w Finlandii

HORYZONTY POLONISTYKI
Reforma dokonana ...
w Finlandii
 Dorota Michułka
Outi Aaltonen
W kraju o tak wysokim poziomie życia, jak Finlandia, znakomicie
rozwiniętej technologii i powszechnej komputeryzacji mocną stroną fińskiej edukacji stała się… literatura, bo pomaga zrozumieć
rzeczywistość.
W latach 2000 i 2003 przeprowadzono
w wielu krajach europejskich testy PISA oceniające różne obszary wiedzy i umiejętności.
Sprawdzały one poziom edukacji na kilku
szczeblach kształcenia i objęły różne dyscyp­
liny (humanistykę, przedmioty ścisłe, biologię i biochemię, a także czytelnictwo i czytanie ze zrozumieniem). Cześć badań dotyczyła również edukacji literackiej na poziomie szkolnym oraz poziomu literackich
ba­dań naukowych. Fińscy uczniowie (oraz
naukowcy) wypadli znakomicie na tle innych
krajów zarówno w 2000, jak i w 2003 roku
we wszystkich prawie dyscyplinach.
cej punktów młodzież fińska zdobyła w dys­
cyplinach opatrzonych nazwami retrieving
information (uzyskiwanie informacji – 556
pkt.), interpreting texts (interpretacja tekstów – 555 pkt.) oraz reading comprehension
(czytanie ze zrozumieniem – 543 pkt.). Za
graniczne przyjmuje się 400 pkt. – tzw. pierwszy poziom kompetencji – i 600 pkt. – poziom najwyższy). Równie świet­nie wypadli
młodzi Finowie w dziedzinie reflection and
evaluation (refleksja i ewaluacja). Uplasowali się bowiem na trzecim miejscu (z Irlandią),
za Kanadą i Wielką Brytanią.
O szacunku dla edukacji humanistycznej
Dyrektor Instytutu Kształcenia i Rozwoju
Edukacji na uniwersytecie w Tampere –
Markku Ihonen – w artykule Promoting the
teaching of literature: experiences from Finland zwraca uwagę na dobrą (jednak krótką
w porównaniu np. z Polską) tradycję literac­
ką w Finlandii. Choć Finlandia przez wieki
była zależna politycznie od Szwecji (oficjalnym językiem był więc szwedzki), a od 1809
do 1917 r. – od Rosji, romantyczne budzenie
świadomości narodowej na początku XIX w.
Mocną stroną fińskiej edukacji stała się…
literatura, która – jak twierdzą nauczyciele,
studenci i pracownicy wydziału edukacji –
nie przeszkadza w codziennym życiu, ale
wręcz przeciwnie – pomaga zrozumieć rzeczywistość. Rzeczywistość – utrzymują fiń­
scy studenci – może być przecież traktowana
jako zespół informacji. I to dostępu do informacji – ich poszukiwania, gromadzenia, selekcjonowania, wykorzystywania w badaniach.
Informacje znaleźć możemy nie tylko
w Internecie, ale także w tekstach literackich,
a w czytaniu tekstów literackich Finlandia
zajęła pierwsze miejsce (546 pkt.). Najwię-
Rola historii
M. Ihonen, Promoting the teaching of literature:
experiences from Fionland, w: Nauka o literaturze i języku a metodyka, pod. red. D. Michułki
i K. Bakuły, Wrocław 2004.
