GIMNAZJUM Trudności wychowawcze - Instytut Psychologii

Trudności wychowawcze
w okresie dorastania
Karolina Appelt
Gimnazjum określane jest mianem "najtrudniejszego etapu
edukacyjnego". Biorąc pod uwagę doniesienia prasowe i te­
lewizyjne oraz własne doświadczenia, trudno nie zgodzić się
z tą opinią. To nowa struktura, z niezbyt jeszcze ukształtowa­
nym charakterem, z założeniami, które nie do końca zostały
przyswojone i zrozumiane. Nauczyciele pracujący w gimna­
zjum dopiero uczą się pełnienia nowej dla nich roli. Ale war­
to też zadać sobie pytanie: dlaczego właśnie w gimnazjum
doświadczamy tak różnorakich trudności wychowawczych,
o dużym nasileniu i szerokim zasięgu?
Karolina Appelt jest
psychologiem, adiunktem
w Zakładzie Psycholog ii
Socjalizacji i Wspomagania
Rozwoju Instytutu Psychologii
Uniwersytetu im. Adama
Mickiewicza w Poznaniu.
Interesuje się psychospołecznymi
uwarunkowaniami procesu
edukacji. Pracuje równiei jako
psycholog szkolny w Zespole
Szkół z Oddziałami
Integracyjnymi nr 2 w Poznaniu.
Poza psychologią interesuje się
historią, lubi podróżować
i zwiedzać. Mężatka, matka
2-letniego syna.
W odpowiedzi na powyższe pytanie można postawić cztery hi­
potezy:
• Trudności wychowawcze o podobnej skali występowały również
wcześniej,
ale z powodu połączenia obecnej szkoły podstawowej
i gimnazjum były jakby "rozrzedzone" i przez to mniej zwracały
uwagę;
• Specyfika okresu rozwojowego, jakim jest adolescencja, ze swej
natury stanowi źródło zachodzących równocześnie i nakładają­
cych się na siebie zmian we wszystkich obszarach funkcjonowa­
nia młodego człowieka. Powoduje to różnego rodzaju trudności
(między
innymi wychowawcze) w relacji nauczyciel
uczeń;
• Współczesny styl życia, związany ze zmianą kontekstu kultu­
rowo-społecznego,
w którym przebiega rozwój jednostek, jest
swoistym katalizatorem trudności szkolnych, zarówno dydak­
tycznych, jak i wychowawczych;
PSYCHOLOGIA W SZKOLE NR 4/2004
19
W pracy w gimnazjum
najtrudniejszyjest
kontakt z rodzicami
uczniów, którzy
zaniedbujq swoje
obowiqzki, zrzucajqc
odpowiedzialność
na
wychowawcę.
(nauczycielj. polskiego)
• I wreszcie sama specyfika gimnazjum jako nowo powstałego
tworu w systemie edukacyjnym może w jakimś stopniu przy­
czyniać się do tego, że naturalne trudności rozwojowe owocują
szczególnym nasileniem problemów wychowawczych.
Między sprawdzianem a egzaminem
Okres nauki w gimnazjum to trzy krótkie lata rozciągające się
pomiędzy sprawdzianem na koniec szóstej klasy w szkole podsta­
wowej a egzaminem kończącym edukację gimnazjalną. Chociaż
wynik sprawdzianu nie ma wpływu na ukończenie szkoły ani na
możliwość kontynuowania nauki, to jednak stanowi on ocenę wie­
dzy ucznia, jego umiejętności (także tych związanych z radzeniem
sobie w sytuacjach trudnych) oraz poziomu odporności na stres.
Forma przeprowadzania sprawdzianu i siła emocji, jakie wywołuje
on u samych uczniów, ich rodziców i nauczycieli, świadczy o tym,
iż
jest to pierwszy bardzo poważny egzamin w karierze edukacyjnej
W gimnazjum trudno
młodego człowieka. Rezultat uzyskany w tym sprawdzianie przez
się współpracuje
każdego
z nauczycielami innych
z uczniów ma ogromne znaczenie - jest przecież źródłem
porównań siebie z innymi kolegami w klasie, w szkole, ze średnim
przedmiotów. Tworzymy
wynikiem uzyskanym w danym mieście, województwie, kraju. Nie
więc trzeba
pozostaje w związku z tym bez wpływu na samoocenę ucznia, dla
której kształtowania wczesny wiek szkolny jest okresem sensytyw­
nym (Appelt, Jabłoński 2004).
