z Ukrainą”. Wdrażany był walki z szarą strefą w wiedzę na temat danego za- on na podstawie umowy zawartej z Wojewódzkim Urzę- gadnienia, a w konsekwencji podniesienie efektyw- dem Pracy w Rzeszowie, współfinansowany ze środ- ności wsparcia osobom funkcjonującym w szarej ków Europejskiego Funduszu Społecznego w ramach strefie. 5 6 OPIS ZASTOSOWANEJ METODOLOGII BADANIA 1.3Zastosowane metody i techniki W badaniach realizowanych w trakcie OPIS ZASTOSOWANEJ METODOLOGII BADANIA 1.4Produkty projektu Raport z badań pracowników jakościowych instytucji wśród wsparcia projektu Wszystkie informacje zdobyte w czasie badań zaprezen- Raport zawiera oceny pracowników PUP-u i MOP- MROCZNA STRONA GRANICY - skala i przyczyny wystę- towały rzeczywisty wymiar zjawiska, nie zdiagnozowane- S-u na temat lokalnego rynku pracy, bezrobotnych powania „szarej strefy” w powiatach woj. podkarpac- go rzetelnie do tej pory. Wyniki prac ekspertów pozwo- w kontekście „szarej strefy” oraz oceny dotychcza- kiego graniczących z Ukrainą zastosowano różnorod- liły opracować raporty, na podstawie, których można po- sowych form wsparcia dla osób potrzebujących i ich ne metody i techniki badawcze – zarówno ilościowe jak znać prawdziwe przyczyny biedy i bezrobocia tego regio- skuteczności. i jakościowe. Stosowane były przede wszystkim kwestio- nu, jak również opracować Katalog rozwiązywania pro- nariuszowe wywiady indywidualne, indywidualne wy- blemów „szarej strefy” na granicy woj. podkarpackiego przekraczających granicę wiady pogłębione oraz zogniskowane wywiady grupowe. z Ukrainą. W rezultacie powstały następujące produkty ską przemytniczo-zarobkowych Dodatkowo zastosowano analizę danych zastanych, ob- projektu: Raport opisuje doświadczenia osób przekraczają- Raport serwację uczestniczącą oraz panel ekspercki określany z badań w jakościowych celach wśród osób polsko-ukraiń- cych granicę polsko-ukraińską w celach przemytni Przedsiębiorcy z pogranicza polsko-ukraińskiego czo-zarobkowych. Przedstawia mechanizmy funk- Wykorzystanie poszczególnych metod i technik przekła- W raporcie znajdują się informacje od przedsiębior- cjonowania granicy jako miejsca pracy oraz posta- dało się na poszczególne grupy badawcze następująco: ców na temat ich postaw, obaw, trudności związa- wy tych osób w stosunku do rynku pracy i „szarej nych z występowaniem „szarej strefy” i branż, któ- strefy”. mianem metody delfickiej. Badania sondażowe na reprezentatywnej próbie: Wywiady kwestionariuszowe z przedsiębiorcami (zakładana próba n=1200). Wywiady kwestionariuszowe z bezrobotnymi (zakładana próba n=1200). Wywiady kwestionariuszowe z „mrówkami” (zakładana próba n=600). Badania jakościowe: Zogniskowane wywiady grupowe (FGI) prowadzone wśród osób bezrobotnych oraz przekraczających granicę w celach zarobkowych (tzw. „mrówki). rych ona dotyczy oraz zapotrzebowaniu na pracow- Raport z badań jakościowych wśród bezro- ników i ich kwalifikacje. Bezrobotni z pogranicza botnych z polsko-ukraińskiego polsko-ukraińskiego Raport opisuje doświadczenia bezrobotnych zwią- Raport zawiera informacje na temat sytuacji mate- zane z szukaniem zatrudnienia oraz ich opinie na te- rialno-bytowej bezrobotnych, ich postaw i zacho- mat ekonomicznych, społecznych postaw i aspiracji wań w stosunku do powrotu na rynek pracy, a tak- w stosunku do rynku pracy oraz „szarej strefy”. że zdiagnozowanie opinii bezrobotnych na temat Raport ich ekonomicznych, społecznych postaw i aspiracji cych w stosunku do rynku pracy oraz „szarej strefy”. Raport zawiera dane dotyczące przeciwdziałania Osoby przekraczające granicę polsko-ukraińską w celach z analizy pogranicza danych dotyczą- polsko-ukraińskiego i zwalczania przestępczości granicznej przez odpo- przemytniczo-zarobkowych wiednie służby oraz dane o sytuacji na granicy pol- Wywiady pogłębione (IDI) z przedstawicielami Stra- Raport przedstawia diagnozę postaw osób przekra- ży Granicznej, Izby Celnej, Miejskich Ośrodków Po- czających granicę polsko-ukraińską w celach prze- Katalog mocy Społecznej oraz Powiatowych Urzędów Pracy. mytniczo-zarobkowych w stosunku do rynku pracy „szarej oraz funkcjonowania w „szarej strefie”. karpackiego Analiza dokumentów zastanych pod kątem zdiagno- pogranicza sko-ukraińskiej. rozwiązywania strefy” w problemów powiatach graniczących woj. z pod- Ukrainą zowania skali nielegalnego handlu przygraniczne- Raport z badań jakościowych wśród pracow- Dokument Katalogu jest próbą wskazania ewentual- go i przemytu na wschodniej granicy województwa ników formacji ochrony granic i służb celnych nych działań na rzecz redukowania poziomu bezro- podkarpackiego . Raport zawiera informacje zebranie i od pracowni- bocia oraz ograniczenia „szarej strefy” w powiatach Obserwacja uczestnicząca na pieszym przejściu gra- ków Straży Granicznej i Izby Celnej na temat ska- woj. podkarpackiego graniczących z Ukrainą. nicznym w Medyce z wykorzystaniem miniaturowe- li przemytu i handlu przygranicznego oraz walki go sprzętu audio-wideo. z przemytem oraz ich postaw w stosunku do tych Panel ekspercki, którego celem było wyłonienie naj- zjawisk. bardziej skutecznych instrumentów redukcji „szarej strefy”. 7 8 OPINIE EKSPERTÓW WYRAŻONE W RAMACH PANELU OPINIE EKSPERTÓW WYRAŻONE W RAMACH PANELU Celem panelu była ostateczna analiza uzyskanych wy- ale świadczonej w niepełnym wymiarze czasu pracy, w i handel produktami rolnymi, a także agroturystyka, go- Podejmowanie działań zmieniających mentalność ników oraz wskazanie działań pozwalających w dłuższej specyficznych rozkładach czasu pracy, w nietypowych spodarka leśna, pielęgnacja krajobrazu i ochrona środo- ludzi w zakresie zachowań na rynku pracy, a także perspektywie czasowej na skuteczną redukcję skutków warunkach pracy itp. wiska, ponadto rozwijanie tych profili produkcji rolnej, zwiększających stopień adaptacji do zmieniających które do tej pory miały niewielkie znaczenie, np. rolnic- się na tym rynku warunków oraz wskazujących na Poważnym utrudnieniem jest znaczne oddalenie powia- two ekologiczne, gospodarstwa ekologiczne itp. Wszyst- szansę podnoszenia kompetencji w zakresie poszu- tów graniczących z Ukrainą od dużych aglomeracji oraz kie te działania mogą powodować przyrost legalnych kiwania pracy. Ponadto przed ekspertami uczestniczącymi w panelu po- słaby rozwój technologii teleinformatycznych na tym te- miejsc zatrudnienia. stawiono zadanie merytorycznej oceny programów po- renie. W związku z tym większość powstających przed- dejmowanych