POLITYKA RUSYFIKACJI WOBEC NARODU FIŃSKIEGO

POLITYKA RUSYFIKACJI WOBEC NARODU
FIŃSKIEGO
JOANNA WRÓBEL
HISTORIA III ROK
1
Celem niniejszej pracy jest omówienie sytuacji politycznej w jakiej znalazł się naród
fiński w XIX wieku. Nie sposób pominąć okoliczności w jakich doszło do zerwania
długoletniego związku z państwem szwedzkim w dobie epoki napoleońskiej. Najważniejszym
jednak aspektem mojej pracy będzie polityka carów wobec Finów zmierzająca z biegiem lat
do osiągnięcia pełnego programu rusyfikacji. Przybliżę krótko nastroje panujące w
społeczeństwie w omawianym okresie, a także zarysuję konsekwencje tychże nastrojów w
latach późniejszych, które doprowadzą do uzyskania statusu niepodległego i w pełni
suwerennego państwa.
Rusyfikacja ziem fińskich w XIX wieku jest zagadnieniem szeroko opracowanym w
historiografii. Najbogatszy materiał historyczny znajdujemy w pracach historyków fińskich,
szwedzkich, rosyjskich oraz angielskich. Z powodu słabej znajomości języka fińskiego oraz
rosyjskiego pozycje te nie zostały przytoczone w niniejszej pracy. Cennymi pracami
anglojęzycznymi okazały się: praca pod red. F. Singledon’a „A short history of Finland”;
„Finland and Poland in the Russian Empire” pod red. M.Branch’a, J.M.Hartley’a i
A.Mączaka, która stanowi swego rodzaju studium porównawcze sytuacji Polaków i Finów
pod zaborem rosyjskim, a także „A history of Finland” E. Jutikkali. Polityka caratu wobec
narodu fińskiego budzi zainteresowanie wielu historyków także w Polsce. Można to
uzasadnić niejako faktem, iż sytuacja Finów w omawianym okresie była podobna do sytuacji
Polaków pod zaborem rosyjskim, co niewątpliwie wzbudza w nas pełne zrozumienie dla
losów tego narodu. Duże znaczenie w kwestii zainteresowania Finlandią ma jej położenie
geograficzne, które umieszcza ją w tzw. grupie państw bałtyckich. Jednym z najważniejszych
polskich historyków badających historię państw skandynawskich jest Tadeusz Cieślak,
któremu zawdzięczamy prace m.in.: ”Historia Finlandii” oraz „Zarys historii najnowszej
krajów skandynawskich”. Nie sposób przecenić pierwszej pozycji, która w sposób rzetelny
przedstawia dzieje Finów od czasów najdawniejszych aż po lata osiemdziesiąte XX wieku.
Szerokie studia poświęcone historii ziem fińskich w XIX wieku prezentuje prof. Barbara
Szordykowska. Sztandarową pracą poświęconą polityce rusyfikacji w latach 1899 – 1914 jest
„Finlandia w polityce caratu” tejże autorki1. Pomocna okazała się także monografia
1 Niestety, pomimo wielu poszukiwań nie udało się autorce pracy dotrzeć do tej pozycji książkowej.
Natomiast bardzo pomocne okazały się artykuły prof. B. Szordykowskiej: Geneza systemu politycznoadministracyjnego w Finlandii w początkach XIX wieku. Z dziejów stosunków rosyjsko – fińskich,
Zapiski Historyczne, t. 61:1996, z.1, s. 51-59; Nurty opozycji fińskiej na przełomie XIX i XX wieku,
Zapiski Historyczne, t.66:2001 , z.2-3 , s. 81-95; Prawnopolityczne przesłanki związku Wielkiego
Księstwa Finlandzkiego z Rosją w początkach XIX wieku, Zapiski Historyczne, t.55:1990, z.4 , s. 101113.
2
poświęcona historii państwa szwedzkiego autorstwa Adama Kerstena. Cenny materiał
historyczny, pomimo wczesnego roku wydania
zawiera praca Władysława Studnickiego
„Finlandja i sprawa finlandzka”( 1910 ). Na rynku polskim pojawiły się prace zagranicznych
autorów przetłumaczone na język polski. Są to: W. Froese „Historia państw i narodów Morza
Bałtyckiego” oraz „Historia polityczna Finlandii” autorstwa trzech fińskich profesorów
historii: O. Jusilli, S. Hentili, J. Nevakiki.
Dysponujemy szeregiem artykułów w
czasopismach poświęconych tematyce skandynawskiej takich jak np. Scandinavian Journal
of History.
