pokaż

Zeszyty
Naukowe nr
701
Akademii Ekonomicznej w Krakowie
2006
Magdalena Zajączkowska
Katedra Europejskiej Integracji Gospodarczej
Koszty i korzyści integracji krajów
słabiej rozwiniętych gospodarczo.
Wybrane aspekty
1. Wstęp
Przedmiotem niniejszego artykułu są zagadnienia związane z korzyściami
i kosztami wynikającymi ze wstąpienia krajów będących na niższym poziomie
rozwoju gospodarczego w struktury ugrupowania znajdującego się na kolejnym
etapie integracji. Analizując takie zjawisko, można spotkać koszty krótkookresowe, poczynając od wdrożenia acquis oraz koszty mikro- i makroekonomiczne,
a także długookresowe w postaci pogorszenia bilansu płatniczego danego kraju.
Podstawowe przyczyny tendencji integracyjnych krajów słabiej rozwiniętych
gospodarczo sprowadzają się do chęci ułatwienia i przyspieszenia rozwoju gospodarczego przez współpracę w ramach ugrupowania. Chodzi głównie o możliwość
podejmowania wspólnych inwestycji infrastrukturalnych dających podstawę do
późniejszego, także skoordynowanego, rozwoju przemysłu w UE w ramach polityki: przemysłowej, technologicznej, konkurencji, regionalnej i handlowej.
Omawiając problematykę korzyści i kosztów integracji krajów słabiej rozwiniętych gospodarczo, posłużono się przykładem ugrupowania o najwyższym
poziomie integracji w świecie, jakim jest Unia Europejska.
Proces integracji w obrębie tego ugrupowania ma charakter dynamiczny.
Wynika to głównie z faktu, że przyjmowanie nowych członków zmienia dotychczasowy układ wewnątrz Unii. Kraje członkowskie różnią się między sobą
zaawansowaniem w rozwoju gospodarczym a proces integracji finansowany jest
Współczesna gospodarka światowa, red. A.B. Kisiel-Łowczyc, Wydawnictwo Uniwersytetu
Gdańskiego, Gdańsk 2003, s. 206.
ZN_701.indb 81
1/30/08 1:15:36 PM
Magdalena Zajączkowska
82
przez całe ugrupowanie, co nie świadczy jednak o braku zaangażowania finansowych środków na poziomie kraju kandydującego. Przyjmowanie kraju o niższym
poziomie rozwoju jest o wiele trudniejsze dla obu integrujących się stron.
Wstępowanie nowych krajów członkowskich – jak podaje literatura przedmiotu
– wymaga od nich z jednej strony dostosowania się do acquis communautaire
Wspólnoty, a z drugiej – przygotowania do następnego etapu integracji. Dostosowanie to musi przebiegać w o wiele szybszym tempie. Proces ten wymaga od
nowych członków pominięcia pewnych etapów integracji i przeprowadzenia zmian
w gospodarce o charakterze szokowym.
2. Przesłanki i motywy integracji europejskiej
Przesłanki integracji ekonomicznej mają, w przeciwieństwie do motywów,
charakter obiektywny. Chodzi zarówno o przesłanki ekonomiczne, jak i pozaekonomiczne, takie jak przesłanki bezpieczeństwa zewnętrznego i wewnętrznego.
Wytworzenie się tych elementów jest efektem rozwoju kultury europejskiej,
a także warunków zewnętrznych, jak i wewnętrznych, i stanowią istotę integracji
europejskiej. Można również analizować podział przesłanek z uwagi na polityczne
przesłanki integracji, społeczno-ekonomiczne oraz inne, do których zalicza się np.
potrzeba wspólnego kształtowania infrastruktury, łączności czy informatyki.
Przesłanki bezpieczeństwa zewnętrznego i wewnętrznego legły u podstaw integracji międzynarodowej mającej zapobiegać konfliktom międzynarodowym oraz
wpływać stabilizująco na sytuację w danym regionie. Wzmocnienie pozycji ugrupowania wobec środowiska zewnętrznego jest także wynikiem integracji, która
likwiduje podstawowe przyczyny konfliktów między krajami członkowskimi.
Przesłanki ekonomiczne pojawiły się w procesach integracyjnych w Europie
w okresie późniejszym od przesłanek bezpieczeństwa. Teoretycy integracji uznali,
że kończy się era państw europejskich w świecie na korzyść dominacji ponadnaro-
H. Tendera-Właszczuk, Rozszerzenie Unii Europejskiej na Wschód. Polska na tle innych
krajów, PWN, Warszawa 2001, s. 60.
Ibidem, s. 60.
��������������
A. Marszałek, Integracja europejska, PWE, Warszawa 2004, s. 31.
Szerzej: A. Budnikowski, E. Kawecka-Wyrzykowska, Międzynarodowe stosunki gospodarcze, PWE, Warszawa 2003, s. 276.
Po raz pierwszy polityczne kryteria członkostwa w Unii Europejskiej pojawiły się przy
ustaleniu tzw. „kryteriów kopenhaskich” (kryteria polityczne: stabilność instytucji gwarantujących
demokratyczne rządy, rządy prawa, poszanowanie praw człowieka) regulujących wymagania stawiane wobec krajów kandydujących.
