Pieśni sieroce w kontekście kulturowym

Iwona Bielińska-Gardziel
PIEŚNI SIEROCE W KONTEKŚCIE KULTUROWYM
Artykuł jest próbą opisania gatunku pieśni sierocej, z uwzględnieniem następujących
parametrów: sytuacja wykonawcza, nadawca i odbiorca, fabuła, poetyka, funkcja i intencja
przekazu, tematyka [inspiracją była koncepcja opisu gatunku sformułowana przez J.
Bartmińskiego i S. Niebrzegowską-Bartmińską 2009, 140; wcześniej: Bartmiński 1990].
Zbiór pieśni sierocych jest wewnętrznie podzielony na pieśni sieroce społeczne,
weselne, miłosne oraz służebne – podstawę podziału stanowi przede wszystkim
zróżnicowanie tematyczne oraz kryterium wykonawcy i adresata (kto śpiewał oraz komu
śpiewano), a także intencji, z jaką pieśń wykonywano. Prymarnym nadawcą (w sensie
wewnątrztekstowego podmiotu, niekoniecznie rzeczywistym wykonawcą) pieśni sierocych
jest sierota w różnym momencie życiowym (dziecko, które skarży się na swą niedolę; panna
młoda, która nie ma matki/rodziców; dziewczyna opuszczona przez chłopca). Wspólny
wszystkim pieśniom jest nastrój smutku; wszystkie zawierają skargę na niedolę losu
sierocego; stanowią refleksję nad losem sieroty.
Sieroctwo rzeczywiste nabiera symbolicznego wymiaru; jest rozumiane w aspekcie
egzystencjalnym [Janion 1975, 2001]. Metaforę sieroctwa często przywoływano szczególnie
w latach niewoli narodowej – jej podstawą była koncepcja ojczyzny-matki.
Motyw doli sierocej występuje w różnych kontekstach podlegających gatunkowej
konwencjonalizacji – jest obecny w bajkach, przysłowiach, kołysankach, pieśniach
obrzędowych (weselnych, pogrzebowych), stanowych, zalotnych i miłosnych, emigracyjnych;
pojawia się także w pieśniach marcinowych i pisanej poezji chłopskiej.
ORPHAN SONGS IN A CULTURAL CONTEXT
The paper is an attempt at describing the genre of orphan song in terms of the following
parameters: context of performance, originator and recipient, plot, poetics, function and
intention of the message, and the subject [inspired by the concept of genre description by
Bartmiński and Niebrzegowska-Bartmińska 2009, 140; earlier: Bartmiński 1990].
The bulk of orphan songs can be internally divided into social orphan songs, wedding songs,
love songs, and menial songs – the division is primarily based on thematic diversity and the
criterion of the performer and recipient (who was singing and to whom), as well as the
purpose that it was sung for. The primary originator (in the sense of the intratextual lyrical I,
not necessarily the actual performer) of orphan songs is an orphan at various moments of his
or her life (a child complaining of misery; a bride who has no mother/parents; a girl
abandoned by her boyfriend). Common to all songs is the spirit of sadness; they all contain a
complaint about the misery of an orphan’s fate. They are a reflection on the fate of an orphan.
Actual orphanhood acquires a symbolic dimension; it is understood from the existential point
of view [Janion 1975, 2001]. The metaphor of orphanhood was particularly often evoked at
times of national bondage, with the concept of homeland-mother as its basis.
1
The motif of an orphan's lot is found in conventionalized contexts of different genres – it is
present in tales, proverbs, lullabies, ritual (wedding and funeral) songs, estate songs, courtship
and love songs, emigration songs; it can also be found in St. Martin's songs and written
peasant poetry.
2