Kruszynian - duch

Kruszyniany.
Militarna historia Tatarów Polskich.
Na ziemiach Wielkiego Księstwa Litewskiego Tatarzy pojawili się na początku XIV w.
Kolonizacja tatarska nastąpiła dopiero za rządów wielkiego księcia Witolda, 1392-1430.
Książę nadawał im ziemię, w zamian za zobowiązanie do służby wojskowej. Tradycyjny,
koczowniczo-pasterski tryb życia Tatarzy zamienili w osiadły, rolniczy. Osadzani ich głównie
pod grodami i nad granicą krzyżacką, której mieli strzec. Z czasów Witolda pochodzą
najstarsze historyczne skupiska Tatarów na Litwie, pod Trokami, Grodnem i nad rzeką
Łosośną.
W bitwie pod Grunwaldem 1410 r. po stronie polsko litewskiej walczyli zarówno Tatarzy z
Wielkiego Księstwa, jak też przybyli w 1409 r. wojownicy pod wodzą Dżelal ed Dina,
najstarszego syna zamordowanego chana Tochtamysza, poszukującego na Litwie pomocy w
odzyskaniu tronu Złotej Ordy. Część z nich osiadła na Litwie, a echa tych wydarzeń
przetrwały wieki wśród ludności tatarskiej, chętnie wywodzącej rody od uczestników tej
sławnej bitwy. Przetrwało wspomnienie o Witoldzie jako władcy przychylnym Tatarom,
surowym lecz sprawiedliwym, którego imię wymawiano podczas nabożeństw. Tatarów w
Wielkim Księstwie przybywało. Osadzano ich na innych prawach w miastach i wsiach
królewskich i pańskich. Wrastali w nową ojczyznę. W piśmie do króla Zygmunta I z 1519 r.
pisali: "Na szable nasze przysięgaliśmy, że kochamy Litwinów".
Przybysze w XVI wieku zatracili w większości swój język, zastępując go polskim lub ruskim.
Coraz bardziej upodabniali się do otoczenia. Jedynym wyróżnikiem pozostała religia i
obyczaje.
Kiedy kolejne unie połączyły Polskę i Litwę w jedno państwo, Tatarzy stali się poddanymi
króla polskiego, mieszkańcami Rzeczypospolitej Obojga Narodów.
Głównym zajęciem tej ludności było rzemiosło wojenne. W XV i XVI w. służyli we
własnych chorągwiach plemiennych ziemskich. W zamian, podobnie jak cała szlachta biorąca
udział w pospolitym ruszeniu, wolni byli od podatków. Broniąc przybranej ojczyzny ścierali
się z wojskami Zakonu Krzyżackiego, Rosji i Szwecji.
Tatarzy spod Sokółki i Krynek.
Początki osadnictwa tatarskiego pod Sokółką i Krynkami sięgają końca XVII wieku Tatarzy
służący w wojskach koronnych i litewskich mieli otrzymywać żołd na równi z innymi lekkimi
oddziałami jazdy. Dopiero w 1679 r. próbowano rozwiązać problem z zaległym żołdem.
Skarb państwa był pusty, Jan III Sobieski obiecał wynagrodzić żołnierzy chorągwi tatarskich
ziemiami w dobrach stołowych. Na mocy przywilejów (Grodno 12 marca 1679 r.) osadzono
ich razem z żołnierzami z oddziałów we wsiach ekonomii królewskich: brzeskiej,
Kobrzyńskiej i grodzieńskiej. Pułkownik Samuel Murza Krzeczowski i jego podkomendni
otrzymali wsie Kruszyniany, Łużany i Nietupę. Dotychczasowych mieszkańców Kruszynian i
Łużan przesiedlono do wsi Sanniki, a z Białogórców do wsi Trejgle.
Odtąd wsie te stały się nową ojczyzną Tatarów.
Wznieśli tu swoje meczety w Bohonikach,
Kruszynianach, Malowiczach (nie istniejący) i założyli
cmentarze. Można przyjąć, że w 1679 roku osiadło tu
ok. 400 osób z tatarskim rodowodem.
W 1683 r. Tatarzy wzięli udział w nowej wojnie z
Turkami, walcząc pod Wiedniem i Parkanami. Wziął w niej także udział rotmistrz Samuel
Murza Krzeczowski z niewielką chorągwią, liczącą 60 koni, której wielu zapewne było
muzułmanów spod Krynek. Według legendy rodzinnej, Krzeczowski ocalił życie Janowi III
Sobieskiemu w bitwie pod Parkanami, a król 1688 r. w drodze na sejm grodzieński i z
powrotem miał go dwukrotnie odwiedzić w Kruszynianach.