ZN_701.indb 82
1/30/08 1:15:37 PM
Koszty i korzyści integracji krajów słabiej rozwiniętych…
83
dowych kompleksów polityczno-ekonomicznych. Należy jednak pamiętać, że integracja ekonomiczna jest podstawą integracji we wszystkich innych dziedzinach.
Rozpatrując zagadnienie motywów integracji europejskiej, należy w pierwszej
kolejności podkreślić, że mają one charakter subiektywny i „wyrażają się w odpowiedniej woli politycznej władzy i społeczeństwa danych państw do integracji oraz
do własnego w niej uczestnictwa”.
Pomiędzy przesłankami a motywami mogą istnieć niezgodności. Do takich
sytuacji dochodzi gdy:
– istnieją obiektywne przesłanki do integracji, ale brakuje politycznej woli jej
realizacji,
– występuje wola polityczna do integracji, ale brakuje przesłanek obiektywnych,
– integracja międzynarodowa nie występuje, gdy brakuje obiektywnych przesłanek oraz subiektywnych motywów.
Rozwój integracji ma także swoje warunki, których spełnienie jest konieczne
do integracji krajów. Podstawowym warunkiem jest komplementarność lub potencjalna komplementarność gospodarek krajów integrujących się, czyli ich wzajemne
dopasowanie. Kolejnym warunkiem jest odpowiednia infrastruktura (zwłaszcza
połączenia kolejowe, drogowe czy morskie), dostosowany do poziomu współpracy
system bankowy oraz telekomunikacyjny. Z tego względu w najkorzystniejszej
sytuacji znajdują się kraje sąsiadujące ze sobą, rozwijające handel zagraniczny.
Ostatnim warunkiem jest sprzyjająca polityka ekonomiczna przejawiająca się
w udzielanych sobie preferencjach celnych, parataryfowych czy pozataryfowych.
3. Etapy poszerzenia Unii Europejskiej
Doświadczenia II wojny światowej, jej skutki i konsekwencje paradoksalnie
stworzyły odpowiednie warunki do realizacji idei integracji w Europie – w pierwszej kolejności gospodarczej, z czasem politycznej, a w późniejszym okresie społecznej i kulturowej. Stało się jasne, że tylko scalanie Europy jest skutecznym
środkiem zapobiegania konfliktom. Zrozumiano, że proces ten będzie szybki
i trwały w sytuacji, gdy kraje europejskie będą miały w nim aktywny udział.
Idea „Stanów Zjednoczonych Europy” miała powstać na podstawie współpracy francusko-niemieckiej. Rola Wielkiej Brytanii miała być ograniczona do
bycia pośrednikiem między Stanami Zjednoczonymi a jednoczącą się Europą.
Wielka Brytania nie miała być częścią składową powstającej struktury w postaci
unii celnej. Stopień zaś zainteresowania integracją pozostałych krajów był różny
ZN_701.indb 83
��������������
A. Marszałek, op. cit., s. 31.
Ibidem.
1/30/08 1:15:37 PM
Magdalena Zajączkowska
84
i generalnie niezbyt duży . Już od samego początku toczyły się dyskusje czy
przyszła Europa ma stać się europejskim państwem federalnym czy stanowić
związek luźnych państw. Istniejący wówczas system suwerennych państw nie był
zdolny do rozwiązywania konfliktów międzynarodowych bez użycia siły, ani do
optymalnego rozwoju czynników produkcji w gospodarkach narodowych czy też
reprezentowania wspólnych interesów w polityce światowej.
Prekursorką Wspólnoty Europejskiej stała się Unia Krajów Beneluksu (Belgia, Holandia, Luksemburg) powstała w 1948 r. Obejmowała ona unię celną,
a w dalszej kolejności liberalizację przepływu kapitału, tj. swobodę inwestycji
i przelewów pieniężnych wewnątrz państw członkowskich. Istotnym etapem było
ustanowienie wolnego rynku pracy dla obywateli krajów członkowskich.
9 maja 1950 r. R. Schuman przedstawił projekt utworzenia ponadnarodowego
ugrupowania gospodarczego. Organizm ten miał kontrolować produkcję węgla,
hutnictwa żelaza i stali Francji i RFN, jako podstawowych surowców strategicznych. Planowany swobodny przepływ węgla i stali był pierwszym krokiem do
integracji kolejnych sektorów gospodarki, tworząc w ten sposób zalążek integracji
europejskiej.
Efektem rozmów państw europejskich (Belgii, Francji, Holandii, Luksemburga,
RFN i Włoch) było podpisanie 18 kwietnia 1951 r. w Paryżu, traktatu ustanawiającego Europejską Wspólnotę Węgla i Stali (European Coal and Steel Community),
który wszedł w życie 25 lipca 1952 r.
Celem EWWiS było stworzenie wspólnego rynku węgla, żelaza i stali między
Francją, Niemcami oraz innymi zaiteresownymi państwami, co miało prowadzić
do racjonalizacji i osiągania największej wydajności w tych gałęziach przemysłu.
EWWiS miała zapewnić ponadto wolną konkurencję między przedsiębiorstwami
Wspólnoty (przyczynianie się do rozwoju gospodarczego), wzrost zatrudnienia
oraz podnoszenie stopy życiowej w państwach członkowskich. Aby realizować
cele, państwa członkowskie zobowiązały się do utworzenia wspólnego rynku na
surowce i produkty ww. sektora. Pojęcie „wspólnego rynku” oznacza tu:
– zniesienie ograniczeń w obrocie towarami przemysłu węglowego i stalowego,
– poddanie kontroli całości produkcji przemysłów objętych wspólnym rynkiem, Wysokiej Władzy EWWiS, która ustanawia jednolite ceny, stawki transportowe itp.,
– ustalenie jednolitej polityki wobec importu z krajów trzecich bez ustanawiania wspólnej zewnętrznej taryfy celnej10.