Ledwo młody człowiek poradzi sobie z jednym doświadcze­
niem związanym ze sprawdzeniem i ocenianiem własnej osoby,
nowy zespól
wypracowywać dopiero
styl wspólnej pracy.
(nauczyciel biologii)
ledwo "nabierze oddechu", już musi się przygotowywać na kolejną
sytuację oceny egzamin kończący naukę w gimnazjum. Wynik
tego egzaminu znów nie ma wpływu na promocję, ale staje się
ważną przesłanką przy podejmowaniu decyzji o wyborze szkoły
NajwięksZij przeszkodq
ponadgimnazjalnej. Trzecia klasa gimnazjum rozstrzyga bowiem
wpracy wychowawczej
wychowawcami.
o dalszej ścieżce edukacyjnej ucznia - czy będzie to dłuższy, czy
krótszy tok kształcenia, czy młody człowiek skłoni się ku dalsze­
mu kształceniu ogólnemu, czy zdobywaniu zawodu (Zeszyt 33.
Biblioteczki Reformy 2001). Przy szczególnej wrażliwości i wadze
(nauczyciel historii)
przykładanej w wieku dorastania do opinii innych jest to kolejne
w gimnazjum jest brak
współpracy między
wyjątkowo
trudne doświadczenie.
Poczucie ciągłego bycia testowanym - najpierw poprzez przy­
gotowywanie się do egzaminu, później przez jego zdawanie,
--_
......
-------------------------------Karolina Appelt TRUDNOŚCI WYCHOWAWaf. WOKRESIE DOJRZEWANIA
a na końcu analizowanie uzyskanych wyników - z pewnością nie
przyczynia się do zwiększenia poczucia bezpieczeństwa, które jest
bardzo potrzebne do pomyślnego przebiegu kryzysu tożsamości
doświadczanego
przez młodzież w fazie adolescencji. Presja oceny
może raczej prowadzić do zwiększonej drażliwości, nadmiernego
krytycyzmu i demonstrowania niechęci do nauki. Nie oznacza to, że
należy zrezygnować z wszelkich form
sprawdzania wiedzy u uczniów
w wieku gimnazjalnym, trzeba jednak mieć na uwadze fakt, że zaan­
gażowanie i uwagę nastolatków pochłaniają w tym okresie głównie
zachodzące w
ich życiu skomplikowane procesy rozwojowe.
Jak wychowywać młodzież XXI wieku
Decyzja o podjęciu nauczania w gimnazjum dla wielu nauczycieli
nie jest łatwa. Stoją przed nimi trudne zadania: pomoc uczniom
w przejściu przez okres dorastania oraz przygotowanie ich do świa­
domego wyboru dalszej drogi edukacyjnej i aktywnego udziału
w życiu społecznym.
Nie wszyscy uczący w gimnazjach potrafią wyważyć swoją posta­
wę wobec dorastającej młodzieży i określić adekwatny do jej możli­
wości stopień wymagań.
Największe trudno/ci,
Posiadane przez nauczycieli doświadczenie,
jakie spotykam obecnie
związane z latami pracy w szkołach podstawowych lub ponadpod­
w pracy, to ogromny stres
stawowych, i wypracowane w tym czasie nawyki mogą sprawiać, że
zwi4zany ze zmia~
uczniowie będą doświadczać niejednoznacznego traktowania przez
wymagań, zmęczenie,
nauczycieli. Z jednej strony zwiększona opieka i wsparcie typowe
w relacji z uczniami szkół podstawowych, z drugiej
zniechęcenie
i problemy
podwyższone
wychowawcze
wymagania, pozostawianie dużego obszaru niezależności i wolno­
z młodzieŻlj
w gimnazjum.
(nauczyciel historii)
ści decyzji oraz oczekiwanie dojrzałości typowej dla uczniów szkół
ponadpodstawowych w poprzednim ustroju edukacyjnym. Młodzi
ludzie często czują się niezrozumiani przez dorosłych, traktowani jak
dzieci, którymi już nie są, albo jak dorośli, którymi jeszcze nie są.