Ziemie dzisiejszego państwa fińskiego już od czasów średniowiecznych, ze względu na
swoje położenie w pobliżu ważnych szlaków komunikacyjnych, leżały w zainteresowaniu
rodzących się wielkich mocarstw: Szwecji i Rosji. Obydwa państwa prowadziły zakrojone na
szeroką skalę działania wojenne określane mianem „Dominium Maris Baltici”. Celem
licznych wojen było opanowanie terenów leżących w obszarze Morza Bałtyckiego. Ta
wielowiekowa walka Rosji ze Szwecją zakończona została pełnym zwycięstwem politycznym
i militarnym Rosji w I poł. XIX wieku2. Kraje skandynawskie w dobie epoki Napoleona
koncentrowały się głównie na tym, aby zachować neutralność w konflikcie między Francją a
jej przeciwnikami (Anglią i Austrią). Rosja od pokoju zawartego w Tylży w 1807 roku była
sprzymierzeńcem Francji. Napoleon dał wolną rękę carowi Aleksandrowi I w działaniach
przeciwko Szwecji, gdyby ta nie zgodziła się na przystąpienie do koalicji i blokady
kontynentalnej3. Objęcie rządów przez Gustawa IV Adolfa zmieniło neutralne dotąd stosunki
polityczne między Szwecją a Napoleonem. Król szwedzki nie żywił przyjaznych uczuć
wobec Napoleona i nie popierał jego politycznych działań. Nazywał go nawet „uzurpatorem”
i był gotów rozpocząć wojnę, o ile otrzymałby finansową pomoc Anglii i Rosji 4. Tak więc w
2 B.Szordykowska, Geneza systemu polityczno-administracyjnego Finlandii w początkach XIX wieku. Z
dziejów stosunków rosyjsko-fińskich, Zapiski Historyczne, t.61:1996 , z. 1 , s. 51.
3 W.Froese, Historia państw i narodów Morza Bałtyckiego, Warszawa 2007, s. 215.
4 A. Kersten, Historia Szwecji, Wrocław 1973 , s. 290.
3
czasie gdy Gustaw IV zwlekał z przystąpieniem do jakiejkolwiek ze stron konfliktu, Rosja
wypowiedziała Szwecji wojnę 21 lutego 1808 roku. Wojska szwedzko – fińskie były dość
słabe aby móc skutecznie odeprzeć atak rosyjski. Dowództwo zadecydowało, że siły zbrojne
wycofają się do prowincji Pohjanmaa do czasu wzmocnienia ich przez posiłki z centrum
państwa. Tylko twierdze Sveaborg i Svartholm miały się bronić, czekając na nadejście
pomocy5. Jednak walki w Finlandii zakończyły się dla Szwecji katastrofą. 6 kwietnia 1808
roku poddała się twierdza Sveaborg, gdyż admirał Carl Cronsted uznał, że kontynuowanie
dalszych działań wojennych jest pozbawione sensu. W rosyjskie ręce wpadło 7 tysięcy
żołnierzy i 2 tysiące dział, ale także cała flota szkierowa (flota przybrzeżna) 6. Trzeba
nadmienić, iż wojska szwedzko – fińskie odnosiły pojedyncze sukcesy, m.in. pod Siikajoki i
pod Lapua (14 VII 1808 r.). Jednak decydująca klęska Finów pod Oravainen 14 IX 1808 roku,
doprowadziła do zajęcia całego kraju przez wojska rosyjskie pod dowództwem gen.
Buxhoevdena7. 17 września 1809 roku we Fredrikshamn (fiń. Hamina) zawarto najcięższy
pokój w historii Szwecji, na mocy którego do Rosji zostały przyłączone ziemie fińskie
(Finlandia jako całość polityczna jeszcze wtedy nie istniała) wraz z Wyspami Alandzkimi, a
także część szwedzkiej prowincji Västerbotten8. Granica została oparta o rzeki Tornio i
Muonio. Tym sposobem Szwecja utraciła 1/3 swojego terytorium i ponad 1/4 ludności. Utratę
Finlandii zrekompensowało niejako przyłączenie do Szwecji w 1814 roku Norwegii 9. Nowa
unia szwedzko – norweska przysporzyła królowi Karolowi XIV Janowi sporo problemów i
5 T. Cieślak, Historia Finlandii, Wrocław 1983 , s. 123.
6 F. Froese, Historia państw… , s. 215 ; o działaniach militarnych patrz szerz.: W. Studnicki, Finlandja i
sprawa finlandzka, Kraków 1910.