Ze spisu wojska z 1765 r. po raz pierwszy poznajemy
nazwiska Tatarów - żołnierzy tu mieszkających.
Odnajdujemy w nim przedstawicieli takich rodów jak:
Aldukiewicze, Baranowscy, Bazarewicze, Chaleccy,
Jabłońscy, Kryczyńscy, Krzeczowscy, Ledzińscy,
Łosiowie, Sieleccy, Michałowscy, Muchowie,
Olejowscy, Popławscy, Rudziewicze, Sewerynowie,
Skirnutowie, Smolscy, Sokołowscy, Talkowscy,
Wilczyńscy, Zabłoccy. Rejestr z końca XVIII wieku
dodaje nowe nazwiska: Aleksandrowicze, Assanowicze,
Azulewicze, Buczaccy, Dawlaszewicze, Murawscy,
Jasińscy, Romanowscy, Safarewicze, Sobolewscy,
Sulimowicze.
Za panowania Stanisława Augusta Poniatowskiego (1764-1794), w związku z reformami
skarbowymi w ekonomiach królewskich, stan posiadania Tatarów został poważnie zagrożony.
Przez wiele lat toczyli oni zacięty spór z podskarbim litewskim Antonim Tyzenhauzem o
prawo pozostania na swoich ziemiach.
O wolność naszą i waszą
W wyniku rozbioru ziem Rzeczypospolitej, większość terenów zamieszkałych przez ludność
tatarską, znalazła się pod panowaniem rosyjskim. Część Tatarów wyemigrowała do Turcji.
Kiedy w 1812 r. armia napoleońska przekroczyła Niemen i w marszu na Rosję znalazła się na
Wileńszczyźnie, grupa oficerów tatarskich, służąca przed 1795 r. w wojsku polskim,
przystąpiła do formowania szwadronu Tatarów ochotników. Został utworzony w grudniu
1812 r. Dowodził nim kpt. Samuel Ulan. W tym czasie armia napoleońska znajdowała się już
w odwrocie. Szwadron wziął udział w bitwie pod Wilnem, tracąc wielu żołnierzy.
Podczas powstania listopadowego walczyli w kilku pułkach kawaleryjskich. Spotykało się ich
także w piechocie. Jedynie w III Szwadronie Jazdy Wołyńskiej znajdował się Pluton Jazdy
Tatarów z Ziemi Augustowskiej, którym dowodził kpt. Bohdan Bielak.
Tatarów polskich spotykamy także w powstaniu styczniowym. Zasłużyli się w nim
szczególnie Tatarzy z Suwalszczyzny, wśród których wymienić należy Adama oraz Rozalię
Buczacką i jej syna Aleksandra oraz Romualda Smolskiego, który jako jedyny z Tatarów,
uczestników tego powstania, doczekał się odzyskania niepodległości przez Polskę.
Po reformie uwłaszczeniowej 1864 r. podupadło wiele majątków tatarskich. Popadając w
długi, sprzedawali swoje posiadłości i przenosili się do miast. Wyjeżdżali tam również
członkowie wielodzietnych rodzin wiejskich dla których nie starczało miejsca na ojcowiźnie.
Równocześnie władze carskie zaczęły prowadzić w środowisku Tatarów akcję rusyfikacyjną:
duchownym muzułmańskim - imamom nie wolno było wygłaszać w meczetach kazań po
polsku, zachęcano Tatarów do podejmowania pracy w administracji państwowej i policji,
gdzie nie mogli być zatrudniani Polacy. Jednak Tatarzy w większości dalej rozmawiali
między sobą po polsku, czytali polska prasę i utrzymywali kontakty towarzyskie ze swymi
polskimi sąsiadami
Odrodzenie tatarskie
W końcu XIX w. Tatarzy rozwinęli dzialalność społeczną i gospodarczą. Przedstawiciele
najzamożniejszych rodów nie chcieli dopuścić do upadku społeczności. Należeli do nich
przede wszystkim Achmatowicze, Bazarewscy, Buczaccy, Kryczyńscy, Sulkiewicze i TuhanBaranowscy. Przystosowali swoje majątki do nowych metod gospodarowania, wykupując
przy tym z rąk innych ziemię. Przystąpili do organizowania każdego roku spotkań
ogólnotatarskich, najczęściej w Wilnie, na które zjeżdżali się Tatarzy polscy ze wszystkich
wschodnich rubieży dawnej Rzeczypospolitej. Dzięki tej aktywności Tatarzy weszli w XX
wiek jako silna i zwarta grupa. W początkach stulecia nadal pozostali wierni pracy
organicznej. W latach 1907-1910 w Petersburgu powstało półlegalne Koło Akademików
Muzułmanów Polskich. Jego członkowie zajmowali się poznawaniem dziejów swojej
społeczności, interesowali się tradycjami religijnymi i obyczajowością. Wydali też kilka prac.