Także postawy uczących cechuje czasem niekonsekwencja: w pew­
nych sytuacjach odwołują się bowiem do poczucia dojrzałości i do
dorosłości uczniów, a w innych, gdy ci próbują korzystać z przy­
wilejów "niebycia dzieckiem", nauczyciele pozostają rygorystyczni.
Wzbudza to tylko silniejsze dążenie do samodzielności i autonomii
ze strony młodzieży.
Anna Brzezińska (2000) wymienia następujące cechy interakcji
o charakterze wychowawczym:
\NIA
PSYCHOLOGIA W SZKOLE NR 412004
21
1) W relacji tej wyodrębnione są role wychowującego i wycho­
wywanego; z każdą z tych ról wiążą się inne wymagania społeczne
oraz wzoty zachowania;
2) Wychowawca działa z intencją wywołania zmiany u wycho­
wywanego, a wychowywany oczekuje, że zmieni się pod wpływem
interakcji z wychowawcą;
Nowe, ciqgle
3) Wychowujący posiada ofertę wychowawczą i działa według
zmieniajqce sir
wynikającego
z niej programu, podejmuje działania, które mają
przepisy, nieustanne
prowadzić do osiągnięcia założonych w ofercie celów;
zmiany stawianych
4) Podstawowe zadanie wychowawcy ro wzbudzenie u wycho­
przed nauc:qcielem
wanka gotowości do przyjęcia oferty (dopasowanie jej do jego po­
wymagań,
trzeb, aspiracji, kompetencji), a następnie zachęcenie go do podjęcia
nie zawsze
jasne instrukcje - to
podstawowe trudności,
działań
zgodnych z przyjętym programem wychowawczym.
Mając
na uwadze wymienione wyżej cechy, można wysnuć nastę­
jakich doświadcza
pujący
nauczyciel.
relacji wychowawczej jest przemyślenie i wyraźne określenie, na
(nauc:qciel j.
czym ma polegać rola nauczyciela wychowującego młodzież na pro­
angielskiego)
gu XXI wieku. Każdy nauczyciel, który chce dobrze wypełniać swoje
wniosek: warunkiem podstawowym dla dobrego przebiegu
zadania, powinien dokonać nad nimi głębokiej refleksji. W niezwy­
kle dynamicznie zmieniającej się rzeczywistości te przemyślenia
muszą być ciągle aktualizowane.
Zmiany wprowadzono
Jak" sprawiC.by ofęrta lNYćhowawaa; któr.ąnaUC2yl:iele,przygotowują
dla swoich uani6w, była nie tylko Pl'2Ydatna i właściwa z punktu widzenia
nauczyciela, ale ~ atrakcyjna dl<l ucznia?
zbyt szybko, w ostatniej
chwili, nauczyciele
gimnazjum fimkcjonujq
w klimacie niepewności.
(nauczyciel matematyki)
,spójna,. o ,o~reślonych zało;eniadl i wynił<ającycn
które ł1lluczy9~',ą:tce,osiągnąe poprzez konsekwentne
realizowanie swojego p~z upniami;
• ważne jest, by w'działańiach !wlątźahycl'l z realiZowaniem planu WYCho­
wa~nauciy<;ieluwzgłędnial specyfikę adresata; biorąc pod uwagę
okres'roZW(}jt:>WJswoid'lucz~k:h, potrxebyi kompetencje" ale, także
• musi
~'to, oferta
1. nlchcęl<lc:h,
charakterystyqnezajnteresovvćł!1i~
• .oferta lNYćh0wawcza, rnimoiz jej Pod$tawę powinny stanowić niezmien·
ne, ogólnoludzkie wartości, mUsi też uwzględniać charakter czasów,
w któł'ych żyjemy, specyfikęwsp6ł(te$nej rzeczywi!ltOścI' społęcznej;'
• podstawowym cełem, oiWty",wychowawczelmu~i byćprzygqtowanie
uczni6w do żyda w określo.neł~s1;o$cl, do pJZYSZłego jej kreowa­
nia i braruazanią odpowiedzialności;
• warunkiem fundamentalnym udahej relacji wychowawczejjestauten­
lyczność l zaangatow<!me.
Karolina Appelt TRUDNOŚCI WYOiOWAWClE WOKRESIE DOJRZEWANIA
Jeżeli powinności
wychowawcze są spójne z całą postawą na­
uczyciela, jego zachowanie jest świadectwem wartości, które chce
uczniom przekazywać, praca z młodymi ludźmi go fascynuje, a przy
tym powstaje on osobą otwartą, życzliwą i pełną zrozumienia
wówczas z czasem program nauczyciela staje się własnym, uwew­
nętrznionym
programem ucznia (Wygotski 1971).