na rzecz neutralizacji „szarej strefy” oraz siębiorstw nastawionych jest raczej na prowadzenie Rozwiązaniem mogłoby być potraktowanie przygranicz- takich jak: sprzątanie, czyszczenie, opieka nad dziec- poproszono o wyłonienie działań, które mogą przyczynić działalności o charakterze lokalnym, a znalezienie klien- nych regionów jako „subregionu problemowego” z wy- kiem, prace ogrodowe. Może warto w tym względzie się do rozwiązywania problemu „szarej strefy”. tów wiąże się ze znacznymi wysiłkami. Zatrudnianie stępującym na jego obszarze specjalnym rodzajem bez- skorzystać z doświadczeń rządu austriackiego, który „na czarno” jest często traktowane jako sposób na prze- robocia strukturalnego. Taka konstrukcja prawna po- chce to uczynić przy pomocy tzw. czeków na usługi. Uczestnikami panelu byli przedstawiciele zarówno świa- trwanie firm, gdyż wiąże się z obniżeniem kosztów dzia- zwoliłaby zdobyć dla tego subregionu dodatkowe środ- Potencjalni pracodawcy kupowaliby je w kioskach ta nauki jak również wieloletni praktycy zajmujący się łalności przedsiębiorstwa. Dodatkowo sytuację zdaje się ki finansowe. Samorządy lokalne bez pomocy zewnętrz- i płacili nimi za usługi, byłyby one podstawą do roz- zagadnieniami związanymi z tematem badań. W grupie pogarszać niska świadomość społeczeństwa, która przy- nej (szczególnie finansowej) nie będą w stanie same liczeń podatkowych i ubezpieczeniowych oraz moż- ekspertów znaleźli się m.in.: prawnicy, ekonomiści, so- czynia się do zgody na zatrudnianie bez odpowiedniego podjąć działań zaradczo – pomocowych. Wzmocnie- liwa byłaby wymiana czeków na pieniądze (w Pol- cjologowie oraz kierownicy i pracownicy służb celnych zabezpieczenia społecznego. nie sektora MŚP oraz pomoc lokalnym przedsiębiorcom sce problemem tym zajmuje się prof. P. Sałustowicz). np. w dziedzinie wykorzystania środków z UE i szeroko Uruchomienie specjalnej infolinii dla pracowników Najlepszą formą przeciwdziałania nierejestrowanemu pojętego know-how, stałoby się szansą na ograniczenie pracujących na czarno, zapewniającej im porady Poniżej przedstawiono wybrane stanowiska, propozy- zatrudnieniu jest zatem wspieranie rozwoju przedsię- „szarej strefy”. Uzyskanie przez te powiaty „specjalnego prawne, zwłaszcza o zagrożeniach związanych z wy- cje i opinie ekspertów w odniesieniu do poszczególnych biorczości, jednak konieczne byłoby objęcie powstają- statusu” oraz pomocy ze strony polskiego rządu i Komisji konywaniem pracy nierejestrowanej; dostarczającej działań. cych firm procesem inkubacji, ze względu na szczególne Europejskiej, może być jedynym skutecznym sposobem informacji nt. uprawnień pracownika i pracodawcy, warunki, w jakich powstają. Należałoby rozważyć przede na ograniczenie „szarej strefy”. ale także praktycznych wskazówek na temat możli- i przyczyn „szarej strefy” w powiatach woj. podkarpackiego graniczących z Ukrainą. i instytucji wsparcia. 2.1 Działania samorządowe lub rządowe mogące zredukować problem nierejestrowanego bezrobocia Najważniejszym działaniem zmierzającym do redukcji problemu zatrudnienia nierejestrowanego powinno być obniżenie kosztów pracodawców, zwiększenie kontroli oraz likwidacja czasochłonnych procedur i formalności związanych z zatrudnieniem pracownika. W tym celu należałoby dokonać zmian w przepisach prawnych między innymi w obszarze ubezpieczeń społecznych (obniżenie składek na ubezpieczenie społeczne i uproszczenie rozliczeń) i systemie podatków (zmniejszenie podatków). Ograniczaniu tego zjawiska sprzyjać będzie znoszenie barier administracyjnych dla pracodawców zatrudniających pracowników oraz promowanie elastycznych form zatrudnienia i organizacji czasu pracy tj. pracy wykonywanej w ramach prawnego stosunku pracy, pracy w szarej strefie w zakresie popularnych usług, wości przejścia do pracy rejestrowanej oraz umoż- wszystkim częściową refundację kosztów pracodawcy. Oczywiście kary za nielegalne zatrudnianie pracowników mogą odegrać pewną rolę, ale przy braku alternatywy trudno jest przypuszczać, że spowodują one znaczne obniżenie skali zjawiska. Konieczne jest również podjęcie działań, które przyczyniłyby się do zmiany postaw mieszkańców, szczególnie w obrębie motywacji do działania i przedsiębiorczości. 2.2 Działania prewencyjne w walce z „szarą strefą” Prewencja, chociaż jej skuteczność wymaga długiego okresu czasu, jest z całą pewnością ważnym elementem strategii w walce z „szarą strefą”. Eksperci biorący udział w panelu zwrócili uwagę między innymi na następujące jej elementy: Ponieważ na omawianym terenie największe bezrobo- Przemyślane oddziaływanie na młodzież, jej sposób budowania strategii życiowych oraz dróg karie- cie dotyczy wsi, efekty mogłyby dotyczyć także dzia- ry zawodowej (np. w formie warsztatów psycholo- łań aktywizujących mieszkańców, szczególnie ważna mo- gicznych). Jest to kwestia ważna, gdyż udział w sza- głaby być realizacja tzw. wielofunkcyjnego rozwoju tere- rej strefie może być dziedziczoną metodą na życie, nów wiejskich. Polega ona na rozwijaniu, poza działalno- z uwagi na łatwość zarobku, niezależną od wieku, za- ścią typowo rolniczą, działalności pozarolniczej, związa- wodu, potencjalnych aspiracji. nej bezpośrednio z rolnictwem, np., zaopatrzenie w materiały i środki produkcji, usługi produkcyjne, transport 9 Stwarzanie podstaw prawnych do zalegalizowania liwiającej zgłaszanie konkretnych przypadków zatrudniania pracowników na czarno. Koordynację służb zatrudnienia i służb społecznych (jednostki organizacyjne pomocy społecznej), które bezpośrednio zajmują się wsparciem dla potrzebujących i ich rodzin. Silniejsza współpraca tych służb powinna zapewnić lepszą identyfikację i pomoc ludziom, którzy realnie jej potrzebują a nie ludziom pracującym „na czarno”, osobom, które nie mają zamiaru pracować lub ubiegają się o świadczenia socjalne równolegle w kilku instytucjach. Dodatkowo można zastanowić się nad możliwością zorganizowania w skali krajowej (regionalnej lub lokalnej) kampanii społeczno-informacyjnej na temat negatywnych skutków funkcjonowania „szarej strefy”. 