Działaniami Koła kierowali studenci prawa - bracia Olgierd i Leon Kryczyńscy.
W Wilnie działało Litewsko-Muzułmańskie Stowarzyszenie Pomocy Biednym Muzułmanom,
o podobnym charakterze w Warszawie. Oba te stowarzyszenia działały legalnie, z tym że
stowarzyszenie warszawskie nie obejmowało samych Tatarów polskich, lecz przeważnie ich
współplemieńców z Powołża, którzy osiedlili się tam w drugiej połowie XIX wieku.
W pierwszej wojnie światowej
zmobilizowani do armii rosyjskiej Tatarzy walczyli na wszystkich odcinkach frontu.
Wydarzenia rewolucyjne 1917 r. w Rosji spowodowały ożywienie ruchów
narodowościowych na całym terenie upadającego imperium. Skorzystali także Tatarzy polscy
przebywający w Piotrogrodzie którzy powołali własne stowarzyszenie. Przyjęło ono nazwę
Komitetu Tatarów Polski, Litwy, Białorusi i Ukrainy. Jego prezesem został prawnik
Aleksander Achmatowicz.
Tatarzy polscy włączali się także do działalności wśród narodów muzułmańskich w innych
częściach Rosji - na Krymie, Kaukazie, Powołżu, w Moskwie i Niżnym Nowogrodzie.
Nieliczni Tatarzy znaleźli się w polskich formacjach wojskowych. Należał do nich płk.
Maciej Bajraszewski oraz Aleksander Sulkiewicz, żołnierz 5 Pułku Piechoty I Brygady
Legionów. Był on rówieśnikiem i przyjacielem Józefa Piłsudskiego, z którym działał
wcześniej w konspiracji jako członek PPS. Zginął podczas walk na Wołyniu w 1916 r.
Zaangażowanie się Tatarów do walki niepodległościowej nastąpiło w 1919 r., kiedy znaczna
część zamieszkałych przez nich ziem zostala wyzwolona przez wojska polskie. Tatarzy
włączali się do pracy w polskich urzędach.. Zajęcie Wilna w kwietniu 1919 r. przez wojska
polskie umożliwiło wznowienie dzialalności Komitetu Tatarów Polski, Litwy, Białorusi i
Ukrainy, pod nową nazwą Centralnego Komitetu Tatarskiego.
Rodził się osobny pułk tatarski. Zgodę wyraził Naczelny Wódz Józef Piłsudski. Pułk zwano
Jazdą Tatarską, oficjalnie Pułkiem Tatarskim Ułanów im. Mustafy Achmatowicza. Brał udział
w kampanii kijowskiej, a potem osłaniał odwrót wojsk polskich podczas kontrofensywy
bolszewickiej. W sierpniu 1920 r. brał udział w obronie Płocka, mając udział w "Cudzie nad
Wisłą". W końcu sierpnia został rozformowany, jego 100 żołnierzy wcielono wówczas do 13
Pułku Ułanów Wileńskich, z reszty utworzono Dywizjon Muzułmański w sile 400 żołnierzy.
W II Rzeczypospolitej
Najliczniejsze skupiska Tatarów znajdowały się w dwóch północno-wschodnich
województwach: nowogródzkim i wileńskim. W tym pierwszym zamieszkiwali oni w dużych
i zwartych grupach, przede wszystkim w Nowogródku (najliczniejsza gmina muzułmańska w
Polsce) oraz w Iwju-Murawszczyźnie, Słonimie, Klecku, Lachowiczach i Mirze. W
województwie wileńskim rozproszeni byli na całym obszarze, w Wilnie zasiedlali dzielnicę
Łukiszki, gdzie znajdował się meczet. Zamieszkiwali również w województwie białostockim,
zaliczanym wówczas do centralnych województw kraju. Skupiali się tam w powiatach:
grodzieńskim, sokólskim i wołkowyskim. Nieliczne rodziny Tatarów polskich spotykało się
w Warszawie (przeważali tam nadal Tatarzy z Powołża) oraz w województwach: poleskim i
wołyńskim. Wszystkich Tatarów w II Rzeczypospolitej było około 6000.