Jeśli wychowawca ma działać z intencją wywołania zmiany u pod­
opiecznego, przede wszystkim powinien zachowywać wiarę, że taka
zmiana jest możliwa, nawet w erze dużego wpływu kultury masowej
na młodzież. Wydaje się bowiem, iż poczucie bezradności to jedna
z podstawowych przyczyn osłabiających skuteczność nauczyciel­
skich działań.
Misja zawodu nauczycielskiego polega między innymi na sprzy­
janiu wszechstronnemu rozwojowi uczniów, wspieraniu ich w pro­
cesie formowania
się
tożsamości
i udzielaniu im pomocy w stawaniu
lepszymi ludźmi. Podejmowanie tego wyzwania, szczególnie
w czasach, gdy prestiż zawodu nauczyciela w Polsce wyraźnie
zmalał,
jest zadaniem niezwykle trudnym. Choć szkoła nie zastąpi
i nie powinna zastępować rodziny w sferze wychowania, jest jednak
dla dużej części młodzieży, zwłaszcza ze środowisk zaniedbanych
wychowawcw, podstawowym miejscem kształtowania się systemu
wartości
i zdobywania pozyrywnych wzorców. Dlatego wydaje się,
że odpowiedzialność,
Dla mnie najtrudniejsze jest to,
że
wymaga się
od nas oceniania siebie i innych. (Katarzyna
w., uczennica) na stałe wpisana w specyfikę pracy nauczycie­
la, ma w czasach nam współczesnych szczególny charakter.
Trudna sztuka formowania tożsamości
Wgimnazjum Zgodnie z koncepcją Jamesa Marcii (za: Oleszkowicz 1995)
nauczyciele S4 bardzo pierwsza faza procesu formowania się tożsamości, pojawiająca się
wymagajqcy: ri4gle na początku okresu dorastania, czyli w wieku 12 - 14 lat, określana
wtedy szczególnie skoncentrowany na sobie i niewrganizowany
przygotowujemy się do egzaminu, ciqgle rozwiązujemy testy, nauczyciele ostrzegają przed trudnymi pytaniami. w działaniach, którym brak uporządkowania i przewidywalności.
(Łukasz S., uczeń) jest mianem tożsamości rozproswnej. Dotychczasowa, "dziecięca"
tożsamość
ulega rozproszeniu, przestaje bowiem efektywnie pełnić
swoje funkcje w obliczu zmian zachodzących w ciele, psychice
i kontaktach społecznych młodego człowieka. Nastolatek jest
Często się
rozprasza i zmienia formy swojej aktywności w sposób
mało zrozumiały zarówno dla niego samego, jak i dla otoczenia.
W radzeniu sobie z tą trudną rozwojowo sytuacją "utraty gruntu
PSYCHOLOGIA W SZKOLE NR 412004
pod nogami" pomocne jest stabilne otoczenie. Otoczenie, które
stawia jasne, sprecyzowane wymagania i konsekwentnie przestrzega
ustalonych reguł, jednocześnie będąc źródłem wsparcia. Zapewnia
w ten sposób poczucie bezpieczeństwa, tak potrzebne w sytuacji
doświadczania
niepokojów dojrzewania (Bardziejewska, Brzezińska,
Hejmanowski 2004). Pojawia się w tym miejscu pytanie: na ile gim­
nazjum - będące nową strukrurą, niemającą jeszcze długiej tradycji,
z dopiero tworzącymi się regułami - może pełnić rolę takiego stabil­
nego otoczenia? W ciągu ostatnich lat stan rozproszenia u młodzieży
znajduje odzwierciedlenie w działaniu całego systemu edukacyjne­
go, gdzie "stare" już nie funkcjonuje, a "nowe" dopiero się zaczyna.
Nauczyciele muszą poszukiwać efektywnych sposobów radzenia
sobie z zachodzącymi w ich pracy zmianami, które są związane z re­
formą systemu edukacji, i z kierowanymi pod ich adresem nowymi
wymaganiami. Ta sytuacja powoduje, że są bardziej skupieni na so­
bie, większość energii i własnych zasobów inwestują w zdobywanie
Trzy lata w gimnazjum
kolejnych stopni rozwoju zawodowego, dokumentowanie przebiegu
to bardzo mało, ludzie
stażu czy przygotowywanie się do egzaminów. Jak pokazują badania
w klasie mniej się znają..