7 Niemiecki generał wojsk rosyjskich Buxhoevden już w dniu 28 III 1808 r. ogłosił proklamację o
całkowitej aneksji kraju, w której domagał się od Finów złożenia przysięgi na wierność carowi Rosji.
Ponadto od początków wojny Rosjanie czynili różne zabiegi aby zjednać sobie ludność fińską; patrz
szerz. W. Studnicki, Finlandja i sprawa finlandzka, Kraków 1910.
8 S. Carlsson , O podziale Królestwa Szwedzkiego w 1809 rok , Zapiski Historyczne, t. 46:1981 , z. 2 ,
s.35.
4
odciągnęła go skutecznie od spraw fińskich10. Traktat z Haminy został ostatecznie
zatwierdzony na Kongresie Wiedeńskim w 1815 roku.
Car Aleksander I jeszcze przed oficjalnym wcieleniem kraju fińskiego do Rosji zwołał 22
III 1809 roku fiński parlament krajowy do biskupiego miasta Porvoo niedaleko Helsinek. W
obradach udział wzięły cztery stany: 70 przedstawicieli szlachty, 8 duchowieństwa, 19
mieszczan i 28 chłopów11. Car Aleksander wskazał cztery sprawy, którymi miał się zająć
sejm: służbą wojskową, podatkami, ustaleniem pieniądza obiegowego i ustaleniem zarządu
administracyjnego. Car wydał manifest treści następującej: „ My Aleksander I, Samowładca
Rosyjski, Książę Finlandzki […] chcemy aktem obecnym potwierdzić i sankcjonować religię,
prawa i przywileje, z których każdy stan […] i mieszkańcy korzystali dotychczas na mocy
konstytucji. Obiecujemy zachować te przywileje i prawa trwale i nienaruszalnie w ich
mocy”12. Car używał odtąd tytułu wielkiego księcia finlandzkiego a z zajętych ziem fińskich
utworzono Wielkie Księstwo Finlandzkie o znacznej autonomii dzięki agitacji Michała
Sperańskiego – rosyjskiego polityka, działacza państwowego i od roku 1809 ministra ds.
Finlandii13, który uważał, że Finlandia nie jest rosyjską gubernią a oddzielnym państwem 14.
9 Zawarty 14 I 1814 r. traktat kiloński rozwiązywał unię norwesko – duńską, przyznając Norwegię bez
zasięgnięcia opinii narodu, Karolowi Janowi Bernadotte, królowi szwedzkiemu.
10 Na trudne stosunki szwedzko – norweskie miały wpływ działania Norwegów zmierzające do
uzyskania niepodległości – konstytucja w Eidsvoll z 17 V 1814 r. uchwalona wbrew opinii szwedzkiej.
11 T. Cieślak, Historia Finlandii, s. 128.
12 Alexander I’s Act of Assurance, Porvoo Diet, March 1809 [w:] A short history of Finland, pod red. F.
Singledon, Cambridge 1989, s. 185.
13 Słownik biograficzny XIX wieku, pod red. J.Z. Pająka, A. Penkalla, J. Szczepańskiego, Toruń 2005, s.
581.
14 B.Szordykowska, Geneza systemu polityczno – administracyjnego… , s. 51.
5
Car zagwarantował zachowanie dotychczasowych praw i przywilejów nadanych poprzednią
konstytucją oraz poszanowanie religii, jeżeli poddani złożą przysięgę na wierność. Finlandia
posiadała własny parlament krajowy, własną administrację oraz prawo 15. Fińskie elity zostały
dopuszczone do sprawowania funkcji w urzędach, co nie miało miejsca w okresie związku ze
Szwecją. Ponadto car nie ingerował zbytnio w sprawy wojskowe zachowując na urzędach
dotychczasowo mianowanych oficerów finlandzkich oraz zachowanie praw do poboru,
mieszkania i używania dystynkcji16.
Pierwsze lata rządów Aleksandra I charakteryzowała przyjazna polityka wobec Finów.
Trzon władzy ustawodawczej stanowili parlament stanowy (sejm) oraz car, który zatwierdzał
bądź odrzucał uchwały. Najwyższy organ administracyjny kraju stanowiła Rada Gubernialna
w Turku, która została przemianowana w 1816 roku na Senat. Rada składała się z 12
członków zaproponowanych przez parlament, mianowanych na okres 3 lat przez cara.