U. Kitzinger, The European Common Market and Community, za: Zarys prawa Unii Europejskiej, D. Lasok, TNOiK, Toruń 1995, s. 15.
T. Bartoszewicz, Dwa modele integracji: EWG i RWPG: realia, wzajemne uwarunkowania
i stosunki, KAW, Warszawa 1983, s. 26.
10
ZN_701.indb 84
1/30/08 1:15:37 PM
Koszty i korzyści integracji krajów słabiej rozwiniętych…
85
Efektem dalszej współpracy państw europejskich stały się trakaty ustanawiające Europejską Wspólnotę Energii Atomowej oraz Europejską Wspólnotę Gospodarczą (obecnie Wspólnota Europejska), które zostały podpisane w Rzymie 25
marca 1957 r.11 Oba weszły w życie 1 stycznia 1958 r. i w przeciwieństwie do
TEWWiS zostały zawarte na czas nieograniczony.
Zadania EWG były nakreślone w szerszym zakresie i nie obejmowały tylko
jednego typu przemysłu. Zgodnie z Traktatem rzymskim należy do nich zaliczyć:
– stworzenie jednolitej strefy celnej wraz ze zniesieniem ceł i ograniczeń ilościowych wewnątrz Wspólnoty oraz wprowadzenie wspólnej polityki wobec państw
trzecich, czyli utworzenie unii celnej,
– zniesienie ograniczeń w przepływie osób, usług i kapitału między państwami
członkowskimi,
– zapewnienie wolnej konkurencji przez wprowadzenie zakazu praktyk ją
ograniczających,
– stworzenie wspólnego funduszu socjalnego (Europejski Fundusz Socjalny)
w celu zwiększenia możliwości zatrudnienia pracowników i przyczyniania się do
podnoszenia poziomu ich życa,
– powołanie Europejskiego Banku Inwestycyjnego z zadaniem ułatwiania rozwoju gospodarczego Wspólnoty,
– wprowadzenie wspólnej polityki rolnej i transportowej,
– stowarzyszenie krajów i terytoriów zamorskich w celu zwiększenia wymiany
handlowej i zdynamizowania ich rozwoju12.
Zasady traktatu nie mogły być z różnych względów przyjęte przez wszystkie
kraje należące do OEEC (Organisation for European Economic Cooperation).
Hiszpania, Portugalia, Grecja, Turcja, Islandia i Irlandia nie mogły zaakceptować
unii celnej z uwagi na znacznie niższy poziom rozwoju. Jeszcze w momencie
wstępowania w struktury Unii Hiszpania i Portugalia charakteryzowały się znacznym zacofaniem gospodarczym w stosunku do innych krajów Wspólnot. Z uwagi
na status neutralności z uczestnictwa wycofały się Austria, Finlandia, Szwajcaria
i Szwecja. Unia celna nie odpowiadała także Wielkiej Brytanii z przyczyn ekonomicznych i politycznych. Głównym argumentem była konieczność przyjęcia
wysokiej zewnętrznej taryfy celnej i rezygnacji z systemu preferencji celnych istniejących w obrotach między Wielką Brytanią a państwami Commonwealthu13.
11
Przekłady na język polski pierwotnych wersji TEWG i TEWEA, Zbiór dokumentów, 1957,
nr 5, s. 809 i nast., s. 947 i nast.
����������
E. Dynia, Integracja Europejska, LexisNexis, Warszawa 2004, s. 45.
12
A.J. Klawe, K. Michałowska-Gorywoda, Z. Zimny, Europejska Wspólnota Gospodarcza.
Założenia, rzeczywistość, perspektywy, PWE, Warszawa 1981, s. 36 –37.
13
ZN_701.indb 85
1/30/08 1:15:37 PM
Magdalena Zajączkowska
86
4. Przystąpienie krajów słabiej rozwiniętych gospodarczo
Działalność EWG w latach sześćdziesiątych zmierzała do realizacji postanowień Traktatu rzymskiego i polegała głównie na realizacji idei unii celnej, wspólnego rynku oraz na wprowadzeniu wspólnej polityki rolnej i handlowej. W innych
dziedzinach postęp był niewielki lub w ogóle nie zanotowano żadnych osiągnięć.
Realizację unii celnej rozpoczęto w 1959 r. a zakończono 2,5 roku przed przewidzianym terminem, tj. w 1968 r. W latach 1959 – 1961 zniesiono ograniczenia
ilościowe w handlu towarami przemysłowymi w ramach EWG, co było ułatwione
dzięki dokonanych w poprzednich latach redukcjach w ramach GATT, MFW
i OECD. Równocześnie ze znoszeniem ograniczeń celnych ustalono i wprowadzono wspólną dla wszystkich członków zewnętrzną taryfę celną. Oprócz tego
harmonizowano przepisy mające bezpośredni wpływ na obroty z zagranicą. Było
to konieczne z uwagi na wprowadzanie wspólnej polityki handlowej wobec krajów
trzecich.