(Appelt 2004), współcześni nauczyciele najbardziej koncentrują
(Łukasz
s., uczeń)
się
na nadążaniu za zmianami o charakterze formalnoprawnym,
a mniej na pozostałych obszarach działalności nauczycielskiej, czyli
sferze dydaktycznej i wychowawczo-opiekuńczej. Doświadczają
niepewności swojej pracy (np. z uwagi na groźbę likwidacji części
szkół), funkcjonują
pod presją ciągłej oceny uzyskiwanych efektów,
brakuje im poczucia bezpieczeństwa z powodu rozmycia dotychczas
ustalonej tożsamości zawodowej. W takiej sytuacji niełatwo być
źródłem wsparcia i stabilności dla dorastającej młodzieży. A przecież
to spójność słów i czynów decyduje o wychowawczym autorytecie,
który przez młodych ludzi ciągle poddawany jest próbie wiarygod­
ności.
Trudności wychowawcze związane z określaniem własnej toż­
samości, osiąganiem niezależności i dojrzałości sranowią pewną
prawidłowość rozwojową. Dorastanie to okres poszukiwania od­
powiedzi na pytania egzystencjalne, podważania prawd dotychczas
oczywistych, kwestionowania ogólnie przyjętych norm i zasad, kry­
tykowania wszystkiego i wszystkich. Z jednej strony młody człowiek
poszukuje osób, którym może zawierzyć, i idei, na których mógłby
budować swoje życie,
a z drugiej strony obawia się tego zawierzenia,
Karolina Appelt
TRUDNOŚCI WYCHOWAWCZE WOKRESIE DOJRZEWANIA
deprecjonuje autorytety, buntuje się przeciw ustalonym dotychczas
zasadom i manifestuje brak zaufania. Dorastanie jako czas poszuki­
wań i wątpliwości jest również okresem zwiękswnej podatności na
wpływy różnego rodzaju grup, mediów i mód, a także łatwiejszego
ulegania pokusie sięgania po rozmaite używki. Poszukiwanie tożsa­
mości i niezadowolenie ze stosunków panujących w świecie doro­
słych prowadzi często do prób przyjęcia tożsamości negatywnej, do
przestępczości, zachowań prowokacyjnych i nieobyczajnych (Erik­
son 1997; Witkowski 2000). Chęć "bycia dorosłym" ujawnia się
również niecierpliwością seksualną, skutkującą w części przypadków
zbyt wczesnym rodzicielstwem. Potrzeba wsparcia i zrozumienia
powoduje, że młodzi ludzie bardziej zainteresowani są związkami
z rówieśnikami niż nauką.
Narzekanie na współczesną młodzież w żaden sposób nie zmniej­
sza problemów wychowawczych. Jedyne, co można zrobić, to po­
Najtrudniejsza
ważnie się zastanowić, jakie warunki trzeba stworzyć w gimnazjum
w gimnazjum jest
i jakie działania mogą podjąć pracujący tam nauczyciele, by te
fola, gnębienie
trudności minimalizować, a okres dorastania młodych ludzi uczynić
pierwszoklasistów.
raczej czasem szans
niż zagrożeń.
Bibliografia
l. Appelr K., Psychowgiczna analiza fonkcjonowania nauczycieli w sytuacji zmiany społecznej (nicpuhli­
kowany maszynopis rozpr.'WY doktorskiej), Instytut Psychologii UAM, Poznań 2004.
2. Appelt K, Jabłoński S., Osiqgnięcia rozwojowe i zagrożenia dla rozwoju dziecka w wieku szkolnym, [w:]
Dzieci i młodzież wobec agresji i przemocy, red. A Brzezińsk. i E. Hornowska, Wydawnictwo N.uko­
we Scholar, Warszawa 2004.
3. Bardziejewska M., Brzezińska A, Hejmanowski Sz. J., Osi4gnięcia rozwojowe i zagrożenia dla rozwo­
ju młodzieży w okwit dorastania, [w:] Dzieci i młodzież wobec agresji i przemocy, red. A. Brzezińska
i E. Hornowska, Wydawnictwo Naukowe Scholar, Warszawa 2004.