Dzieliła się na dwa kolegia: sądowe i ekonomiczne17. W kompetencjach Rady leżały sprawy
zarządu wewnętrznego kraju, a więc obok wspomnianej już administracji, także sądownictwa
oraz samorządu18. Przewodniczącym rady był generał – gubernator, który odpowiadał za
naczelne dowództwo wojskowych sił rosyjskich stacjonujących w Finlandii a także za
porządek i bezpieczeństwo kraju. Ponadto będąc przewodniczącym Rady, sprawował nadzór
nad wykonywaniem wyroków sądowych, podpisywał odpowiednie dokumenty i zapoznawał
15 A.Barton, Finland and Norway 1808 – 1917, Scandinavian Journal of History, t. 31:2001, z.3-4, s.
221.
16 T. Cieślak, Historia Finlandii, s. 128.
17 Ibidem, s. 129.
18 B.Szordykowska, Prawno-polityczne przesłanki związku Wielkiego Księstwa Finlandzkiego z Rosją w
początkach XIX wieku, Zapiski Historyczne, t. 55 :1990, z. 4, s. 111.
6
się ze wszystkimi pracami tej instytucji19. Mógł także przedstawiać carowi własne opinie i
projekty. Urząd ten pełnił zazwyczaj Rosjanin. Generał – gubernator uzyskał szersze prawa w
najintensywniejszym okresie rusyfikacji Finlandii o czym mowa będzie później. Powołano
Komisję do Spraw Finlandii, aby relacjonowała sprawy fińskie carowi. W roku 1826 została
zlikwidowana a na jej miejsce powołano Sekretariat Stanu Wielkiego Księstwa
Finlandzkiego. Obydwie instytucje posiadały jedynie charakter opiniotwórczy 20. W latach
panowania Aleksandra I (do 1825 r.) jak i jego następcy Mikołaja I (1825 – 1855) stosunku
Finów do rządów rosyjskich nie mąciły żadne poważniejsze problemy. W roku 1812 miasto
Helsigfors (Helsinki) ogłoszono nową stolicą Finlandii zamiast Åbo (Turku), gdyż tam nie
istniały ośrodki skupiające polityków przeciwnych władzom rosyjskim. W roku 1828
przeniesiono tam Uniwersytet Aleksandra po pożarze, który miał miejsce w Turku. Finlandia
pod zaborem rosyjskim przeżywała okres rozwoju gospodarczego. Rozwijały się
gospodarstwa chłopskie, gdyż zmniejszono podatki i zlikwidowano obciążające ludność
kwaterunki żołnierskie. Powstawały manufaktury i fabryki, koleje i kanały, które znacznie
przyczyniły się do rozwoju handlu fińskiego. Głównym towarem eksportowym stało się
drewno a co za tym idzie – produkcja i sprzedaż na wysoką skalę papieru21.
Językiem administracji pozostawał język szwedzki i nim posługiwano się w trakcie obrad
rządu fińskiego. Językiem rosyjskim posługiwano się w urzędzie generała – gubernatora.
Wykształcone elity nadal używały języka szwedzkiego, uważając fiński za prymitywny język
chłopów. Sytuacja uległa zmianie pod wpływem romantycznych idei głoszonych przez
pisarzy i poetów w całej Europie, którzy uważali, że czynnikiem określającym naród jest
m.in. język ojczysty. Ogromną rolę w propagowaniu wprowadzenia języka fińskiego do życia
codziennego odegrało środowisko Uniwersytetu w Turku, dzięki któremu w 1831 roku
zostało powołane do życia Fińskie Towarzystwo Literackie z siedzibą w Helsinkach.
19 Eadem, Geneza systemu polityczno – administracyjnego…, s. 54.
20 Ibidem, s. 56.
21 O gospodarce drzewnej w Finlandii patrz szerz. W. Froese, Historia państw i narodów Morza
Bałtyckiego, Warszawa 2007, s. 231.