10 OPINIE EKSPERTÓW WYRAŻONE W RAMACH PANELU OPINIE EKSPERTÓW WYRAŻONE W RAMACH PANELU Społeczna akceptacja dla nielegalnych działań w tym za- wspierające podjęcie przez bezrobotnych działalności Dla bezrobotnych płytko wykluczonych dużą efektyw- a potencjalnymi korzyściami dla finansów publicznych kresie jest bowiem przynajmniej w części konsekwencją gospodarczej (100%). Dużym zainteresowaniem na ryn- ność gwarantują Kluby Pracy, które uczą samodzielno- z niego płynącymi. Walka z „drobnym” przemytem ma braku wiedzy na temat zasięgu negatywnego oddziały- ku pracy cieszą się również prace interwencyjne (powy- ści, elastyczności zachowań na rynku pracy oraz podno- sens tak długo, jak potencjalne korzyści wynikające wania tzw. szarej strefy. żej 70%), jako forma sprawdzona, przynosząca wymier- szą wiarę we własne możliwości. z kontroli przygranicznego obrotu towarowego, są więk- ne korzyści zarówno pracodawcom, jak i uczestnikom Dla osób 50+ efektywne są programy stwarzające możli- sze niż koszty kontroli. Wszystkie działania o charakterze prewencyjnym na tere- tego programu. wość odbywania przygotowania zawodowego w miejscu Druga z barier ma podłoże społeczne: „drobny” przemyt nach przygranicznych (promocja zatrudnienia, propago- Najmniej efektywnym zatrudnieniowo instrumentem ak- pracy co stwarza większe szanse na szybkie znalezienie praktykowany przez mieszkańców powiatów przygra- wanie własnej działalności gospodarczej, szkolenia, kur- tywizacji bezrobotnych są roboty publiczne, które są pro- pracy w nowym zawodzie tuż po przekwalifikowaniu. Ta- nicznych nie tylko nie jest postrzegany przez nich jako sy zawodowe itp.) mogą mieć jedynie charakter uzupeł- gramem mało efektywnym ale przynoszącym ogromne kie formy oddziaływania odzwierciedlają trendy gospo- naganny, lecz przeciwnie – spotyka się z przyzwoleniem, niający. Skuteczność takich działań będzie zawsze ogra- korzyści społeczności lokalnej (18%) Bardzo popularną darki światowej i ewolucję światowych rynków pracy. ze strony przygranicznych społeczności. Co więcej – cał- niczona, jeżeli nie zostanie sprężona z realnymi działa- formą aktywizacji wśród ludzi młodych i pracodawców są Ważnym elementem wsparcia może być również promo- kowite zamknięcie ruchu „mrówek” mogłoby spowodo- niami przyczyniającymi się do tworzenia nowych miejsc staże zawodowe, jednak ich efektywność sięga zaledwie cja pracy tymczasowej realizowana poprzez rozwój insty- wać protesty społeczne na terenach przygranicznych pracy. Brak realnej oferty dla bezrobotnych ze strony 30%. Porównywalną skuteczność notuje się przy szkole- tucji świadczących usługi rekrutacyjne np. agencje pracy oraz dalsze ubożenie mieszkańców tych terenów i wzrost rynku pracy spowoduje, że znaczenie najlepszych nawet niach i przekwalifikowaniach. tymczasowej. Przykładem skutecznych działań takiej in- żądań socjalnych. stytucji jest firma Adecco. Tak długo zatem jak mieszkańcy przygranicznych tere- Praktyka wskazuje na szczególnie duże znaczenie wspar- Najmniej efektywne są zasiłki z pomocy społecznej nów nie będą w stanie znaleźć porównywalnego pod cia finansowego w przeciwdziałaniu bezrobociu. Pra- udzielane osobom bezrobotnym – uzależniają i uczą po- względem finansowym sposobu zarobkowania – „drob- Wraz z wprowadzaniem programów pomocowych i na- codawcy przede wszystkim oczekują refundacji części stawy roszczeniowej, eliminując samodzielność. ny” przemyt będzie zjawiskiem akceptowalnym społecz- prawczych potrzebny jest również dialog i współpra- kosztów zatrudnienia pracowników. Prawdopodobnie ca na linii Unia Europejska (Komisja Europejska) – pol- dopiero wtedy będą skłonni do zatrudniania pracowni- Dyskusyjna jest też efektywność robót publicznych – nie niczonymi możliwościami administracyjnego zwalczania ski rząd – władze samorządowe i lokalne – przedsiębior- ków zgodnie z obowiązującym prawem, gdy opłacalność są one instrumentem trwałego powrotu bezrobotnych na przemytu, praktycznie wyklucza to zlikwidowanie tego cy – publiczne służby zatrudnienia. Bez kompleksowego jego łamania będzie niewielka. Pracodawcy oczekują bo- rynek pracy, nie uwzględniają też samodzielności nie- procederu. programu pomoc i gwarancji finansowych takie działania wiem refundacji ponoszonych kosztów w takim stopniu, zbędnej do utrzymania się na nim. Ponadto brak jest jednoznacznej negatywnej postawy nie mają żadnego uzasadnienia. Kontrole i mandaty dla by ich nakłady były takie, jak przy zatrudnianiu pracowni- przedsiębiorców zatrudniających nielegalnie pracowni- ka „na czarno”. W przypadku wysokiego bezrobocia i nie- ków nie mają większego sensu, gdyż przyniosą odwrot- wielkiej liczby ofert pracy, trudno jest poszukiwać innych ny skutek od zamierzonego. rozwiązań, które mogłyby przyczynić się do poprawy sy- programów o charakterze prewencyjnym pozostanie iluzoryczna. tuacji bezrobotnych. Alternatywą jest oferowanie miejsc nie na terenach przygranicznych, w zestawieniu z ogra- społecznej wobec działalności przemytniczej. Przeważa 2.4 Bariery drobnego przemytu w zwalczaniu Skuteczne zwalczanie drobnego przemytu napotyka na 2.3 Programy i formy wsparcia dla bezrobotnych pracy np. poprzez organizację prac interwencyjnych. dwie bariery: administracyjną i społeczną. Przy wyborze programu lub formy wsparcia dla osób nych i technicznych instrumentów ze strony organów Od początku transformacji głównym elementem prze- bezrobotnych, istotne jest uwzględnienie różnic między państwa, pozwalających na całkowite uszczelnienie gra- ciwdziałania bezrobociu i łagodzenia jego skutków sta- bezrobotnymi głęboko i płytko wykluczonymi. nicy z Ukrainą. Koszty takiego przedsięwzięcia byłyby ły się programy (aktywizujące bezrobotnych) obejmują- Dla pierwszych szczególnego znaczenia nabierają dzia- bowiem niewspółmiernie wysokie w stosunku do korzy- ce szkolenia i przekwalifikowania, prace interwencyjne łania w zakresie reintegracji społecznej i zawodowej, or- ści finansowych (fiskalnych), osiągniętych w wyniku peł- i roboty publiczne, staże zawodowe, przygotowanie za- ganizowane przez instytucje zatrudnienia socjalnego, nej kontroli ruchu granicznego (o ile w ogóle taka kon- wodowe w miejscu pracy, dotacje dla bezrobotnych tj. Centra i Kluby Integracji Społecznej. Instytucje te pro- trola jest możliwa). W rzeczywistości zatem wprowadza- i pracodawców. wadzą rozwiązania systemowe integrujące pomoc spo- jąc instrumenty prawne (i techniczne), służące kontroli Najbardziej efektywne zatrudnieniowo są programy łeczną z rynkiem pracy. Ich uczestnicy zdobywają wiarę ruchu granicznego i tranzytu towarów, organy państwa wspierające małych i średnich przedsiębiorców oraz w swoje możliwości oraz szansę na nowe umiejętności balansują pomiędzy wielkością nakładów finansowych zawodowe. możliwych do przekazania na uszczelnienie granicy, Pierwsza z nich sprowadza się do braku