Spis powszechny 1921 r. wykazał w
powiecie sokólskim 212 Tatarów, a w całym
województwie białostockim 441. W latach
trzydziestych XX w. liczba ta w
Białostockiem wzrosła do około 650 osób.
Mimo powstania nowych większych skupisk
tej ludności (Suchowola, Sokółka,
Białystok), nadal najważniejszymi ich
miejscowościami były Bohoniki i Kruszyniany. Tu były ich meczety, tu chowali zmarłych na
mizarach, wśród swych przodków - wojowników z XVII i XVIII w..
Centralnym ośrodkiem religijno-kulturalnym Tatarów było Wilno. W mieście tym rezydował
od 1926 r. zwierzchnik religijny wszystkich wyznawców islamu w Polsce, który nosił tytuł
Muftiego na Rzeczpospolitą Polską. Był nim dr nauk filozoficznych Jakub Szynkiewicz.
Miało tu swoją siedzibę Najwyższe Kolegium Muzułmańskiego Związku Religijnego w RP
oraz obradowała Rada Centralna Związku Kulturalno-Oświatowego Tatarów
Rzeczypospolitej Polskiej. Przewodniczył jej prawnik Olgierd Kryczyński.
W kraju działało 19 gmin muzułmańskich. Spośród nich jedynie gmina warszawska,
powołana w 1933 r., nie posiadała meczetu. Działało 28 oddziałów Związku KulturalnoOświatowego Tatarów RP (stan z 1936 r.) Ukazywał się "Rocznik Tatarski", "Życie
Tatarskie" i "Przegląd Islamski", młodzież tatarska zrzeszała się w organizacji paramilitamej
Związek Strzelecki, tworząc własne drużyny, męskie jak i żeńskie. Utworzono je w Słonimie,
Klecku i Nowogródku. W 1937 r. zorganizowano nową drużynę w Kruszynianach o składzie
mieszanym polsko-tatarskim.
Kampania wrześniowa i pierwsze lata po wojnie
Tatarzy polscy uczestniczyli w obronie kraju. Większość walczyła w I Szwadronie Tatarskim
13 Pułku Ułanów Wileńskich, w którym od 1936 r. odbywali służbę wojskową wszyscy
poborowi Tatarzy. 17 września 1939 r. na zamieszkałe przez nich ziemie wtargnęła armia
sowiecka. Stosunek Tatarów do niej był podobny jak ludności polskiej, tylko nieliczni poszli
na współpracę z okupantem. Podczas wysiedlania ludności polskiej znalazła się wśród niej
liczna grupa Tatarów, przeważnie z rodzin inteligenckich. Część z nich wstąpiła do wojska
polskiego gen. Władysława Andersa i przeszła szlak bojowy II Korpusu. Inni walczyli w I
Armii Wojska Polskiego. Nieznana jest liczba Tatarów, którzy zmarli na zsyłce lub zostali
zamordowani w miejscach straceń oficerów polskich w Katyniu, Ostaszkowie czy Kozielsku.
Zagładzie uległy bogate archiwa rodzin ziemiańskich, archiwum Muftiatu i Muzeum
Tatarskiego w Wilnie..
Po drugiej wojnie światowej, w wyniku zmiany polskiej granicy na wschodzie, większość
skupisk tatarskich pozostała na terenach przyłączonych do ZSRR. W kraju ostały się tylko
nieliczne w województwie białostockim. Przywiązani do Polski Tatarzy już w 1945 r. jako
przesiedleńcy zaczęli przenosić się na ówczesne Ziemie Odzyskane. Spowodowało to
powstanie tam w końcu lat czterdziestych większych zbiorowisk tej ludności, w Gdańsku,
Trzciance koło Piły i w Gorzowie Wielkopolskim. Tatarzy osiedlali się także w Olsztynie,
Elblągu, Szczecinie, Wrocławiu, Oleśnicy i Jeleniej Górze. Liczba Tatarów przesiedleńców
wynosiła prawdopodobnie ok. 2000 osób.
Tatarska jazda
Przez stulecia, od Grunwaldu aż do II wojny światowej, Tatarzy polsko-litewscy posiadali w
armii polskiej osobne, muzułmańskie oddziały. Tatarska jazda brała udział we wszystkich
najważniejszych dla Polski wydarzeniach: w Konferencji Barskiej, w Insurekcji
Kościuszkowskiej( pułkownik Mustafa Achmatowicz i pułkownik Jakub Azulewicz) , w
powstaniach listopadowym i styczniowym powstał Pułk Ułanów Tatarskich.