7
Czołowe postacie tego okresu to Lönnrot, Snellman oraz Runeberg. Elias Lönnrot
opublikował w 1835 roku w języku fińskim epos Kalevala, będący zbiorem pieśni i podań
ludowych. Był to pierwszy samodzielny wkład Finów w literaturę światową 22 oraz dowód
poświadczający istnienie Finów jako narodu o wielowiekowej kulturze i tradycji. Można
stwierdzić, iż rok wydania eposu był przełomowym, gdyż Kalevala wywarła ogromny wpływ
na innych pisarzy, zachęcając do posługiwania się rodzimym językiem fińskim, zapładniając
muzyków i plastyków23. Z kolei Johan Ludvig Runeberg, który urósł do rangi swego rodzaju
wieszcza narodowego, także wykazywał zainteresowanie tematyką patriotyczną. Skupił się on
głównie na wojnie szwedzko – rosyjskiej z lat 1808 – 1809 (słynne Opowiadania chorążego
Ståla w których dokonał apoteozy bohaterstwa ludu fińskiego)24. Natomiast Johan Vilhelm
Snellman, choć pisał po szwedzku, był całym sercem Finem i przez całe życie walczył
uparcie o prawa dla języka fińskiego, o właściwą rangę kulturalną, społeczną i polityczną
Finlandii25. Snellman obawiał się, iż niedługo dojdzie do wprowadzenia polityki
rusyfikacyjnej. Dlatego wydawał dwa czasopisma w Kuopio – w języku fińskim dla niższych
warstw społeczeństwa („Przyjaciel Rolnika”) i w języku szwedzkim dla warstw wyższych
(„Saima”),
w
których
przestrzegał
przed
imperialną
Rosją
i
poruszał
kwestię
równouprawnienia fińskiego w życiu publicznym. Rosja patrzyła przychylnie na rozwój
języka fińskiego, co stanowiło element uprawianej przez rząd w Petersburgu polityki
uspakajania Finlandii i pogłębiania jej lojalności26. Sytuacja sprzyjała fennomanom, czyli
22 Dzieje literatur europejskich pod red. W. Floryana, t.2, cz.2, Warszawa 1983 , s. 336.
23 T. Cieślak, Zarys historii najnowszej krajów skandynawskich, Warszawa 1978 , s. 58.
24 Ibidem, s. 338.
25 Ibidem, s. 339.
26 O.Jussila,S.Hentila,J.Nevakivi, Historia polityczna Finlandii 1809 – 1999 , Kraków 2001 , s. 49.
8
zwolennikom języka fińskiego w życiu publicznym. Znaczącym krokiem na drodze
emancypacji językowej Finów był rok 1863, w którym Aleksander II uczynił język fiński
równoprawnym ze szwedzkim, nadając rangę w ten sposób językowi fińskiemu jako
drugiemu, oficjalnie obowiązującemu w Księstwie Finlandzkim27. Kiedy powstanie
styczniowe w Polsce zostało stłumione, car zwołał we wrześniu 1863 roku parlament fiński w
Helsinkach28. Wprowadzono do obiegu odrębną walutę (markę) oraz podjęto szereg działań
zmierzających do zmodernizowania kraju m.in. stworzenie samorządu lokalnego, uchwalenie
ustawy o spółkach akcyjnych, pozbawienie kościoła wpływu na szkolnictwo 29. Sejm z 1863
roku ustanowił pewne ograniczenie kompetencji sejmu: „Utrzymując zasadę monarchii
konstytucyjnej […] rozszerzyć chcę w projekcie tym prawo, przynależne stanom zarówno co
do określania rozmiaru i ilości podatków, jak co do przedstawiania projektów praw, z czego
korzystały one dawniej, zastrzegając jednak sobie początkowanie we wszystkich sprawach,
tyczących się zmiany ustaw zasadniczych”30. W tym ostatnim zastrzeżeniu zawierało się
ograniczenie kompetencji sejmu. Ponadto stany uzyskały prawo określania rozmiaru i ilości
podatków.
Za panowania Aleksandra II Finlandia uzyskała dość dużą autonomię. W rosyjskich
kręgach szerzyło się niezadowolenie. Likwidacji oddzielnego statusu Finlandii domagał się
ruch panslawistyczny, propagujący idee zjednoczenia wszystkich Słowian i kręgi
nacjonalistyczne31. Następcą zmarłego w zamachu w 1881 roku cara Aleksandra II, był
27 B.Szordykowska, Nurty opozycji fińskiej na przełomie XIX i XX wieku, Zapiski Historyczne, t. 66:2001
, z. 2-3 , s. 86.
28 E.Jutikkala,K.Pirinen, A history of Finland , Helsinki 1984, s. 190.
29 M.Klinge, Fińska tradycja, Wrocław 2006 , s. 147.
30 W.Studnicki, Finlandja i sprawa finlandzka, Kraków 1910, s. 68.
31 W.Froese, Historia państw i narodów…, s. 252.
9
Aleksander III, który wykazywał zainteresowanie ograniczeniem autonomii fińskiej (m.in.