1
polonistyka
HORYZONTY POLONISTYKI
wiązało się z dyplomatycznymi posunięcia- dania Edukacji z uniwersytetu w Jy­väskylä
mi. Nie powstania narodowe odegrały bo- twierdzą, że to już nie są zadania pedagogiki
wiem historyczną dla Finlandii rolę, ale – to swoista filozofia i socjologia edu­kacji
umiejętna polityka i strategia stosowana wo- zorientowane i skoncentrowane na intenbec cara Aleksandra II, który „ofiarował” sywnej i wydajnej pracy sieci (network)
Finlandii małą autonomię. Olbrzymią rolę wszelkich instytucji edukacyjnych istniejąodegrał ruch fenomania – zjawisko związane cych w całym kraju. Tak więc ponad 4000
mocno z walką narodu o tożsamość, o język szkół podstawowych i gimnazjów, ok. 750
fiński w polityce, literaturze, kulturze, w nau­ szkół średnich i 20 uniwersytetów połączoce i w życiu społecznym. W latach 30. XIX w. nych jest ze sobą doskonałą siecią informacji,
z inicjatywy uczestników tego ruchu zaczęto z których jasno wynika, jakie są potrzeby
zbierać opowiadania
edukacji w danym mo­
ludowe po fińsku,
mencie,zapotrzebowa­
Choć w 1918 r. Finlandia odzyskuje
a w 1835 r. Elias Lön­
nie na konkretne zapolityczną niezależność, dopiero
n­rot wydał zebrane,
wody, sukcesy i braki
lata 60. XX w. przynoszą istotne
częściowo również naposzczególnych szkół
zmiany w edukacji.
pisane przez siebie luw różnych regionach
dowe pieśni fińskie,
kraju. Wytyczne połąpod tytułem Kalevala. Kalevala stała się na- czonego sieciowo sys­te­mu pokrywają się wyrodowym eposem fińskim. Wydarzenie to raźnie z aspektami pow­szechnego kształcenia
odegrało znaczącą rolę w rozwoju języka fiń- narodu i rozwojem kultury narodowej.
Oczywiście, częściowo zgadza się to ze
skiego i kultury fińskiej – umocniło patriostan­dardami międzynarodowymi – np. obotyzm państwa w niewoli.
W 1865 r., gdy instytucje szkolne wyzwoli­ wiązkowe i powszechne nauczanie rozpoczyły się spod ewangelicko-luterańskiego pat­ro­ na się w 7 roku życia dziecka. Około 4/5
natu – edukacja nabrała charakteru patrio- dzieci rozpoczyna kształcenie od 6 roku żytyczo-nacjonalistycznego, ograniczając tym cia, a więc w klasie „0”, która stała się już
samym nawet w szkołach czytanie literatury obowiązkową częścią szkoły podstawowej.
obcej. Kanony literatury ojczystej były pre- Wielkim novum i cechą istotną dla dobrych
parowane w sposób szczególny i determi- efektów wychowawczych stał się w Finlandii
nowane ideologicznie, w zasadzie czytano etap nauczania podstawowego, klasy 1-3,
tylko klasykę fińską. Natomiast procesem w których zajęcia prowadzi jeden nauczyciel
nau­czania sterował nauczyciel.
ze wszystkich prawie przedmiotów (oprócz
języków obcych, muzyki, haftu itp.). WymaDemokratyczność szkolnictwa...
ga to od niego szczególnych predyspozycji
Finlandia jest krajem o bardzo wysokim dydaktycznych i ogromnej wiedzy, obejmupoziomie edukacji. 50-60% społeczeństwa jącej przecież kilka dyscyplin.
ma maturę, a ponad połowa uczniów konStudia (na poziomie magisterskim) przytynuuje naukę w szkołach średnich. Jest kil- gotowujące nauczycieli do wykonywania zaka ważnych powodów, dla których fińscy wodu nauczyciela w szkołach podstawowych
uczniowie darzą szkołę szacunkiem oraz na- (dla kl. 4-9) są trudne i mozol­ne, przewidubyli pewnych dobrych nawyków i przyzwy- ją wiele godzin praktyki w szkołach, a przeczajeń związanych z czytaniem. Jeden z nich de wszystkim – podkreślmy – wymagają od
to funkcjonowanie systemu edukacji. Fińskie kandydatów na te studia szczególnych uzdolnauczanie obowiązkowe nie tylko ma dobrą nień pedagogicznych, które sprawdza postrukturę, ale faktyczne stwarza wszystkim ważny egzamin wstępny. Wybierani są najregionom w kraju równe szanse i możliwości lepsi z najlepszych. W przyjęciu na studia
kształcenia. Przedstawiciele Instytutu do Ba- nauczycielskie dużą rolą odgrywa motywacja
9/2006
HORYZONTY POLONISTYKI
do pracy i to kryterium również podlega
sprawdzeniu. Grupa nauczycieli fińskich staje się z roku na rok młodsza i lepiej zorganizowana. Środowisko zmienia się na lepsze,
nauczyciele są naprawdę kompetentni i utalentowani, stają się człon­kami wielu towarzystw o charakterze eduka­cyjnym i pedagogicznym, uczestniczą w wielu dodatkowych
kursach, które uzupełniają ich podstawową
edukację; dokształcają się latem – w czasie
wakacji. Ta wyjątkowość ich kompetencji,
gruntowne i rzetelne studia oraz fachowe
przygotowanie do wykonywania zawodu
mają znaczenie szczególne w porównaniu
z innymi krajami. Dzięki temu społeczeństwo fińskie (w tym uczniowie) ma szacunek
i zaufanie do nauczycieli – to przecież oni
w całym systemie testów wewnętrznych i zewnętrznych, ocen wystawianych swoim podopiecznym decydują o wynikach kształcenia
narodu. A ostatnie lata pokazały, iż wyniki
te są znakomite.