administracyj- 11 12 w tym zakresie postawa ambiwalentna, a w niektórych przypadkach przemyt jest postrzegany jako swoista forma zaradności życiowej. Drobny przemyt daje możliwość uzyskania dodatkowego dochodu, zwłaszcza dla osób o bardzo niskich zarobkach. W takim przypadku, zwiększenie liczby i atrakcyjności ofert pracy pozwoliłoby prawdopodobnie rozwiązać problem. Zdecydowanie trudniejsze jest ograniczenie działalności „zawodowych” przemytników, którzy znają tylko taki sposób na życie. Relatywnie niewielki wysiłek fizyczny i umysłowy, jaki występuje przy takiej formie zarobkowania sprawia, że jest to atrakcyjne zajęcie, tym bardziej, że obowiązujące przepisy (w tym kary) nie są w stanie zniechęcić do takiej działalności. Trudno jest zastosować kary, nie budzące wątpliwości. W przypadku osób, OPINIE EKSPERTÓW WYRAŻONE W RAMACH PANELU OPINIE EKSPERTÓW WYRAŻONE W RAMACH PANELU w odniesieniu do towarów akcyzowych (wzrost podat- służb celnych oddziałów gdyż tacy przemytnicy nie będą w stanie (przynajmniej ku na papierosy), atrakcyjność przemytu tychże towarów w niedalekiej okolicy granic, tzw. „dziuplach” dla odbior- oficjalnie) ich zapłacić. Najgorsze jest jednak to, iż prze- z Ukrainy będzie rosnąć, mimo wprowadzanych utrud- ców hurtowych; jak też przy sprzedaży bezpośrednim od- myt niesie za sobą poważne problemy ekonomiczne, nień i barier celnych i administracyjnych. biorcom detalicznym w miastach przygranicznych (Prze- W regionie, w którym dominują niewielkie, prywatne za- myśl, Jarosław, Lubaczów). Korzystnym rozwiązaniem kłady pracy, a brak jest dużych pracodawców, z czym w tym zagrożenie dla legalnie działających przedsię- granicznych, na bazarach 2.6 Trudności w zwalczaniu „szarej strefy” nie pracujących, nie będą skuteczne kary finansowe, biorstw, których obroty spadają (dotyczy to zwłaszcza Sposobem ograniczenia „drobnego” przemytu mogłoby prawnym, którego przywrócenie wpłynęłoby na lepsze z reguły wiąże się wysokie bezrobocie, najtrudniejsze tych, które oferują produkty, stanowiące przedmiot prze- być przyznanie temu obszarowi specjalnego statusu, któ- możliwości walki z „drobnym” przemytem w tym zakre- w praktyce jest egzekwowanie przepisów przewidują- mytu). W tym przypadku prawdopodobnie jedynym roz- ry pozwoliłby na przyjmowanie prawodawstwa w niektó- sie, to wyposażenie Służby Celnej w uprawnienia do pro- cych sankcje dla „pracodawców” nielegalnie zatrudniają- wiązaniem może być podjęcie kompleksowych działań, rych swoich lokalnych sprawach (vide Południe Włoch). wadzenia czynności operacyjno-rozpoznawczych. cych pracowników (art. 218-220 k.k. oraz art. 122 ustawy które z jednej strony sprawią, że łatwiej będzie znaleźć Pozwoliłby on także uzyskać dodatkowe środki finan- Jednym z problemów jest także okazjonalność przywozu o promocji zatrudnienia i instytucjach rynku pracy) oraz dobrze płatną pracę, z drugiej zaś sprawią, że przemyt sowe na rozwój lokalny. Bez pomocy władz centralnych i tutaj rozwiązaniem byłoby wprowadzenie takiego sys- przewidujących sankcje dla osób o statusie bezrobot- stanie się mało opłacalny. oraz środków z UE, wprowadzenie działań zmniejszają- temu aby tą okazjonalność można było egzekwować. nych podejmujących pracę „na czarno” bez dopełnienia cych atrakcyjność przemytu nie będzie możliwe. Trudna do wdrożenia jest egzekucja warunku nieodstę- ustawowego obowiązku zgłoszenia tego faktu do urzędu Kolejną barierą jest masowość zjawiska, a co za tym idzie Bez pobudzenia lokalnego rozwoju, a co za tym idzie powania, czyli handlu towarami przywiezionymi z zagra- pracy (art. 119 ustawy o promocji zatrudnienia i instytu- kolejki na granicy i presja na służby celne do ich rozła- również rynku pracy, wszelkie rozwiązania prawne, po- nicy. Dolegliwość w postaci przepadku towaru i grzywny cjach rynku pracy). dowania. Problemem jest również nadmierna biurokracja zwalające skuteczniej walczyć z przemytem okażą się nie odstrasza osoby handlującej od powrotu do tego pro- i nieodpowiednie procedury prawne. W przypadku drob- działaniami doraźnymi. Wyzwolenie endogennego po- cederu. Są to osoby bezrobotne, nie posiadające mająt- Trudności związane z egzekwowaniem tych przepisów nego przemytu, jak również dużego, należy wykonać te tencjału nie będzie możliwe bez bardzo dużych nakła- ku, stąd też ściągalność kar jest niewielka. wynikają nie tyle z braku odpowiednich instrumentów same czynności i wypełnić te same ilości dokumentów. dów finansowych, głównie z UE. Konkretnym przykła- Nie bez znaczenia pozostaje także zbyt liberalna polity- dem takich działań może być wykorzystanie potencjału Należy zastanowić się nad stworzeniem rozwiązań usta- przede wszystkim ze względów społecznych i specyfiki ka karna sądów orzekających w sprawach karnych skar- turystycznego tych terenów. Jednak bez inwestycji infra- wowych dla polskich przedsiębiorców handlowych w za- obszaru przygranicznego. bowych wszczynanych przez organy celne w związku strukturalnych w postaci dróg, sieci kolejowej, kanaliza- kresie możliwości negocjowania cen hurtowych towa- z ujawnieniem przemytu. cji, dostępu do nowoczesnych środków komunikacji bę- rów stanowiących obecny przemyt z Ukrainą. Stworzenie W małych społecznościach lokalnych o wysokim bez- dzie to niemożliwe. szans sprzedaży oficjalnej tych towarów po korzystnej robociu, w których stosunki interpersonalne są biskie Ważnym aspektem ograniczenia „drobnego” przemytu cenie, pozwoliłoby z pewnością na zmniejszenie atrak- („wszyscy się znają”), pomiędzy pracodawcą a zatrudnia- jest inwestycja w kapitał ludzkim młodych mieszkańców cyjności tak zwanego „handlu walizkowego” i uporząd- nym „na czarno” bezrobotnym powstaje swoista zmowa terenów przygranicznych. Efekty tych działań będą od- kowanie relacji handlowych na granicy. milczenia. Żadna z osób nie jest zainteresowana ujawnia- dalone w czasie, ale finalnie okażą się najskuteczniejszą Najtrudniejszym jednak zadaniem jest zmiana mental- niem tego faktu, bo obydwu stronom w krótkim okresie formą polepszenia sytuacji życiowej mieszkańców tych ności ludzi, przyzwyczajonych od lat do uzyskiwania du- opłaca się praca „na czarno”. Pracodawca ponosi mniej- terenów. Wysoki poziom usług edukacyjnych będzie żych zarobków bez konieczności odprowadzania skła- sze koszty zatrudnienia, co wpływa na jego konkuren- szansą dla dzieci oraz osób trudniących się „drobnym” dek, podatków, codziennego wstawania do pracy. Poka- cyjność, zaś pracownik zyskuje nierzadko