ograniczenie eksportu z Finlandii na rynki rosyjskie, nie zatwierdził nowego Kodeksu
Karnego, upoważnił generała – gubernatora do kontroli nad prasą). Jednak pełny program
rusyfikacji narodu fińskiego rozpoczął się wraz z objęciem rządów w Rosji przez Mikołaja II
w 1894 roku. W 1898 roku generałem – gubernatorem został rosyjski generał Mikołaj
Bobrikow. Postanowieniem z 21 VI 1899 roku przyznano mu prawo do zamykania
wydawnictw i czasopism. Ponadto powołano pod jego przewodnictwem specjalną radę, która
miała oceniać działalność prasy w Księstwie 32. Bobrikow zmierzał do zniesienia fińskiej
autonomii w polityce monetarnej i celnej, a także do likwidacji samodzielnej armii,
zapobiegając jednocześnie o wprowadzenie języka rosyjskiego do administracji i uczynienie z
niego języka wykładowego33. Ponadto, w programie polityki rosyjskiej wobec Finlandii
sformułowanej przez Bobrikowa znalazły się następujące postulaty: dopuszczenie Rosjan do
urzędów, ustanowienie dozoru nad uniwersytetami i szkołami, zaprowadzenie rosyjskiej
gazety oficjalnej, rewizja podręczników, wyzwolenie szkół prawosławnych spod władzy
miejscowej34. Wydarzeniem, które niewątpliwie zaniepokoiło społeczeństwo fińskie, było
ogłoszenie tzw. „manifestu lutowego” 3 (15) II 1899 roku. Najważniejszy przepis głosił, iż:
„Prawa, wydawane dla Cesarstwa z W. Ks. Finlandzkim włącznie są zapoczątkowane
każdorazowo z Najwyższego zezwolenia w tych razach, gdy w ogólnym biegu spraw zarządu
okazuje się niezbędnym ułożyć nową ustawę albo zmienić czy uzupełnić prawo istniejące” 35.
Zgromadzenie Narodowe Finlandii posiadało jedynie głos doradczy w sprawach
ogólnopaństwowych, określonych porządkiem prawnym Cesarstwa. Negatywna opinia Finów
nie stanowiła przeszkody dla wprowadzenia w życie ustawy na terenie Finlandii. Manifest
32 B. Szordykowska, Geneza systemu polityczno – administracyjnego…, s. 56.
33 W. Froese, Historia państw i narodów… , s. 253.
34 W. Studnicki, Finlandja i sprawa…, s. 122.
35 Ibidem, s. 123.
10
potwierdził ostatecznie zasadę podporządkowania fińskiego prawodawstwa prawom ogólnym
Cesarstwa, ale też uznawał prawa Finlandii i Zgromadzenia Narodowego36. Wywołało to
ogromną falę protestów wśród społeczeństwa. Zebrano 523 tysiące podpisów pod petycją
przeciw manifestowi a cara oskarżono o kłamstwa, gdyż w momencie objęcia tronu przysiągł
nie zmieniać statusu Finlandii. Mikołaj II odmówił przyjęcia deputacji fińskiej. Następne
uderzenie skierowano w stronę fińskiej prasy zamykając w roku 1900 kilkanaście czasopism.
Dnia 19 (7) czerwca 1900 roku wydano manifest o zaprowadzeniu języka rosyjskiego do
urzędów. Z rusyfikacją urzędów wiązała się także rusyfikacja szkół. Obarczano młodzież
fińską ogromną ilością godzin języka rosyjskiego (w liceach tygodniowo do 40 godzin nauki)
. Bobrikow nakazał także naukę języka rosyjskiego dla kobiet: „Przyszłe matki rodzin winne
37
są tak samo jak i mężczyźni obeznać się w szkole z językiem rosyjskim […] Będą miały święty
obowiązek wychowywać dzieci w prawidłowych poglądach na stosunek ich ojczyzny do Rosji
i pomagać im w uczeniu się tego języka”38. Od roku 1905 władze rosyjskie starały się
ograniczyć działalność towarzystw oraz organizacji, uważając je za zbyt szkodliwe.
Uregulowano sprawy wojskowe za pomocą wydanego 12 lipca (29 czerwca) 1901 roku
manifestu, głoszącego, że położenie W. Ks. Finlandzkiego w państwie rosyjskim nakłada na
ludność Finlandii obowiązek brania udziału w obronie tronu i ojczyzny. Od tej pory wojska
fińskie podlegają ministrowi wojny i naczelnikowi fińskiego okręgu wojskowego 39. Ponadto
zlikwidowano szkołę kadetów w Hamina a od oficerów wymagano znajomości języka
rosyjskiego. Ludność fińska bojkotowała wezwania do wojska. Zamieszki, które miały
miejsce w Helsinkach w 1902 roku doprowadziły do przyznania Bobrikowowi w 1903 roku
36 O. Jussila, S. Hentila, J. Nevakivi, Historia polityczna…, s. 80.
37 W. Studnicki, Finlandja i sprawa…, s. 143.
38 Ibidem, s. 143.
39 Ibidem, s. 138.
11
uprawnień dyktatorskich, które umożliwiły mu wydalanie opozycjonistów z kraju 40. Na
Syberię zesłano 10 sędziów i urzędników, a 43 zostało zwolnionych i musiało udać się na
emigrację. Urzędników fińskich zastępowano rosyjskimi41.