... a funkcjonowanie bibliotek
Demokratyzacja nauczania w Finlandii
wiąże się m.in. ze znakomicie funkcjonującym systemem bibliotek – istnieją one wszędzie: na uczelniach, przy szkołach, w mieście,
na wsi – i w każdym z tych miejsc dostępność
do książki jest łatwa, a obsługa kompetentna
i przy­jemna. Nawyk wypożyczania książek
(także płyt DVD czy CD oraz czasopism
i wszel­kich materiałów służących edukacji)
w społeczeństwie fińskim kształci się już od
lat przedszkolnych. W świetnie zorganizowanych bibliotekach książki bierze się z półki samodzielnie, siada w wygodnym fotelu
lub na podłodze pokrytej miękkim dywanem
i… czyta. Fińskie biblioteki to także miejsca
rozrywki: spektakli teatralnych, spotkań z pi­
sarzami, festiwali filmowych, wystaw kwiatów, spożywania słodkości w małych kawiarniach itd. Programom kulturalnym fińskich
bibliotek pozazdrościłyby nierzadko polskie
małe teatry czy „domy kultury” – tam łączy
się – w pełnym znaczeniu tego słowa – przyjemne z pożytecznym. Znam rodziny, które regularnie, np. w soboty, wychodzą gromadnie
do biblioteki i spędzają tam kilka godzin –
­przeg­lądając prasę, czytając, słuchając muzyki.
Szczególnie dzieci uwielbiają tam spędzać czas
– bo… zawsze dzieje się coś interesującego.
O zbawiennym wpływie kultury amerykańskiej...
Do przełomu w edukacji humanistycznej
doszło także na skutek wpływu kultury amerykańskiej. Oprócz tłumaczeń literatury obcej (w tym amerykańskiej) do Finlandii przybyła także amerykańska kultura popularna
(filmy, muzyka, literatura). Czyta się literaturę współczesną, reprezentatywną dla różnych obszarów kulturowych, a uczniowie
mogą sami wybierać lektury. Oprócz literatury pięknej do szkół wprowadzono także
czytanie czasopism oraz artykułów popularnonaukowych. Materiał ten (także literacki)
wykorzystywano na lekcjach dotyczących aktualnych tematów. Wykreowano tym samym
nowy sposób nauczania – twierdzi Ihonen:
system kształcenia związany mocno z dyskusją, np. na temat współczesnych problemów
świata i etyki. Autor artykułu podkreśla jeszcze inną – popularną w fińskich szkołach metodę pracy z literaturą: czytanie ze zrozumieniem. Jest ona związana z metodologią Nowego Krytycyzmu, a nacisk kładzie już nie
na autora czy historię literatury, ale właśnie
na tekst, jako niezależną całość. Nowy Krytycyzm sprawdził się w szkołach fińskich –
wymagał bowiem od uczniów krytycznych
i analitycznych interpretacji tekstu literackiego, co stało się punktem wyjścia do czytania
i rozumienia innych tekstów, np. o cha­rak­
terze użytkowym (takich jak ogłosze­nia i reklamy czy teksty publicystyczne o charakterze kulturalnym). Zdaniem M. Ihonena zaletą Nowego Krytycyzmu – co wykorzys­ta­li
fińscy nauczyciele – jest uważne czytanie
i głębokie rozumienie (zrozumienie) tekstu,
a nie poprzestawanie na ogólnym wrażeniu,
jakie niesie z sobą czytany materiał. Podkreśl­
my, iż właśnie dzięki takiemu nastawieniu do
analizy i interpretacji tekstu w Finlandii ceni
2
Tamże, s. 2.