jedyną szansę przemytem na zdobycie w przyszłości dobrze płatnej zał to protest z grudnia 2008 roku, kiedy to „mrówki” ja- na zatrudnienie, lub sposób na „dorobienie” do świad- i przede wszystkim legalnej pracy. sno określały, że od kilku lat granica z Ukrainą była naj- czeń wypłacanych przez organy zatrudnienia zasiłków, większym w powiecie zakładem pracy. rent, świadczeń przedemerytalnych itp. Problem ten do- 2.5 Działania skutecznej z „drobnym” przemytem walki Głównym czynnikiem napędzającym „drobny” przemyt przygraniczny jest istnienie znacznych różnic fiskalnych i celnych pomiędzy sąsiadującymi ze sobą obszarami celnymi. Od wieków granica pomiędzy państwami była szansą i zagrożeniem. Atrakcyjność przemytu jest zawsze pochodną różnic fiskalnych sąsiadujących krajów - im wyższe koszty pracy (obciążenia publicznoprawne) w jednym państwie i wyższe cła na granicy, tym większa atrakcyjność przemytu, także drobnego (tzw. zjawiska „mrówek”). Tak długo, jak będą istnieć różnice gospodarcze i fiskalne pomiędzy graniczącymi ze sobą państwami, tak długo całkowite wyeliminowanie przemytu jest nierealne. Można zaryzykować tezę, że ze względu na obecną unijną politykę akcyzową i celną Unii Europejskiej prawnych po stronie organów kontroli zatrudnienia, co Należałoby rozważyć także ograniczenie możliwości tyczy w większym stopniu pracobiorców, niż pracodaw- przekraczania granicy z Ukrainą dla osób, które stale wy- ców. O ile bowiem pracodawcę mogą spotkać z tytułu korzystują to w celu dokonywania przemytu. ujawnienia nielegalnego zatrudnienia co najwyżej sank- Działania skutecznie zwalczające zjawisko polegające na cje administracyjne, finansowe lub karne, które nie sta- utrudnieniu zbycia przez „mrówki” przeniesionych towa- nowią zagrożenia dla jego bytu, o tyle bezrobotny decy- rów. Sprzedaż następuje zazwyczaj poza strefą kontroli dujący się na złożenie zawiadomienia przeciwko takiemu 13 14 OPINIE EKSPERTÓW WYRAŻONE W RAMACH PANELU pracodawcy ryzykuje znacznie więcej: utratą lub ograni- czynności kontrolnych na trasach przewozu przez wy- czeniem świadczeń socjalnych, utratą pracy, trudnościa- specjalizowane patrole mobilne. Uprawnieniom kontrol- mi z jej znalezieniem, czy wręcz wykluczeniem z rynku nym nie towarzyszą jednak uprawnienia do prowadzenia pracy ze względu na towarzyszącemu takiemu działaniu czynności operacyjno-rozpoznawczych, co odbija się na swoistemu naznaczeniu na rynku pracy, szczególnie od- skuteczności kontroli. czuwalnemu w małych miejscowościach. Z podobnych powodów problem z egzekwowaniem przepisów, mają- Ponadto pomimo wyposażenia w uprawnienia w zakresie cych służyć zwalczaniu „szarej strefy”, mają także organy kontroli obrotu towarowego wielu służb (urzędy kontroli kontroli zatrudnienia. skarbowej, organy celne, straż graniczna), niewystarcza- W małych miejscowościach, w których jest problem ze jąca wydaje się współpraca pomiędzy innymi. znalezieniem pracy, podmiot prowadzący działalność gospodarczą zyskuje często uprzywilejowany status, dzięki któremu – ze względu na nieformalne kontakty interpersonalne – otrzymuje „ciche” przyzwolenie aparatu administracji lokalnej na „miękkie”, „częściowe” działanie w szarej strefie. W związku z powyższym, występowanie „szarej strefy” w rejonach przygranicznych wynika między innymi z występowania powszechnego przyzwolenia i swoistej zmowy milczenia. Z jednej strony większość osób stara się zrozumieć przedsiębiorców, którzy zmuszeni są działać w trudnych warunkach, w sytuacji, w której konkurują nie tylko z legalnie działającymi podmiotami, ale również osobami, które zajmują się przemytem, zaniżając ceny i powodując spadek popytu na niektóre produkty. Z drugiej strony ubogie tereny nie pozwalają im na realizowanie wysokiej marży i uzyskanie wysokiej dynamiki rozwoju. Istotne jest także to, że wielu pracowników, nie myśląc o swojej przyszłości, godzi się raczej na nieco wyższe wynagrodzenie, bez towarzyszącego mu zabezpieczenia socjalnego. W takich warunkach trudne jest egzekwowanie istniejących przepisów. Problemy w zwalczaniu „drobnego” przemytu dotyczą nielegalnej działalności związanej z procederem skupowania, a następnie dystrybucji towarów przemyconych. Towary te po zgromadzeniu w większe ilości są przewożone do innych krajów UE. Służba Celna przeciwdziała temu poprzez prowadzenie 15 WYBRANE WYNIKI I WNIOSKI Z BADAŃ TERENOWYCH 3.1 Wybrane wyniki z badań ilościowych przeprowadzonych wśród przedsiębiorców z pogranicza polsko – ukraińskiego Nie muszą opłacać składek ZUS za pracowników nierejestrowanych Mogą go zwolnić z dnia na dzień, bez wypłacenia odprawy Nie ponoszą kosztów związanych z pobytem pracownika na zwolnieniu lekarskim Nie ponoszą kosztów urlopów nika Nie muszą wypłacać wyższej stawki pracownikowi za pracę w niedziele odpowiadają, iż w najbliższej okolicy nie ma pracy (49%). %zN w kolumnie* Jedna czwarta uważa, że nie pracuje, gdyż brak jest pracy zgodnej z ich kwalifikacjami (25%). 1033 90,6% 571 50,1% Połowa badanych bezrobotnych stwierdziła, że nie ma 45,1% gdzie pracować. W związku z tym, należy założyć, że pra- 44,7% cę będą mogli znaleźć pod warunkiem zmiany miejsce 514 510 Nie muszą przestrzegać przepisów Kodeksu Pracy mówiących o czasie pracy pracow- 3.2 Wybrane wnioski z badań ilościowych przeprowadzonych wśród osób bezrobotnych z pogranicza polsko – ukraińskiego Respondenci pytani o powody bezrobocia najczęściej Co jest, Pana(i) zdaniem, głównym powodem zatrudnienia przez pracodawców nierejestrowanych pracowników? Liczebność WYBRANE WYNIKI I WNIOSKI Z BADAŃ TERENOWYCH 324 28,4% zamieszkania. Dla części badanych można znaleźć rozwiązanie niekorzystnego położenia, gdyż zgłaszają oni problemy z nieodpowiednimi kwalifikacjami. Wśród tej 272 23,9% Nie tracą czasu na comiesięczne rozliczenia z ZUS i Urzędem Skarbowym 250 21,9% cyjne, które pomogą na zdobycie kwalifikacji dopasowa- Nie muszą ponosić kosztów odprawy emerytalnej, rentowej albo pośmiertnej 214 18,8% nych do potrzeb lokalnych rynków pracy. Nie ponoszą kosztów szkoleń obowiązkowych np. BHP 168 14,7% Nie ponoszą kosztów za pracownicze badania lekarskie 146 12,8% Większość badanych pytana w jaki sposób poszukuje Za długie procedury administracyjne związane z rejestracją pracownika 87 7,6% pracy odpowiada, że w urzędzie zatrudnienia (74%). Po- Nie mogą znaleźć pracowników chętnych do pracy rejestrowanej na tym stanowisku 65 5,7% nad połowa wskazała też na prywatne kontakty (54%). Inne 23 2,0% Równie