Wszystkie te działania władz rosyjskich, które wyraźnie zmierzały do zlikwidowania
odrębnego statusu Finlandii, spowodowały wzrost oporu społeczeństwa. Wydarzeniem, które
ukazało desperację narodu, było zamordowanie w 1904 roku generała – gubernatora
Bobrikowa. Zamachowiec, jeden z młodych urzędników Senatu – Eugeniusz Schauman,
popełnił samobójstwo stając się jednocześnie bohaterem narodowym42. Ograniczono
działalność prasy, ale w odpowiedzi powstała szeroka sieć potajemnego kolportażu pism
fińskich. Organizowano zbiórki pieniędzy na towarzystwo literatów i dziennikarzy,
sprzedawano bilety na festyny i bale prasy. Wszystkie te działania miały na celu
podtrzymywanie i rozwijanie literatury narodowej. Zbierano petycje i bojkotowano pobory do
wojska. Powstała organizacja „Kagal”, która nawoływała do bojkotowania rozporządzeń
carskich, a także namawiała księży aby nie odczytywali w kościołach dekretów carskich.
Wybuch rewolucji w Rosji w 1905 roku przyniósł znaczne rozprężenie w pogarszających
się stosunkach między carem a Finami, którzy rozpoczęli masowe strajki. Finowie żądali
ustąpienia generała – gubernatora oraz ministra ds. Finlandii. Domagano się powołania
parlamentu na zasadzie powszechnych i równych wyborów. Aby doprowadzić do złagodzenia
napięcia, car Mikołaj II wydał 4 XI 1905 roku tzw. „manifest listopadowy”, który anulował
rozporządzenia manifestu lutowego z 1899 roku. Jednakże w rzeczywistości okazało się to
fikcją. Car jak i nacjonaliści rosyjscy czekali tylko na dogodny moment by zupełnie
podważyć istotę fińskiej autonomii. W roku 1905 wydano dokument, w którym nie było
gwarancji dla fińskich praw w konstytucji Imperium. Ponadto Finlandia w odróżnieniu od
Polski i bałtyckich prowincji, nie mogła wysyłać reprezentantów do Dumy Państwowej 43.
Uchwała z roku 1910 o ustawodawstwie państwowym, która stanowiła, że wszelkie
40 O. Jussila, S. Hentila, J. Nevakivi, Historia polityczna…, s. 83.
41 T. Cieślak, Historia Finlandii, s. 185.
42 Idem, Zarys historii najnowszej…, s. 178.
12
postanowienia, w jakikolwiek sposób dotyczące całego Imperium, mogą być jedynie
podejmowane przez Dumę Państwową, pozbawiła fiński parlament wszelkich kompetencji44.
Od tej pory poddani rosyjscy mogli bez przeszkód korzystać ze wszystkich praw na terenie
Finlandii i to bez posiadana takiegoż obywatelstwa. Tuż przed wybuchem I wojny światowej
car ogłosił program, zapowiadający całkowitą rusyfikację kraju. Spowodowało to znaczną
falę emigracji ludności, szczególnie do Szwecji oraz do Stanów Zjednoczonych. Polityka
Mikołaja II względem Finów oraz echa rewolucji październikowej, spowodowały bunt wśród
społeczeństwa, który w najbliższych latach miał doprowadzić do osiągnięcia statusu
samodzielnego i w pełni suwerennego państwa pozbawionego protektoratu Szwecji czy Rosji
– 6 XII 1917 roku.