polonistyka
HORYZONTY POLONISTYKI
się bardzo wysoko krytycyzm, umiejętność
argumentacji i prowadzenia debat.
zentowaniu wyników badawczych poszukiwań decyduje uczeń (z pomocą nauczyciela)
– rozwiązywanie problemów i odpowiedzi
... i pracy w grupach
na zadawane pytania mogą wiązać się np.
Ważną formą działania dydaktycznego z poszukiwaniem informacji w Internecie,
podnoszącą wyniki edukacji jest praca w gru- wędrówkami po bibliotekach, przygotowypach. Wybór lidera grupy i przydział ról wed­ waniem wywiadów ze specjalistami (pracuług umiejętności i kompetencji, korelacja za- jącymi np. na uczelniach lub w dużych firdań, koordynacja pracy członków grupy, wyz­ mach), ankietami o charakterze społecznym
naczanie jej czytelnych etapów postępowania (wywiady z ludźmi prowadzone na ulicy),
i realizacja poszczególnych klarownych za- a ich prezentacja przyjmuje różne formy: esedań to umiejętności potrzebne w doros­łym je, wypowiedzi ustne, zdjęcia i fotografie, dra­
wieku. Zadania do
ma, prezentacje mul­
wykonania dla uczNie powstania narodowe odegrały
timedialne, filmy itd.
niów na różnych etaWażny jest efekt pohistoryczną dla Finlandii rolę,
pach kształcenia to
szukiwań.
ale umiejętna polityka i strategia
często prob­lemy do
Istotną rolę w fiństosowana wobec cara Aleksandra
rozwiązania – projekskim systemie nauczaII, który „ofiarował” Finlandii
ty długofalowe: na
nia – jak podkreśla
małą autonomię.
miesiąc, trzy miesiące,
Markku Ihonen – odpół roku, rok.
grywa współzawodniW przeszłości nauczanie zorientowane ctwo mię­dzy szkołami: nau­czycielami i uczbyło na przekazywanie wiedzy przez nauczy- niami; powszechną formą pre­zentowania wyciela – obecnie dominuje uczeń i jego potrze- ników owych rywalizacji są listy rankingowe
by. W miarę możliwości – program nauczania publikowane w Internecie oraz – wykorzydostosowuje się do indywidualnych predys- stywana na różnych poziomach kształcenia
pozycji, zaplecza intelektualnego, tudzież w całym systemie edukacji – ewaluacja (oceuzdolnień i talentów konkretnego ucznia. Po- ny uczniów, nauczycieli, dyrektorów, systemaga w tym powszechnie stosowane portfo- mów zarządzania szkołami). Wyniki ewalulio – metoda, sposób na gromadzenie wiedzy acji wpływają często na budżet szkoły. A ten
o sobie, selekcję danych merytorycznych, znajduje się w gestii gminy, która dotuje wiewyróżnianie sukcesów, momentów przeło- le edukacyjnych wyzwań, ma wpływ na demowych w biografii „naukowej” ucznia oraz cyzje o wyborze dyrektora szkoły, finansuje
– to rzecz istotna – samoocena ucznia. W oce­ częściowo szkolne podręczniki, materiały
nianiu siebie pomaga wykształcony bardzo szkolne i obiady dla uczniów.