popularną metodą jest przeglądanie ogłoszeń i święta i za nadgodziny *Procenty nie sumują się do 100, ponieważ możliwy był wybór więcej niż 1 odpowiedzi grupy są możliwe do przeprowadzenia działania eduka- (44%). Bezrobotni są również aktywni, chodzą i pytują o pracę w potencjalnych miejscach zatrudnienia (30%). Sami też składają oferty (19%). Co Pana(i) zdaniem można byłoby zrobić, aby pracodawcy nie chcieli zatrudniać pracowników nierejestrowanych? Liczebność Obniżenie składek ZUS Zmniejszenie podatków Mniejsza biurokracja Uproszczenie rozliczeń z ZUS 864 678 366 247 Wyniki badań wskazują, że bezrobotni stosują bierne %zN w kolumnie* metody poszukiwania pracy. Główną rolę w przywró- 74,8% ceniu bezrobotnych na rynek pracy pełnią urzędy pra- 58,7% cy. Liczna grupa badanych liczy też na rodzinę i znajo- 31,7% mych. Rzadziej stosuje się aktywne formy poszukiwania 21,4% pracy. W związku z tym urzędy pracy muszą zintensyfiko- Pojawienie się wysokich kar finansowych 247 21,4% wać swoje działania w tym zakresie i sprzyjać ponowne- Niższe koszty rejestracji pracowników 158 13,7% mu zatrudnieniu bezrobotnych. Dokładniejsze kontrole Urzędów Skarbowych 142 12,3% Poprawienie pewnych usprawnień związanych z prowadzeniem działalności 139 12,0% Bezrobotni pytani o wysokość zarobków, jakie skłoniły- Usprawnienie i wzrost kontroli przeprowadzanych przez instytucje kontrolujące 100 8,7% by ich do podjęcia pracy podają średnio 1600 zł. Media- Inne 23 2,0% na dochodów wynosiła 1500 zł. Możemy zatem skonsta- 8 0,7% tować, że przy zarobkach 1500 zł lub więcej badani bez- Żadne z powyższych działań robotni by poszli do pracy. Wtedy praca by się im opłacała. O tym fakcie powinni pamiętać lokalni przedsiębiorcy, 17 18 którzy narzekają na deficyt pracowników. Bezrobotni chcieliby bezpieczeństwa w pracy i stabilizacji. Bezpieczeństwo jest wyznaczane stałym zatrudnieniem, dobrymi zarobkami, życzliwą atmosferą i komfortowymi warunkami pracy. W takich właśnie warunkach chcieliby pracować. Jednakże zaspokojenie tych potrzeb w ramach lokalnego rynku pracy może być bardzo trudne. Ciężko jest znaleźć pracę w ogóle, a nie dopiero pracę, jakiej by sobie życzyli bezrobotni. Można też powiedzieć, że te potrzeby nie są wysokie, ponieważ nie żądają samorealizacji, nie zważają też na to czy będzie się można w pracy rozwijać i mieć samodzielność. Nikt też nie liczy na to aby pracować zgodnie z kwalifikacjami. Bezrobotni z terenów pogranicza aby znaleźć pracę najchętniej zmieniliby swoje kwalifikacje. Są gotowi i skłonni dokonać zmian w tym zakresie. W związku z powyższym należy intensywniej szkolić bezrobotnych. W tym kierunku lokalne władze powinny podejmować działania. Wydaje się, że możliwe są działania naprawcze w tym zakresie. Bezrobotni są też mobilni. Uważają, że mogliby pokonywać dłuższe odległości dojeżdżając do pracy lub pracować w systemie zmianowym. Owszem takie działania mogłyby poprawić sytuację bezrobotnych pod warunkiem, że były by miejsca pracy na terenie subregionu przemyskiego. W obecnych realiach gospodarczych te działania nie mają większego znaczenia. Ponad jedna trzecia badanych bezrobotnych uważa, iż większość bezrobotnych pracuje na czarno (38%). Jedna trzecia uważa, iż w szarej strefie jest zatrudniona połowa bezrobotnych. Tylko 14% badanych stwierdziło, iż na czarno pracują tylko nieliczni. Niewielki procent bezrobotnych stwierdziła, iż na czarno pracują wszyscy lub prawie wszyscy bezrobotni (4%). Wśród bezrobotnych znikoma liczba osób, które stwierdziła, że nikt nie pracuje na czarno. WYBRANE WYNIKI I WNIOSKI Z BADAŃ TERENOWYCH Aż 42% ankietowanych uznało, że w pobieraniu zasiłku i instalacyjnych (23%). Rzadziej ludzie podejmują pra- i wynagrodzenia nie ma nic nagannego, gdyż trudno wy- cę ,,na czarno” przy opiece nad dzieckiem lub starszą żyć za sam zasiłek. Tylko jedna piąta uważa, że takie po- osobą (11%). Jeszcze mniej ankietowanych wskazało na stępowanie należy potępić, gdyż bezrobotni oszukują prace domowe przy sprzątaniu (8%). Według bezrobot- państwo i żyją na koszt innych. Jedynie 12% bezrobot- nych udzielanie korepetycji ma tak sam wymiar jak prace nych stwierdziło, że takie zachowanie zasługuje na po- ogrodniczo-rolne (7%). WYBRANE WYNIKI I WNIOSKI Z BADAŃ TERENOWYCH 3.3 Wybrane wyniki badań ilościowych wśród osób przekraczających granicę polsko-ukraińską w celach zarobkowych Czy praca na granicy jest Pana(i) zdaniem zjawiskiem: 24,2% chwałę, gdyż jest przejawem życiowej zaradności. Odpowiedzi ,,trudno powiedzieć” udzieliło 23%. Bezrobotni pytani o główną strategię walki ze swoim Z analizy odpowiedzi na to pytanie wynika, iż bezrobot- ubóstwem najczęściej odpowiadają, iż świadczą odpłat- ni akceptują działania pozasytemowe, które stoją wbrew nie drobne usługi (23%). Na drugim miejscu znajduje się obowiązującym normom prawnym. Przyzwolenie na tego praca ,,na czarno” (18%). W repertuarze tych działań po- typu zachowania świadczy o erozji norm i głębokiej de- jawia się też hurtowy zakup żywności co minimalizuje moralizacji tej kategorii społecznej. Tylko jedna piątą koszty utrzymania (11%). Tylko 9% korzysta z możliwo- bezrobotnych jest uczciwa i uważa, że pobieranie zasiłku ści przemytu i handlu przygranicznego. Normalnym z którym trzeba się pogodzić, bo nie ma innych perspektyw na jego rozwiązanie 12,8% Pożytecznym, gdyż zarobione pieniądze pozostaną w kraju Trudno powiedzieć 3,2% i wynagrodzenia jest naganne. Szkodliwym do którego nie wolno dopuszczać i trzeba go wyeliminować 59,8% Bezrobotni za swoje niekorzystne położenie na rynku pracy obarczają winą przede wszystkim rząd i jego politykę. Przyczyny bezrobocia są lokowane w makroskali. Ewentualnie za ten stan rzeczy są odpowiedzialne władze lokalne czy też powiatowe. Mówiąc krótko, za bezrobocie ich zdaniem odpowiada władza. Ale nie jest ona jedynym winnym, gdyż odpowiedzialni za to są również Jakie były przyczyny podejmowania przez Pana(ą) pracy na granicy w okresie ostatnich 12 miesięcy? przedsiębiorcy. Również ich działania są przyczyną bezrobocia. Przyczyn wejścia w szarą strefę ankietowani upatrują w słabości rynku pracy. Podjęcie pracy ,,na czarno” staje się koniecznością i taki krok jest podejmowany wtedy, kiedy nie ma na horyzoncie żadnej pracy. A winnymi tej sytuacji są pracodawcy, którzy motywowani chęcią dużych zysków uznają, że dla nich takie rozwiązanie będzie najkorzystniejsze. Zatem można skonstatować, że chciwość prywatnych przedsiębiorców jest główną przyczyną