W pierwszym dziesięcioleciu skład EWG nie uległ zmianie mimo prób wejścia
Wielkiej Brytanii w jej struktury. U podstaw takiego stanu legły sprawy polityczne, a przede wszystkim silny sprzeciw Francji. Ponowna inicjatywa rozmów
pojawiła się w 1969 r. na konferencji w Hadze. Wstępne negocjacje rozpoczęły się
w czerwcu 1970 r., a we wrześniu tego roku – wstępne negocjacje z Danią, Norwegią i Irlandią, które uzależniały swoje wejście w struktury EWG od członkostwa
w niej Wielkiej Brytanii. Efektem rozmów było podpisanie w Brukseli 22 stycznia
1972 r. układu w sprawie przystąpienia tych czterech państw do EWG, EWWiS
i EURATOMU14. Układ został odrzucony przez społeczeństwo norweskie w referendum, co spowodowało jej niewstąpienie w struktury Wspólnot w przewidywanym terminie. Nie było bowiem gałęzi gospodarki, która bezpośrednio zyskałaby
na pełnym członkostwie. Norwegia musiałaby liczyć się z możliwością poniesienia
strat, głównie w dziedzinie rybołówstwa i rolnictwa15.
W okresie negocjacji z krajami pierwszego rozszerzenia trwały przygotowania do wprowadzenia na podstawie planu Wernera wyższego poziomu integracji.
Zakładano przekształcenie EWG w unię ekonomiczną i walutową w trzech etapach. Realizacja tych planów napotkała trudności w postaci barier integracji i kryzysu paliwowo-surowcowego. W tej sytuacji skupiono się głównie na utrzymaniu
dotychczasowych osiągnięć i usuwaniu zagrożeń dla integracji16.
Wielka Brytania, Dania i Irlandia wstąpiły w struktury Wspólnot Europejskich
w zupełnie nowej sytuacji jakościowej, wynikającej głównie z procesów integra14
�����������������
T. Bartoszewicz, op. cit., s. 43.
Ibidem, s. 44.
15
16
ZN_701.indb 86
����������������������
H. Tendera-Właszczuk, op. cit. , s. 68.
1/30/08 1:15:38 PM
Koszty i korzyści integracji krajów słabiej rozwiniętych…
87
cyjnych wewnątrz ugrupowania. Dysproporcje w rozwoju gospodarczym państw
członkowskich przeszkadzały w osiągnięciu założeń planu Wernera. Propozycje
wyrównywania różnic w przyszłości przez odpowiednią politykę regionalną czy
wzmożony przepływ kapitału z krajów bardziej zaawansowanych, nie zostały
wprowadzone w życie między innymi z uwagi na kolejne zaistniałe problemy
w postaci kryzysu gospodarczego17. Jego konsekwencjami były18: wzrost bezrobocia, osłabienie tempa rozwoju gospodarczego, trudności zbytu towarów na
rynku światowym, zróżnicowany poziom inflacji, wzrost kosztów produkcji, nierównowaga bilansów płatniczych, spadek kursów wymiennych walut, rozbieżności
w polityce gospodarczej.
Przystąpienie do EWG miało szczególne znaczenie głównie dla Irlandii.
Wstępując jako kraj najbiedniejszy osiągnęła stabilizację ekonomiczną. Problemem pozostała liczba ludności, która wpływając pośrednio na stan gospodarki,
utrzymywała się na poziomie ujemnym lub zerowym. Było to spowodowane trudnościami podjęcia pracy i związanymi z tym emigracjami. W okresie członkostwa
standard życia w Irlandii zbliżył się do poziomu innych państw członkowskich.
W 1970 r. PKB na mieszkańca wynosił 57% średniej EWG, ale w 1995 r. wzrósł
do 70% tej wielkości (tabela 1)19.
Tabela 1. Zmiany PKB w Irlandii w latach 1973–1995
Wskaźniki
Średni roczny przyrost PKB
(% zmiana)
Przyrost PKB na
mieszkańca (% zmiana)
PKB na mieszkańca
(EWG=100,ceny bieżące)
1973–1979
1979–1986
1986–1991
1991–1993
1993–1995
4,1
1,5
4,6
3,1
6,7
1,2
–0,4
–
–
–
55,8
65,6
64,0
80,2
73,6
Źródło: R. O’Donnell, Ireland’s Economic Adjustment, European Commission: European Economy.
„Annual Economic Report” 1996, No.6.Directorate General for Economic and Financial Affair,
Brussels, za: H. Tendera-Właszczuk, Rozszerzenie Unii Europejskiej na Wschód. Polska na tle
innych krajów, PWN, Warszawa 2001, s. 69.
Stopniowo zmieniała się także struktura PKB: systematycznie wzrastała rola
usług z jednoczesnym zmniejszaniem się udziału rolnictwa. Zmieniała się także
struktura zatrudnienia na korzyść usług i przemysłu.
17
Ibidem, s. 68.
������������
W. Grabska, Koncepcja i praktyka integracji w EWG, KiW, Warszawa 1988, s. 129–132.
18
19
ZN_701.indb 87
����������������������
H. Tendera-Właszczuk, op. cit. , s. 69.
1/30/08 1:15:38 PM
Magdalena Zajączkowska
88
W okresie od 1973 do 1995 r. Irlandia otrzymała znaczne środki (30 mld USD)
z Europejskiego Funduszu Orientacji i Gwarancji Rolnych oraz z funduszy strukturalnych na rozbudowę infrastruktury, turystyki i przemysłu. Korzyści odniósł
także przemysł spożywczy20.