wcześnie samokrytycyzm i „szkolna uczciwość”, która sprowadza się do prostych sko- Programowa elastyczność
jarzeń: liczy się moja wiedza i moje przygo- i pedagogiczna wolność
towanie, a nie zewnętrzna pomoc w rodzaju
W zasadzie istnieje wspólny program (wyz­
„ściąg” – bo takowe nie istnieją w Finlandii naczniki i kryteria kształcenia humanistyczani w formie materiałów „edukacyjnych”, nego) nauczania dla wszystkich szkół, ale
ani nawet w świadomości wielu uczniów.
każda szkoła indywidualnie opracowuje go
W szkołach fińskich na różnych etapach w detalach. W praktyce takim programem
kształcenia promowane są metody aktywi- jest w pewnym sensie dobry podręcznik, ale
zujące ucznia oraz sposób kształcenia, który dobór metod nauczania to także sugestie nau­
wymaga dużej samodzielności w przygoto- czyciela i propozycje uczniów.
wywaniu tematu. O wyborze metody (straOd 1990 r., czyli reformy fińskiego systetegii, sposobu) w realizowaniu tematu i pre- mu nauczania na „edukacyjnym rynku” za9/2006
HORYZONTY POLONISTYKI
panowała prawdziwa wolność. Świetne przy- filozofia edukacji mieści się znakomicie w obgotowanie nauczycieli do wykonywania za- szarze rozważań psychologii społecznej, któwodu, szacunek i zaufanie do ich pracy poz­ ra stosuje podział społeczeństw na indywiwoliły na przekazanie im ważnych ról dualistyczne i kolektywistyczne. Finlandia
w ca­łym systemie kształcenia. Dzięki temu należy do krajów indywidualistycznych,
stał się on programowo elastyczny, wzrosła gdzie kształcenie nastawione jest na rozwój
w nim rola uczniów, duże znaczenie zyskała jednostki, realizowanie siebie (zdobywanie
podmiotowość w nauczaniu. Wybór lektur wiedzy, uczciwość i rzetelność w pracy, intedo czytania to nie tylko oczywiście decyzja lektualny i osobowościowy rozwój, który ma
nauczycieli – także
pomóc zrealizować
Społeczeństwo fińskie
dyskusje z uczniami.
własne marzenia).
Uczniowie wcześnie
Programową elas­
(w tym uczniowie) ma szacunek
uczą się decydować
tyczność
i pedagogiczi zaufanie do nauczycieli
o swojej nauce i planą wolność w fińskim
– to przecież oni decydują
sys­temie kształcenia
nować swoje kształceo wynikach kształcenia narodu.
wyz­nacza także inny
nie (zawsze z pomocą
nau­czyciela), oceniać
czynnik – homogenicz­
siebie oraz wybierać (tu szczególnie na etapie ność (jednolitość) kulturowa małego (5 mln.)
nauczania w liceach) przedmioty opcyjne (fa- na­rodu fińskiego. Dzięki temu łat­wiej jest
kultatywne) – rozwijać swoje zainteresowa- wyznaczyć wspólne cele wszystkim zainterenia i talenty. Wybór przedmiotów opcyjnych sowanym edukacją i wychowaniem narodu
na etapie szkoły średniej jest duży i ciekawy oraz zorganizować pracę.
(np. tematy psychologiczne, problematyka
Jak wynika z moich rozmów przeproważydowska, komunikacja społeczna, teo­ria dzonych z Kaisu Rättyä (dyrektorem Instypolityki, środowisko). We współczesnych tutu Literatury Dziecięcej), Markku Ihoneprogramach i materiałach edukacyjnych oraz nem oraz Outi Aaltonen – pedagogiczną swonajnowszych podręcznikach szkolnych (mó- bodę i elastyczność kształcenia naruszył
wimy tu o nau­czaniu języka ojczystego i li- w Finlandii „system boloński” (3+2), któreteratury) oprócz obowiązkowych fragmen- go akceptacja mocno uderzyła przede wszysttów klasyki literac­kiej (głównie fińskiej, ale kim w fińską strukturę kształcenia uniwersytakże współczesnej) przeważają tematy aktu- teckiego (gdzie nauka mogła odbywać się naalne, rzeczywiste współ­czesne problemy wet do 10 lat) i wywołała falę studenckich
(narkotyki, alkoholizm, ochrona środowi- protestów. W poprzednim systemie nie istska, pozycja współ­czesnej kobiety, kariera, niał podział na „lata studiów”, program stuwychowanie dzieci itd.), drobna codzienność diów (przedmiot główny, przedmiot drugi
– np. „ekono­mia dnia”, czyli wydatki na pod- i przedmioty uzupełniające) był otwarty i elas­
stawowe cele.