funkcjonowania szarej strefy w badanym aspekcie. Jedna czwarta ankietowanych uważa, że handel na gra- N %zN Niewystarczające dochody z pracy rejestrowanej 193 41,3% Brak możliwości znalezienia pracy rejestrowanej 138 29,6% Możliwość nielimitowanych godzin pracy 86 18,4% Sytuacja rodzinna bądź życiowa nie pozwala na podjęcie regularnej pracy 82 17,6% Niewystarczające dochody z zasiłków 74 15,8% Na granicy można było lepiej zarobić niż legalnie wykonując pracę rejestrowaną 69 14,8% Brak przełożonych i rozliczania za wykonywaną pracę 41 8,8% Brak kwalifikacji do pracy rejestrowanej 38 8,1% Inne 18 3,9% Możliwość utraty niektórych świadczeń społecznych 16 3,4% Niechęć wiązania się na stałe z miejscem pracy (pracodawcą) 6 1,3% nicy jest głównym obszarem pracy „na czarno”. Drugim strategicznym sektorem dla szarej strefy zdaniem badanych jest zatrudnienie w usługach budowlanych 19 20 WYBRANE WYNIKI I WNIOSKI Z BADAŃ TERENOWYCH WYBRANE WYNIKI I WNIOSKI Z BADAŃ TERENOWYCH Ile można było zarobić na jednym przejściu przez granicę przed (1 grudnia 2008r.) wprowadzeniem dyrektywy Unijnej ograniczającej przenoszenie przez granicę towarów? N Kto Pana(i) zadaniem, wykonuje najczęściej pracę na granicy? 28,3% Osoby, dla których praca ta stanowi główne źródło dochodu Średnia w PLN Minimalnie 471 70,2718 Średnio 472 115,1208 Maksymalnie 474 200,0665 Ile można zarobić na jednym przejściu przez granicę po (1 grudnia 2008r.) wprowadzeniu dyrektywy Unijnej ograniczającej przenoszenie przez granicę towarów? Osoby utrzymujące się z niezarobkowych źródeł utrzymania (emerytura, renta, zasiłek) N Osoby, dla których jest to praca dodatkowa do pracy rejestrowanej lub działalności gospodarczej 43,3% 27,2% Średnia w PLN Minimalnie 465 24,6763 Średnio 467 46,2773 Maksymalnie 468 76,3483 Inna 3.4 Wybrane wnioski z badań jakościowych przeprowadzonych wśród pracowników formacji ochrony granic i służb celnych 1,3% Stosunek do „drobnego” przemytu wśród pracowników UC i SG jest jednoznacznie negatywny. Zwraca się jed- W jaki sposób zabezpiecza Pan(i) sobie prawo do świadczeń zdrowotnych? nak uwagę na istnienie trudnych sytuacji, w których praN %zN Wykonuję także pracę rejestrowaną, która zapewnia mi ubezpieczenie zdrowotne 178 37,8% Jestem zarejestrowany jako bezrobotny w Urzędzie Pracy 95 20,2% Jestem jeszcze uczniem 72 15,3% 54 11,5% Jestem ubezpieczony w KRUS 51 10,8% Nie przywiązuję do tego znaczenia 15 3,2% Jestem zarejestrowany przez ośrodek pomocy społecznej 6 1,3% Mój współmałżonek lub inny członek rodziny zgłosił mnie do ubezpieczenia zdrowotnego cownik musi wybierać pomiędzy przepisem, a własnym sumieniem. Jednak wówczas jest to wynikiem raczej stosunku do trudnej sytuacji drugiego człowieka, a nie do samego przemytu – ten oceniany jest surowo. a także poza granice RP - w głąb Unii Europejskiej. Przemytu dokonywanego przez „mrówki” nie można nazwać „drobnym” – to właśnie ten typ przemytu jest na granicy wschodniej główny i dominujący. Do wprowadzenia nowego przepisu ograniczającego ilość przenoszonych, zwolnionych od cła papierosów z kartonu na 2 paczki, granica w Medyce była cały czas oblężona przez „mrówki”, które – według szacunków badanych – mogły przenieść w ciągu doby 10 000 kartonów papierosów, co równa się wypełnieniu jednego TIR-a. „Mrówki” to nie bezradne, bezrobotne osoby, ale w zde- W przemycie dokonywanym na przejściu pieszym domi- cydowanej większości wyrachowani, sprytni przemytni- nują zdecydowanie papierosy. Zdarza się także przemyt cy, którzy na granicy zdobywają łatwy, szybki pieniądz, alkoholu, rzadziej narkotyków, „podróbek” markowych przyczyniając się do osłabienia i zacofania całego regio- ubrań, obuwia; zagrożonych wyginięciem zwierząt i ro- nu poprzez oszukiwanie Skarbu Państwa. ślin oraz przedmiotów z nich wykonanych. Część spośród przemyconych papierosów (bo głównie na tym towarze Zwiększenie liczby miejsc pracy pomoże tylko niektórym skupiają się badani) zostaje upłynniona na miejscowym „mrówkom” odejść od nielegalnej formy zarobkowania. rynku (na miejscowych bazarach często sprzedają swój Większość „mrówek” poprzez uleganie wieloletniej de- towar same „mrówki”), ale większa część towaru jest sku- moralizacji zajmie się w przyszłości innym przestępczym powana przez hurtowników, tzw. „skupczyków”, prze- procederem. chowywana w tzw. „dziuplach” i wywożona w głąb kraju, 22 23 WYBRANE WYNIKI I WNIOSKI Z BADAŃ TERENOWYCH Jeśli chodzi o skalę przemytu, to do momentu wejścia Polski do strefy Schengen (21. 12. 2007 r.) aktywność przemytnicza na przejściach pieszych stale rosła. Po wejściu RP do strefy Schengen na krótki czas spadła z po- 3.5 Wybrane wnioski z badań jakościowych przeprowadzonych wśród pracowników instytucji wsparcia wodu zmniejszenia się liczby obywateli ukraińskich na W kwestii oceny regionalnego rynku pracy w kontek- granicy. Następnie znowu wzrosła, a po 1 grudnia 2008r. ście szans na pracę osób bezrobotnych: zdecydowanie spadła. Badani oceniają region jako biedny, zacofany, znajdujący się w trudnej sytuacji ekonomicznej. Miejscowy ry- Przeszkodami w realizacji przepisów są dla responden- nek pracy jest bardzo ubogi – ofert pracy jest drastycznie tów głównie: braki kadrowe, nadwyżka czasu pracy, nad- mniej w stosunku do zapotrzebowania. Sytuacja w regio- mierna biurokracja, zbyt liberalne przepisy. Badani zwra- nie kształtowana jest ponadto przez takie czynniki jak: cają również uwagę na obiektywną trudność dokonywa- likwidacje zakładów pracy (masowe, grupowe zwolnie- nia bardziej szczegółowej kontroli oraz na to, iż przemytu nia), niewielka liczba większych pracodawców (w regio- nie da się całkowicie wyeliminować, a jedynie można go nie dominują małe przedsiębiorstwa), stale rosnąca ska- ograniczać, co też starają się robić. la bezrobocia, w konsekwencji – podejmowanie pracy w „szarej strefie” przez osoby bezrobotne. Wśród zmian ustawowych, które mogłyby pomóc w walce z przemytem, badani wymieniali głównie: notowanie Respondenci określają szanse znalezienia stałej pracy liczby przekroczeń granicy wraz z ilością przenoszonego w regionie przez osoby obecnie bezrobotne jako nikłe. towaru (jako zapobieganie wielokrotnemu przenoszeniu Przyczyną tego stanu rzeczy jest przede wszystkim brak w ciągu doby przez tę samą osobę bezcłowej ilości towa- ofert pracy, ubóstwo miejscowego rynku pracy. Organi- ru), zmniejszenie akcyzy na papierosy (zmniejszenie ak- zowane kursy nie przynoszą poprawy tej sytuacji, gdyż cyzy na