Piękną kartę podczas II wojnie światowej
zapisał 1 Szwadron 13 Pułku Ułanów
Wileńskich, powstały w 1936 r., zarówno w
walkach podczas polskiego września , jak i
na terenach operacyjnych Wileńskiego
Okręgu Armii Krajowej.
Wielu polskich Muzułmanów włączyło się w
walkę o niepodległość Polski, u boku I
Marszałka Polski, Naczelnika Państwa
Polskiego - Józefa Piłsudskiego. Wielu
walczyło w szeregach I Brygady Legionów
Polskich. Aleksander Sulkiewicz (ps. Czarny
Michał) współzałożyciel PPS , przyjaciel
Marszałka Piłsudskiego , organizator jego
ucieczki z więzienia w twierdzy
pietropawłowskiej, poległy w 1916 roku na
froncie rosyjskim jako żołnierz I Brygady
Legionów; major Dawid Janowicz Czaiński, pułkownik Maciej Mustafa Bajaraszewski ,
organizatorzy Pułku Jazdy Tatarskiej w 1918 roku. Zginęli zakatowani przez oprawców
NKWD.
Polscy muzułmanie również w drugiej wojnie światowej dali przykład wierności Polsce. W
lesie koło Piaśnicy, we wspólnym grobie spoczywa zamordowany przez gestapo na skutek
układu Ribbentrop - Mołotow, Leon Najman Mirza Kryczyński lider ruchu społecznego i
kulturalnego polskich muzułmanów, wydawca, pisarz, działacz polityczny.
Polscy muzułmanie byli też żołnierzami II Korpusu Wojska Polskiego na Zachodzie; istniał
nawet, utworzony dla żołnierzy polskich wyznania muzułmańskiego Naczelny Imamat
Polskich Sił Zbrojnych na Zachodzie. Funkcję tę posiadał Emir El-Muemin Bajraszewski , po
wojnie Naczelny Imam Muzułmanów Polskich w Londynie z ramienia Rządu RP na
Obczyźnie.
Z kolei Dżennet Dżabagi Skibniewska, będąc adiutantem płk. Dąbka uczestniczyła w obronie
Gdyni w 1939 roku, w walce o Kępę Oksywską; mogiły polskich muzułmanów, polskich
Tatarów są pod Monte Cassino, pod Tobrukiem, Rzymem, Ankoną. Polscy oficerowie
muzułmanie, jak i przedstawiciele tatarskiej inteligencji są wśród pomordowanych w Katyniu,
więźniów Starobielska, Ostaszkowa. Wielu z nich zmarło na Syberii.
Meczet.
Kruszyniany, podobnie jak Bohoniki, są ważnym miejscem dla polskich Tatarów. We wsi
znajduje się meczet, który podobnie jak ten w Bohonikach został zbudowany pod koniec
Kruszyniany-meczet.
XVII lub na początku XVIII wieku. Ponadto obie wsie w podobny sposób zostały
zamieszkałe przez Tatarów, za sprawą Jana III Sobieskiego.
Meczet jest drewniany, nieco większy od bohonickiego. Posiada dwie wieże z kopułami i
niewielki minaret. Część męska od żeńskiej oddzielona jest drewnianą ścianą, jednak do
każdej z nich prowadzi oddzielne wejście. Oba przedsionki, w których można zostawić
obuwie zostały dobudowane nieco później. Prawdopodobnie pierwotnie świątynia ich nie
posiadała. Wnętrze jest urządzone w bardzo podobny sposób jak w Bohonikach. Na ścianach
wiszą muhiry podarowane przez odwiedzających gości lub ręcznie robione przez kobiety
tatarskie. Podłogę wyściełają kolorowe dywany. Meczet otoczony jest obramowaniem z
kamienia. Przed wejściem rosną stare wysokie drzewa, dodające temu miejscu powagi i
swoistego uroku.
Mizar -muzułmański cmentarz.
Mizar oddalony jest od świątyni o około 100m. Prowadzi do niego polna droga. Leży na
wzniesieniu porośniętym lasem. Otoczony jest kamiennym murem, przed wejściem znajduje
się brama z tabliczką informacyjną, a na jej szczycie charakterystyczny element – półksiężyc.
Starsza część znajduje się w centralnej części, jest porośnięta krzakami. Najstarszy kamień
nagrobny jaki udało się odczytać, pochodzi z 1744 r., następne zaś z 1790 r. i z pierwszej
połowy XIX w.
Obok miejsc związanych z obecnością Tatarów wieś ta posiada nowo wybudowaną cerkiew
oraz cmentarz prawosławny, przy którym kilka razy w roku odbywają się jarmarki.