tyczny, a studenci sami układali sobie porząNauka języka przyjmuje kształty pragma- dek kształcenia i brali odpowiedzialność za
tyczne i praktyczne – nazywanie podstawo- realizowanie programu. Egzaminy (wszystwych czynności, opisy rzeczywistych historii, kie pisemne) można było zdawać kilka razy
opisy ilustracji (często zdjęć i fotografii) – a li­ (bez limitów czasowych), dla wielu kierunteratura (wybór konkretnych fragmentów) ków (np. humanistycznych) odbywały się
jest często pretekstem do rozważań o prob- one w ostatni piątek każdego miesiąca. Jeśli
lemach współczesnej rzeczywistości, przekła- czas pozwalał, a naukę (zaliczanie poszczeda się nierzadko na sferę społeczną, dostar- gólnych kursów) student zorganizował sobie
cza informacji o tym, jak sobie dać radę w ży­
3
ciu, jak przetrwać, jaki wybrać zawód, jak
H. Triandis, Cultural and Social Behaviour, USA
1994; Individualism and Collectivism, USA 1995.
realizować potrzeby swoje i bliskich. Taka
10
polonistyka
HORYZONTY POLONISTYKI
intensywnie – studia można było skończyć
oczywiście w krótszym czasie, np. 3 lat. Liczyła się wiedza i efekty jej wykorzystania.
Dotyczczasowe zasady finansowania skłaniały uczelnie do badań i prac blisko związanych z edukacją powszechną. Obecnie
wdrażane zmiany systemu finansowania (konieczność oszczędności) budzą obawy, że specjalizacje pedagogiczne ulegną „przeteoretyzowaniu”, a czas studiowania zostanie ograniczony.
Konkluzja
Spośród wielu czynników, które wpły­nęły
na tak znakomite rezultaty testów sprawdzających umiejętności czytania ze zrozumieniem oraz określiły wysoki stopień wykształcenia społeczeństwa fińskiego w wielu dys­
cyplinach nauko­wych, warto zwrócić uwagę
na ogromne indywidualne zaangażowanie
w sam proces czytania (i kształcenia w ogóle) samych uczniów i ich nauczycieli.
Na wysoką efektywność nauczania wpływa także motywacja do nauki, docenianie
roli, jaką odrywa w życiu czytanie ze zrozu-
mieniem, i jej wymierne efekty w dorosłym
życiu (41 % młodego społeczeństwa fińskiego wybiera czytanie jako hobby!!!), rozmowy
i dyskusje na tematy kulturowe z rodzicami
w domu, odwiedzanie muzeów, galerii, teat­
rów, kin, różne strategie i sposoby na szukanie informacji, np. umiejętne korzystanie z In­
ternetu. Gromadzenie i selekcjonowanie danych ułatwia (ćwiczy) sam proces czytania
czy jasno określony indywidualny cel, który
uczeń ma (powinien) osiągnąć dzięki czytaniu. Choć edukacja szkolna obejmuje klasy
i grupy uczniów, choć realizowanie zadań
i rozwiązywanie problemów dotyczy wspólnych projektów i wymaga zaangażowania do
współpracy wszystkich zainteresowanych –
to przecież każdy uczeń zdobywa wiedzę
i roz­wija ją na miarę własnych potrzeb i możliwości, a przede wszystkim – zdolności i zain­
teresowań.
Dorota Michułka – adiunkt w Zakładzie Metodyki Instytutu Filologii Polskiej Uniwersytetu Wrocławskiego.
Outi Aaltonen – dziennikarka, tłumaczka, polityk; pracuje w Urzędzie Miasta w Tampere.
9/2006
11