4. Brzezińska A., Psychowgia wychowania, [w:] Psychowgia. Podręcznik ak.ukmicki, red, J. Strelau,
Gdańskie Wydawnictwo Psychologiczne, Gdańsk 2000, t. III, s. 227 - 257.
5. Erikson E. H., Dzieciństwo i spokczmstwo, Dom Wydawniczy Rebis, Poznań 1997.
6. Ministerstwo Edukacji Narodowej o reformieprogramowej -gimnazjum. Zeszyt 9. Biblioteczki Reformy,
Wydawnictwo MEN, Warszawa 1999.
7. Ministerstwo Edukacji Narodowej o egzaminie gimnaz;alnym. Zeszyt 33. Biblioteczki Reformy, Wydaw­
nictwo MEN. Warszawa 200 l.
8. Oleszkowicz A, Kryzys młodzit!ńczy - istota i przebieg, Wydawnictwo Uniwersytetu Wrocławskiego,
Wrocław 1995.
9. Witkowski L., Rozwój i tożsamość w cyklu życia. Studium koncepcji Erika H Erik,ona, Wydawnictwo
WIT-GRAF, Toruń 2000.
!O. Wygotski L. S., wybrane prace psychowgiczne, P\,(;'N, Warszawa 1971.
o gimnazjum pisali także Beata Ziólkowska, Mariusz Bartczak i Dorota Turska w numerze 3/2004
"Psychologii w Szkole".
IJA
PSYCHOLOGIA W SZKOLE NR 4{2004
(Wojciech K,
uczeń)
DO ZASTOSOWANIA Depresja i samobójstwa młodzieży. Co zrobić, zanim będzie za późno... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
Agnieszka Gmitrowicz 3
Emocje twojego ucznia ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
Barbara Wójcik 13 GIMNAZJUM Trudności wychowawcze w okresie dorastania...
Karolina Appelt
19 WYCHOWANIE Nauczyciel mistrzem wychowania w dzisiejszej szkole ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
Antonina Gurycka
27 Antoniną Gurycką
O sztuce wychowania w dialogu z profesor ............ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ......
Maria Kalinowska
39 UZALEŻNIENIA Mój uczeń bierze ........, ... ... ... ... ... ... ......
Marta Kolwińska 47 DYSLEKSJA Dysleksja Marta Bogdanowicz
realność
i kontrowersje ...............
57 Co z tą dysleksją? ............ '" ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
Anna Grabowska
75 DYREKTOR I OKOLICE Kryzys w szkole - dwa scenariusze
Ewa Blankellstein
87 Czy ktoś im
Irena Bekler
pomoże? ...
............................................. 101 ELEMENTARZ PSYCHOLOGICZNY Osobowość autorytama ... 113 Sranisław Mika ZDROWIE Pomóż sobie w kontroli
Lucyna Golińska własnych
emocji ......... 121 UWAGA! MĘŻCZYZNA! Jak pomóc chłopcom dorosnąć...... 127 Jerzy Binkowski
W PRZERWIE Gruby Maciek .................. ... ... ... ... ... ...... 139 PORADNIA Jak mogę ci pomóc? ................................. 143 Ewa Szperlich j Maria Lehman
ZA GRANICĄ Bullying, czyli o szkolnym
prześladowaniu
... 147 NA PÓŁCE ............................................................ 149 SZKOLNE OPOWIEŚCI... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...... 151 Marta Markowska Justyna Kalwik I
-I VARIA ..................................................................
POCZTA ...............................................................
WiEŚCi .............................. ....................................
PRENUMERATA .......: ....................................................
ANKIETA... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ......
155 156 157 158 159 !'i~ril ~~
ti·}tl" 'T,~
l!Jl ,
I~
fi
l,tg .;..
i
t;p!
cb~
~ ~~i
ilustraCJa: Ignacy Clwartos
,
,!•
!
I
•
!SZKOLE
t S
t
t
I;s_
'nety _ c. młIIt,
-~ .. p6bIo
• Sbndol ......010 - IM
stuttonle rt'gO'A.t
...,
_...... .u'
,,­
.
- ayjntlOOlWwe
• W;p .I:d' $
Ju
."
• TfHIIog toortroIi
~'''2:ji