Powyższa praca jest próbą dokonania zarysu problematyki związku Wielkiego Księstwa
Finlandzkiego z Rosją w XIX i w początkach XX wieku. Zagadnienie to jest obszernym
tematem, któremu należy poświęcić więcej uwagi i miejsca. Lata dziewięćdziesiąte XIX
wieku były teatrem licznych konfliktów z władzami carskimi, zmierzającymi z nową siłą do
zrównania Finlandii z pozostałymi prowincjami Imperium. Historiografia zarzuca Finom ich
bierną postawę wobec polityki rusyfikacyjnej. Przywołuje się często dla porównania
przykład narodu polskiego, który niestrudzenie walczył o swoje państwo w powstaniach, przy
którym Finowie kreują się raczej na lojalistów wobec carskiej Rosji niż na bojowników o
wolność. Jest to błędne stwierdzenie, z którym pragnę się nie zgodzić. Aby zrozumieć
postawę Finów, którzy dopiero na początku XX wieku rozpoczynają działania zmierzające do
zablokowana postanowień władz carskich, należy poruszyć kwestię państwowości fińskiej,
która tak naprawdę nigdy nie istniała. Finowie od czasów epoki średniowiecza byli pod
szwedzkim protektoratem. Narzucono im szwedzką politykę, ustrój oraz administrację.
Społeczeństwo nie odczuwało wtedy swojej odrębności. W granicach państwa szwedzkiego
czuli się dobrze. Dopiero rok 1809 okazał się dla Finów szokiem. Epoka romantyzmu ze
swoimi narodowościowo-wyzwoleńczymi hasłami obudziła w nich poczucie odrębności i
własnej tradycji. Kształtujący się fiński ruch narodowy stanowi oddzielne i dość duże
43 Finland and Poland in the Russian empire, pod red. M. Branch’a, J. M. Hartley’a, A. Mączaka,
Londyn 1995, s. 104.
44 W. Froese, Historia państw i narodów…, s. 254.
13
zagadnienie, dlatego nie dokonałam jego dokładnej analizy i charakterystyki, gdyż
wykraczałoby to poza temat sformułowany w tytule pracy. Ograniczyłam się jedynie do
zaznaczenia kwestii językowej, która dała podwaliny późniejszym walkom politycznym
fińskich ugrupowań partyjnych o istnienie Finlandii. Ogromny wzrost reakcji Finów na
program rusyfikacyjny pod koniec XIX wieku był spowodowany efektem wypracowania
wśród społeczeństwa pełnej świadomości narodowej – poczucia przynależności, wspólnej
historii, tradycji i kultury oraz znaczenia języka ojczystego. Powstanie państwa, którego
naród dojrzał do poczucia własnej odrębności i świadomości, było nieuniknione.
14
BIBLIOGRAFIA
1. A short history of Finland, pod red. F. Singledon’a, Cambridge 1989.
2. Barton Arnold, Finland and Norway 1808 – 1914, Scandinavian Journal of History, t.
31 : 2001 , z. 3-4 , s. 221-233.
3. Carlsson Sten, O podziale Królestwa Szwedzkiego w 1809 roku, Zapiski Historyczne,
t. 46 : 1981, z. 2, s. 27 – 45.
4. Cieślak Tadeusz, Historia Finlandii, Wrocław 1983.
5. Cieślak Tadeusz, Zarys historii najnowszej krajów skandynawskich, Warszawa 1978.
6. Dzieje literatur europejskich, pod red. W. Floryana, t.2 , cz.2, Warszawa 1983.
7. Finland and Poland in the Russian Empire, pod red. M. Branch’a, J. M. Hartley’a,
A.Mączaka, Londyn 1995.
8. Froese Wolfgang, Historia państw i narodów Morza Bałtyckiego, Warszawa 2007.
9. Jussila O., Hentila S., Nevakiki J., Historia polityczna Finlandii 1809 – 1999, Kraków
2001.
10. Jutikkala Eino, Kauko Pirinen, A history of Finland, Helsinki 1984.
11. Kersten Adam, Historia Szwecji, Wrocław 1973.
12. Klinge Matti, Fińska tradycja, Wrocław 2006.
13. Słownik biograficzny XIX wieku, pod red. J. Z. Pająka, A. Penkalla, J. Szczepańskiego,
Toruń 2005.
14. Studnicki Władysław, Finlandja i sprawa finlandzka, Kraków 1910.
15. Szordykowska Barbara, Geneza systemu polityczno – administracyjnego Finlandii w
początkach XIX wieku. Z dziejów stosunków rosyjsko – fińskich, Zapiski Historyczne,
t. 61 : 1996, z.1 , s. 51-59.
16. Szordykowska Barbara, Nurty opozycji fińskiej na przełomie XIX i XX wieku, Zapiski
Historyczne, t. 66 : 2001, z. 2-3, s. 83-95.
17. Szordykowska Barbara, Prawnopolityczne przesłanki związku Wielkiego Księstwa
Finlandzkiego z Rosją w początkach XIX wieku, Zapiski Historyczne, t. 55 : 1990, z.4,
s. 101 – 113.
15