Irlandia, wychodząc z pozycji najbiedniejszego kraju członkowskiego, stała
się jednym z filarów grupy państw tworzących unię monetarną. Współtworzyła
wspólny rynek przez 14 lat. Wstąpienie do unii monetarnej było możliwe dzięki
długiemu okresowi dostosowawczemu i tym samym możliwości dokonania odpowiednich zmian ewolucyjnych w gospodarce.
Przystąpienie do EWG Grecji w 1981 r. było poprzedzone wieloletnią, trwającą
od 1961 r., współpracą na zasadach członka stowarzyszonego. Początkowo przewidywano (postanowienia układu ateńskiego z 3 lipca 1961 r.) powstanie pełnej
unii celnej pomiędzy Grecją a EWG do końca 1984 r.21 W 1975 r. został przyjęty
wniosek Grecji o członkostwo. Najważniejszymi przeszkodami w pełnej integracji
Grecji był wieloletni konflikt z Turcją na tle Cypru, Morza Egejskiego i wielu
innych spornych zagadnień. Kraje członkowskie Wspólnot obawiały się, że wstąpienie Grecji wciągnie ich w orbitę tych konfliktów. Ostatecznie jednak traktat
akcesyjny podpisano w 1979 r., a wszedł on w życie 1 stycznia 1981 r.
Traktat przewidywał pięcioletni okres przejściowy na znoszenie ceł oraz
wszelkich ograniczeń ilościowych przy imporcie. Handel z drugą stroną nie był
obciążony żadnymi ograniczeniami (postanowienia układu o stowarzyszeniu
z 1961 r.). W tym okresie Grecja miała także dostosowywać swoją taryfę celną,
politykę handlową i rolną do warunków panujących we Wpólnocie22. Uzgodniono
swobodny dostęp artykułów rolnych do obszaru EWG po upływie siedmioletniego
okresu przejściowego. Podobne regulacje zastosowano do swobodego przepływu
ludności. Najwięcej problemów przysporzyło określenie wkładu Grecji do budżetu
w okresie przejściowym oraz kwestia świadczeń socjalnych robotników greckich
zatrudnionych w EWG23.
Znaczną rolę w dostosowaniu do struktur Wspólnoty odegrała jej pomoc
finansowa w latach 1981–1983 z Europejskiego Banku Inwestycyjnego w postaci
kredytu długoterminowego w wysokości 610 mln USD na rozwój przemysłu, turystyki i ochronę środowiska. Ponadto co roku Grecja otrzymywała 600 mln ECU
20
Dobra passa zielonego tygrysa. Gospodarka irlandzka, „Rzeczpospolita” z 30 grudnia
1996 r.
21
T. Bartoszewicz, op. cit., s. 47.
22
Ibidem, s. 48.
H. Tendera-Właszczuk, op. cit. , s. 72.
23
ZN_701.indb 88
1/30/08 1:15:38 PM
Koszty i korzyści integracji krajów słabiej rozwiniętych…
89
z budżetu Komisji WE. Dodatkowo w ramach programu śródziemnomorskiego
przekazano Grecji środki w wysokości 1235 mld ECU24.
Przystąpienie Grecji w 1981 r. zbiegło się z recesją gospodarczą w Europie,
kryzysem przemysłowym w Grecji oraz wysiłkami mającymi na celu reformę
Wspólnoty celem stworzenia wspólnego rynku. Członkostwo Grecji wymagało
dostosowania kraju do rynku Wspólnot we wszystkich konkurujących ze sobą
dziedzinach. Wyeliminowany został protekcjonizm gospodarczy oraz system
subsydiów, który wspierał cały grecki eksport, a ponadto było konieczne zaakceptowanie niższych taryf zewnętrznych. Dodatkowymi trudnościami w dostosowaniu do struktur Wspólnot były recesja gospodarcza, głęboki kryzys przemysłowy
w Grecji oraz trwające prace nad stworzeniem wspólnego rynku25.
Wstąpienie w struktury Wspólnoty przyczyniło się do spadku wzrostu produktu krajowego brutto na jednego mieszkańca w latach 1981–1990. W tych latach
wzrost ten kształtował się na poziomie 1,4%, podczas gdy w latach 1971–1980
wynosił 4,7%. Z powodu zwolnienia tempa rozwoju gospodarki greckiej w latach
osiemdziesiątych zwiększył się dystans pomiędzy tym wskaźnikiem a jego przeciętnym poziomem we Wspólnocie. W wyniku członkostwa zmalał udział rolnictwa w tworzeniu PKB z 35,2% w 1974 r. do 15,2% w 1989 r. Zmniejszył się także
udział przemysłu na korzyść usług26.
Modernizacja greckiego rolnictwa była możliwa dzięki wykorzystaniu funduszy rozwojowych i wdrożeniu programów pomocowych Unii. Nie spowodowało
to jednak pełnego dostosowania do średnich warunków panujących w zróżnicowanych gospodarkach wyznaczających poziom unijny. Nadal kraj ten wykazuje
najgorsze notowania spośród regionów objętych funduszem kohezyjnym.