alkohol znacznie ograniczyło jego przemyt, który mimo zmiany nastawienia wielu osób z biernego na ak- stał się nieopłacalny), ograniczenie ilości procedur i biu- tywne, nie gwarantują one zatrudnienia. rokracji, zaostrzenie istniejących przepisów, zinterpretowanie przepisów unijnych. Oceniając zjawisko pracy nierejestrowanej w regionie, badani potwierdzają zetknięcie się z tym problemem. Wśród zmian w zasobach ludzkich oraz wyposażeniu, Głównym źródłem nielegalnego przychodu w regionie które mogłyby usprawnić walkę z przemytem podano: była praca na granicy, polegająca na przenoszeniu przez zwiększenie ilości etatów, zatrudnianie dobrze przeszko- tzw. „mrówki” towarów akcyzowych, głównie papierosów. lonych pracowników, inwestowanie w najnowsze wypo- Po 1 grudnia 2008r. (zmiana przepisów) pracownicy PUP sażenie – w różnego rodzaju narzędzia prześwietlające i MOPS notują wzrost liczby osób rejestrujących się promieniami rentgenowskimi zarówno TIR-y (sprzęt typu w urzędzie jako bezrobotni oraz jako osoby korzystają- Heimann), jak i osoby i bagaże. ce z pomocy społecznej. Nieewidencjonowane przychody uzyskuje się w regionie także z prac dorywczych głównie w branży budowlanej, a także prac sezonowych (zbiór warzyw, owoców) lub zajęć trudnych do wychwycenia – np. opieka nad dzieckiem, osobą starszą, sprzątanie, etc. 25 WYBRANE WYNIKI I WNIOSKI Z BADAŃ TERENOWYCH PODSUMOWANIE W kwestii oceny osób bezrobotnych w kontekście „sza- opłacalne jest często pobieranie zasiłków i zapomóg. Realizacja projektu przez firmę BD Center, miała na celu rej strefy”: Oprócz tego pojawiły się także czynniki „mentalnościo- zdiagnozowanie sytuacji i zebranie informacji, które po- we”: brak aktywności, wyuczona bezradność, demoraliza- zwoliłby zwiększyć efektywność podejmowanych inicja- Respondenci spotkali się ze zjawiskiem pracy „na czar- cja dokonana przez „zarobki” na granicy, nierealne ocze- tyw na rzecz zredukowania skutków i przyczyn „szarej no” u osób zarejestrowanych jako bezrobotne oraz kiwania, bariery psychiczne i negatywne przyzwyczaje- strefy” w powiatach województwa podkarpackiego gra- u osób korzystających z pomocy społecznej. nia. niczących z Ukrainą. iną na sytuację na lokalnym rynku pracy. Wpływ ten W kwestii oceny dotychczasowych form wsparcia dla W prezentowanym dokumencie wytypowano działania, uwidaczniał się najbardziej w działalności drobnych osób bezrobotnych: które można traktować, jako pewne wzorce przy plano- Badani potwierdzają wpływ bliskości granicy z Ukra- przemytników tzw. „mrówek”. Po zmianie przepisów waniu kolejnych projektów. Uzyskane wyniki badań po- z 1. grudnia 2008 r. skala tego przemytu uległa znaczne- Jako najbardziej skuteczne i efektywne programy oraz winny być pomocne nie tylko władzom województwa mu zmniejszeniu. Byłe „mrówki” bardziej masowo udały formy wsparcia dla bezrobotnych, respondenci wskaza- podkarpackiego, organom działającym na rzecz wal- się do PUP i MOPS poszukując pomocy i sposobu na po- li na te związane z finansami, a więc: obniżenie kosztów ki z „szarą strefą”, ale również instytucjom rynku pracy lepszenie swej sytuacji życiowej, która – najprawdopo- zatrudnienia pracownika (prace interwencyjne, doposa- w kształtowaniu polityki zatrudnienia. Badania prezentu- dobniej – nagle się pogorszyła. Wpływ bliskości granicy żenie stanowiska pracy, staże) oraz dopłaty dla rozpoczy- ją również rzeczywisty wymiar zjawiska, nie zdiagnozo- część badanych ocenia jako pozytywny – granica dawa- nających własną działalność gospodarczą. wanego rzetelnie do tej pory. raz ich sytuacja znacznie się pogorszyła. Część zaś oce- Z drugiej strony wymieniono także kursy, szkolenia, pro- Podejmując wyzwanie, jakim jest wieloaspektowe i bez- nia ten wpływ jako negatywny, zwracając uwagę na de- gramy teoretyczne, zmierzające do wyposażenia bez- stronne zbadanie tematu, o którym subiektywna wiedza moralizację, jakiej uległo wielu ludzi poprzez uzyskiwa- robotnego w nową wiedzę i kwalifikacje, które pomogą potoczna jest bardzo rozbudowana, zespół badawczy nie łatwych, szybkich i niemałych „zarobków”. mu na bardziej skuteczne poruszanie się po rynku pra- z firmy BD Center ma nadzieję na wywołanie społecznej cy. Kursy nie dają jednak żadnych gwarancji na znalezie- dyskusji nad problemem „szarej strefy”. ła ludziom szansę zarobku, utrzymania swych rodzin, te- Z roszczeniową postawą wśród osób bezrobotnych spo- nie stałego zatrudnienia, gdyż po prostu brak jest ofert tkali się zarówno pracownicy PUP, jak i MOPS. Wydaje pracy. Wierzymy, że projekt ten w efekcie przyczyni się do po- się, iż zjawisko to nasiliło się wraz ze zmianą sytuacji na wstania nowych koncepcji, mających na celu zredukowa- granicy (zmiana przepisów), co wiązałoby się z demora- Jako sposoby, które mogłyby ograniczyć zatrudnienie nie negatywnych skutków „szarej strefy” oraz zwiększy lizacją, jakiej uległy tzw. „mrówki”. Postawa roszczenio- w „szarej strefie” badani podali przede wszystkim zmniej- świadomość społeczeństwa odnośnie badanego proble- wa jest związana nie tylko z przekonaniem, że dana po- szenie kosztów zatrudnienia pracownika, ulgi i dopłaty mu. Ponadto w świetle zmian jakie miały miejsce 1 grud- moc się należy i nieznajomością przepisów, w jakich sy- dla osób bezrobotnych (np. na rozpoczęcie działalności nia 2008r. związanych z ograniczeniem przenoszenia ilo- tuacjach może ona być przyznana, ale również w posia- gospodarczej) i pracodawców (jak prace interwencyjne, ści papierosów przez granicę oraz wraz z wejściem od daniu i wysuwaniu nierealnych oczekiwań, co do wyso- doposażenie miejsca pracy) oraz zwiększenie ciężaru kar 1 lipca 2009r. ustawy o małym ruchu granicznym czy kości danej zapomogi czy zasiłku. dla pracodawców zatrudniających „na czarno”. Zmiany te też nowelizacji ustawy o promocji zatrudnienia i insty- powinno się realizować „odgórnie”, a więc ustawowo. tucjach rynku pracy, wyniki badań i diagnoza tej sytuacji Badani podzielili swych klientów na dwie grupy: osób, jest cennym materiałem oraz punktem wyjścia do kształ- które podejmą każdą pracę za każde pieniądze oraz osób, towania polityki rynku pracy w powiatach województwa które z różnych przyczyn nie są gotowe do natychmiasto- podkarpackiego graniczących z Ukrainą. wego podjęcia pracy. Wśród wskazanych przyczyn znalazły się: zbyt niskie zarobki oferowane przez pracodawcę; praca niezgodna z wykształceniem lub kwalifikacjami; sytuacja rodzin wielodzietnych, dla których bardziej 26 27