Kolejnym rozszerzeniem było wstąpienie w struktury Wspólnot Hiszpanii
i Portugalii. 12 czerwca 1985 r. podpisano układ o ich przystąpieniu, a wszedł on
w życie 1 stycznia 1986 r., choć złożenie wniosku nastąpiło już, w wypadku Portugalii – 28 marca 1977 r., a Hiszpanii – 28 czerwca 1977 r. Kraje te wstępowały
do Unii pięć lat później od Grecji. Negocjacje w wypadku tych dwóch krajów
trwały najdłużej, co było spowodowane trwającą recesją związaną z kryzysem
naftowym.
Hiszpania rozpoczęła starania zmierzające do zacieśnienia współpracy ze
Wspólnotami już w 1962 r., jednak sprzeciw Włoch i Francji uniemożliwił jej
pełne członkostwo. Kraj ten stanowił bowiem dużą konkurencję dla produkcji
rolnej tych państw, a z politycznych problemów wymieniano faszystowski charakter rządów w Madrycie. Pomimo tych przeciwności podpisano w 1970 r. pre24
25
Ibidem.
Ibidem.
Unia z Grecją, „Polityka” 1996, nr 40.
26
ZN_701.indb 89
1/30/08 1:15:39 PM
Magdalena Zajączkowska
90
ferencyjny układ handlowy. Kolejny wniosek Hiszpanii o przyjęcie do Wspólnot
był możliwy do rozpatrzenia dopiero po obaleniu dyktatury Franco, kiedy to
nastąpiło stopniowe przywracanie demokracji oraz redefinicja priorytetów polityki zagranicznej.
W okresie poprzedzającym wejście Hiszpanii w struktury EWG wprowadzono
w tym kraju plan ekonomiczny, który zakładał wzrost produkcji oraz redukcję deficytu budżetowego. Programem zmian objęto wiele dziedzin życia gospodarczego,
takich jak: reformy strukturalne w przemyśle, łącznie z polityką energetyczną,
politykę zatrudnienia, opiekę społeczną, reformę emerytalną, a także prywatyzację. Następowały także zmiany w sektorze finansowym oraz w zakresie rynku
siły roboczej. Wysiłek poniesiony w celu dostosowania zaowocował pozytywnymi
efektami i realizacją wyznaczonych celów. Pozostały jednak problemy, takie jak
wadliwa struktura wydatków publicznych, które wymagały jeszcze rozwiązania.
Mimo zaawansowania współpracy, konieczne były długie i liczne okresy przejściowe. Jednoznacznie można jednak powiedzieć, że nałożony plan dostosowawczy
został zrealizowany w znacznej mierze i odniesiono sukcesy w wielu dziedzinach
gospodarki.
W momencie wstępowania do Wspólnot PKB per capita Hiszpanii stanowiło
około 70% przeciętnego dochodu WE, rolnictwo było archaiczne, przemysł był
mało konkurencyjny oraz obowiązywały wyjątkowo wysokie bariery celne.
Problem stanowiły znaczne różnice w poziomie rozwoju poszczególnych regionów kraju, wysokie bezrobocie i kryzys gospodarczy, malejące inwestycje oraz
zamykanie przedsiębiorstw branży hutniczej, przemysłu lekkiego oraz stoczni.
Hiszpania charakteryzowała się nieustabilizowaną sytuacją wewnętrzną, autonomicznymi tendencjami regionów, dużym wpływem politycznym armii oraz
zagrożeniem terroryzmem.
Traktat o przystąpieniu przewidywał siedmioletni okres przejściowy na zredukowanie taryf celnych dla artykułów przemysłowych. Kwoty importowe miały
być zniesione jeszcze przed przystąpieniem, a taryfy celne zredukowane w 1989 r.
o 52,5%. Specjalne regulacje odnosiły się do samochodów, tekstyliów i stali27.
Uchylenie restrykcji w zakresie przepływu kapitału oraz zapewnienie wysokiej stopy procentowej spowodowało napływ zagranicznego kapitału w formie
lokat pieniężnych oraz bezpośrednich inwestycji. Przyczyniły się one do wzrostu
postępu technicznego. Stanowiły bowiem transfer nowych technologii, wiedzy,
know-how oraz wpływały na modernizację sektora przemysłu i usług28. Nastąpiła
modernizacja przemysłu, wzrosła wydajność pracy oraz wolumen inwestycji.
27
H. Tendera-Właszczuk, op. cit., s. 77.
Ibidem, s. 78.
28
ZN_701.indb 90
1/30/08 1:15:39 PM
Koszty i korzyści integracji krajów słabiej rozwiniętych…
91
Wniosek Portugalii, złożony także w 1962 r., został odrzucony z uwagi na
odsunięcie akcesji Wielkiej Brytanii, z której gospodarką była ona silnie powiązana. Istniała także silna krytyka reżimu portugalskiego. W latach 1932–1968
dyktatorskie rządy sprawował A. de Oliviera Salazar, a w okresie 1968–1974
M. Caetano, co doprowadziło do izolacji na arenie międzynarodowej. Portugalska
gospodarka była ponadto mniej zależna od Europy kontynentalnej29.
Dla Portugalii ustalono podobny okres przejściowy jak dla Hiszpanii (7–20
lat). Chodziło głównie o produkty rolne eksportowane z tego kraju. Utrzymano
ponadto cła przy imporcie, ale już po trzech latach miały one być zredukowane co
najmniej o połowę.
W okresie członkostwa PKB wzrastał średnio o 4,5% rocznie, tj. o 1,5% więcej
niż średnie roczne tempo wzrostu w WE. W latach 1988–1990 Portugalia odnotowała 5% wzrost gospodarczy (największy w Europie). Tempo to jednak spadło do
poziomu 1% w 1993 r.30
W latach 1985–1990 wartość inwestycji bezpośrednich w Portugalii wzrosła
z 123 mln USD do 1600 mln USD. Jednocześnie wzrósł udział państw Unii
w całości tych inwestycji (35% w 1975 r., 58% w 1985 r. oraz 76% w 1992 r.).
Pozytywnym efektem był także spadek bezrobocia31 oraz inflacji. Odnotowano
przyciągnięcie inwestycji zagranicznych z jednoczesnym, intensywnym rozwojem
handlu międzygałęziowego. Nastąpił rozwój badań naukowych (także w małych
i średnich przedsiębiorstwach) oraz szkolnictwa.
Największym problemem w negocjacjach z państwami Półwyspu Iberyjskiego
było rolnictwo, głównie z powodu jego znaczenia dla gospodarek tych państw.
Koszty kształtujące cenę produktów rolnych były w tych krajach dużo niższe, co
było niekorzystne dla polityki rolnej Wspólnot. Ponadto gospodarka portugalska
znajdowała się wówczas w momencie kryzysowym, co nie było korzystne dla
EWG. Oczywiste stało się, że proces dostosowania będzie długotrwały. Jednocześnie nie było możliwe przyjęcie w struktury Wspólnot Hiszpanii bez Portugalii.
Po przyjęciu Hiszpanii i Portugalii do EWG zwiększyła się liczba krajów
o znacznie niższym poziomie rozwoju gospodarczego w porównaniu z pozostałymi członkami. Ugrupowanie to było zmuszone do podejmowania działań mających na celu wyrównanie poziomu rozwoju gospodarczego oraz warunków życia
pomiędzy poszczególnymi regionami krajów członkowskich.
Wielkim sukcesem tych krajów było to, że znalazły się w grupie krajów tworzących unię monetarną. Kraje te, przystępując do Wspólnot, wiedziały o pracach
nad przygotowaniem Jednolitego aktu europejskiego. Miały więc świadomość
T. Bartoszewicz, op. cit., s. 49.
29
30
H. Tendera-Właszczuk, op. cit. , s. 80.
Ibidem.
31
ZN_701.indb 91
1/30/08 1:15:39 PM
Magdalena Zajączkowska
92
konieczności dostosowania do znacznie bardziej zaawansowanego etapu integracji, którego podstawy prawne właśnie tworzono. Było to trudne zadanie, które
wymagało piętnastoletniego okresu przystosowania, wspartego jednak znaczną
pomocą finansową Unii32.
Należy jednak podkreślić, że efekty integracji Hiszpanii ze Wspólnotami są
pozytywne, na co wskazuje poprawa wskaźników makroekonomicznych, gdyż
Hiszpania doświadczyła jednego z szybszych wzrostów gospodarczych w całej
historii (przeciętny roczny wskaźnik wzrostu wynosił 4%). PKB per capita
w 1992 r. stanowił już ponad 80% przeciętnego dochodu w WE. Nastąpił szybki
rozwój infrastruktury dzięki napływowi obcego kapitału oraz modernizacji
przemysłu. Powołano sieci wyspecjalizowanych instytucji celem pomocy małym
i średnim przedsiębiorstwom. Uregulowano wewnętrzne konflikty, nastąpił rozwój
hiszpańskiej klasy średniej oraz wzrost poziomu życia. Ponadto efektami członkostwa Hiszpanii był w latach 1986–1990 wzrost nowych miejsc pracy o 1,75 mln,
zmniejszenie stopy inflacji z 10% w 1986 r. do 5% w 1993 r.33 oraz wzrost efektywności gospodarowania. Jednakże, co należy podkreślić, w pierwszym okresie
członkostwa Hiszpanii nastąpił wzrost bezrobocia do 22%. Stanowiło to negatywny skutek akcesji tego kraju w struktury Wspólnoty.
Ważnym etapem w pogłębianiu się integracji europejskiej było podpisanie
Jednolitego aktu europejskiego w 1986 r. Akt ten wszedł w życie 1 lipca 1987 r.
i urzeczywistnił ideę jednolitego rynku europejskiego, którego ostateczną realizację przewidziano na koniec 1992 r. przez wprowadzenie tzw. czterech wolności
(przepływu towarów, usług, kapitału i osób). JAE odegrał istotną rolę w ewolucji
trzech Wspólnot i w budowie Unii Europejskiej. Wspólnoty otrzymały nowe kompetencje w dziedzinie gospodarczej34.
5. Zakończenie
W aspekcie skutków krótkookresowych należy podkreślić, że uczestnictwo
kraju w Unii Europejskiej jest tym bardziej korzystne, im struktury produkcyjne
tego kraju są bardziej konkurencyjne, im ugrupowanie integracyjne jest większe, im wyjściowe taryfy celne kraju ubiegającego się o członkostwo są wyższe,
a koszty transakcyjne niższe35. Korzyści jakie odniosą nowe kraje są zależne
Ibidem, s. 80.
32
Eurostat, www.europa.eu.int.
33
K. Michałowska-Gorywoda, Podejmowanie decyzji w Unii Europejskiej, Wydawnictwo
Naukowe Scholar, Warszawa 2004, s. 28.
34
W. Molle, Ekonomika integracji europejskiej. Teoria, praktyka, polityka, Fundacja Gospodarcza NZSS „Solidarność”, Gdańsk 1995, s. 108.
35
ZN_701.indb 92
1/30/08 1:15:39 PM
Koszty i korzyści integracji krajów słabiej rozwiniętych…
93
także od dotychczasowego stanu powiązania gospodarek z Unią. Efekty związane
z członkostwem są różne dla poszczególnych krajów.
Unia Europejska zdecydowanie zyskiwała gospodarczo przy kolejnych rozszerzeniach. Wzrastała jej konkurencyjność względem gospodarczych potęg
świata oraz umocniła swoją pozycję na arenie międzynarodowej. Wewnętrznie
wzmacniała swoje struktury, których prawidłowe funkcjonowanie było szczególnie istotne w perspektywie największego rozszerzenia z 2004 r. o kraje słabiej
rozwinięte gospodarczo. Rozszerzenie to jest nie tylko największym, ale także
najgłębszym z uwagi na złożoność i wielość problemów. Z uwagi na krótki czas
i brak rzetelnych wskaźników ekonomicznych ocena kosztów i korzyści ostatniego
rozszerzenia musi zostać przesunęta w czasie.
Przyjmując w swoje struktury nowe kraje, UE doprowadziła także do znacznego rozwoju przemysłu i postępu technicznego w krajach członkowskich, głównie
słabiej rozwiniętych gospodarczo. Rozwój licznych gałęzi przemysłu uwarunkował
rozwój innych powiązanych działów gospodarek36.
Literatura
Bartoszewicz T., Dwa modele integracji: EWG i RWPG: realia, wzajemne uwarunkowania i stosunki, KAW, Warszawa 1983.
Budnikowski A., Kawecka-Wyrzykowska E., Międzynarodowe stosunki gospodarcze,
PWE, Warszawa 2003.
Dobra passa zielonego tygrysa. Gospodarka irlandzka, „Rzeczpospolita” z 30 grudnia
1996 r.
Dynia E., Integracja Europejska, LexisNexis, Warszawa 2004.
Grabska W., Koncepcja i praktyka integracji w EWG, KiW, Warszawa 1988.
Kitzinger U., The European Common Market and Community, za: Zarys prawa Unii
Europejskiej, D. Lasok, TNOiK, Toruń 1995.
Klawe A.J., Michałowska-Gorywoda K., Zimny Z., Europejska Wspólnota Gospodarcza.
Założenia, rzeczywistość, perspektywy, PWE, Warszawa 1981.
Makać A., Międzynarodowa integracja gospodarcza – podstawowe problemy toretyczne
[w:] Procesy integracyjne we współczesnej gospodarce światowej, red. E. Oziewicz,
PWN, Warszawa 2001.
Marszałek A., Integracja europejska, PWE, Warszawa 2004.
Michałowska-Gorywoda K., Podejmowanie decyzji w Unii Europejskiej, Wydawnictwo
Naukowe Scholar, Warszawa 2004.
Molle W., Ekonomika integracji europejskiej. Teoria, praktyka, polityka, Fundacja Gospodarcza NZSS „Solidarność”, Gdańsk 1995
Tendera-Właszczuk H., Rozszerzenie Unii Europejskiej na Wschód. Polska na tle innych
krajów, PWN, Warszawa 2001.
36
A. Makać, Międzynarodowa integracja gospodarcza – podstawowe problemy toretyczne
[w:] Procesy integracyjne we współczesnej gospodarce światowej, red. E. Oziewicz, PWN, Warszawa 2001, s. 30–31.
ZN_701.indb 93
1/30/08 1:15:40 PM
94
Magdalena Zajączkowska
Unia z Grecją, „Polityka” 1996, nr 40.
Współczesna gospodarka światowa, red. A.B. Kisiel-Łowczyc, Wydawnictwo Uniwersytetu Gdańskiego, Gdańsk 2003.
The Costs and Benefits of Integrating Less Economically Developed
Countries. Selected Aspects.
At present, integration processes are common. The phenomena occurring in Europe
have led to the creation of a high-level organisational structure. The successive stages of
integration and the accession of various countries to the European Union have given rise
to undeniable costs and benefits. The main reason for involving states in the process of
co-operation was a desire to accelerate economic development and to solve development
problems thanks to assistance from a larger organisation with better organisational
instruments at its disposal.
In this article, the author analyses the costs and benefits of integrating less economically
developed countries. She focuses on the accession of Ireland, Greece, Spain and Portugal
to the European Union and analyses the main economic indicators. These countries were
undoubtedly examples of states with considerably lower levels of economic development.
Their accession was associated with numerous short and long-term costs. In a broader
perspective, however, they have benefited from EU membership by increasing their general
level of economic development, which can be shown using the relevant indicators.
An analysis of previous negotiation problems, the economic situation of less-developed
countries and membership costs, may prove helpful in drawing conclusions and solving
potential problems in later enlargements, with particular attention to the specific features
of each candidate state.
ZN_701.indb 94
1/30/08 1:15:40 PM