Pobierz PDF

PRACE ORYGINALNE
Piel. Zdr. Publ. 2014, 4, 4, 345–350
ISSN 2082-9876
© Copyright by Wroclaw Medical University
Agnieszka Bock1, A–D, Adam Kuźmiński1, A, C, E, Mariusz Chabowski1, 2, C, E,
Jarosław Goldman1, E–F, Małgorzata Bujnowska1, F
Wiedza przedszkolnych nauczycieli
na temat zasad udzielania dzieciom pierwszej pomocy
The Knowledge of the Teachers in Kindergarten
About Pediatric BLS Procedures
1
Wydział Nauk o Zdrowiu i Kulturze Fizycznej, Państwowa Wyższa Szkoła Zawodowa im. Witelona w Legnicy,
Legnica
2
Klinika Chirurgiczna, 4. Wojskowy Szpital Kliniczny z Polikliniką we Wrocławiu, Wrocław
A – koncepcja i projekt badania; B – gromadzenie i/lub zestawianie danych; C – analiza i interpretacja danych;
D – napisanie artykułu; E – krytyczne zrecenzowanie artykułu; F – zatwierdzenie ostatecznej wersji artykułu
Streszczenie
Wprowadzenie. Dzieci w wieku przedszkolnym należą do grupy, w której ryzyko aspiracji ciała obcego jest największe. Na skutek zadławienia może pojawić się ostra niewydolność oddechowa, która prowadzi do utraty przytomności i nagłego zatrzymania krążenia. Ważne jest, żeby przeciwdziałać skutkom zadławienia, stosując odpowiednie działania ratownicze. Rozporządzenie w sprawie szkoleń BHP wymaga, aby szkolić pracowników nie rzadziej niż raz na 5 lat. Gdy dziecko ulegnie wypadkowi lub znajdzie się w innej sytuacji zagrażającej jego życiu lub
zdrowiu w placówce przedszkolnej, nauczyciel lub osoba sprawująca opiekę jest zobowiązana udzielić pierwszej
pomocy oraz zawiadomić odpowiednie służby ratunkowe.
Cel pracy. Określenie, jaką wiedzę teoretyczną mają nauczyciele przedszkolni i asystenci nauczyciela na temat
udzielania pierwszej pomocy dzieciom w przypadku utraty przytomności oraz zadławienia. Określenie, ile osób
objęto praktycznym zakresem szkoleń z resuscytacji krążeniowo-oddechowej oraz czy czas od ostatniego szkolenia
i zakres praktyczny miały wpływ na wiedzę nauczycieli.
Materiał i metody. Badania trwały od grudnia 2012 do lutego 2013 r. i objęto nimi 100 nauczycieli i asystentów
nauczycieli z 8 przedszkoli publicznych na terenie Legnicy (40) i Głogowa (60).
Wyniki. Praktyczne szkolenie z zasad udzielania pierwszej pomocy dzieciom odbyło 53 respondentów. Osoby po
szkoleniu praktycznym udzieliły 49% prawidłowych odpowiedzi, a po szkoleniu teoretycznym 45%. Respondenci
szkoleni w latach 2011 i 2012 uzyskali wyniki poprawnych odpowiedzi na poziomie 77 i 57%.
Wnioski. Ponad połowa przedszkolnych nauczycieli odbyła praktyczne szkolenie z pierwszej pomocy. Mimo to
zakres szkolenia nie miał wpływu na zwiększenie wiedzy tych nauczycieli. Zaobserwowano, że czas od ostatniego
szkolenia był ważny – osoby mające szkolenie w latach 2011–2012 częściej udzielały właściwych odpowiedzi niż
osoby szkolone w latach wcześniejszych. Wiedza większości przedszkolnych nauczycieli na temat pierwszej pomocy udzielanej dzieciom powyżej 1. r.ż. nie jest wystarczająca, aby mogli podjąć sprawne działania ratownicze (Piel.
Zdr. Publ. 2014, 4, 4, 345–350).
Słowa kluczowe: pierwsza pomoc, zadławienie, nauczyciele przedszkolni, utrata przytomności, szkolenia.
Abstract
Background. Children of preschool age belong to the group in which the risk of aspiring the foreign body is the
highest. Choking can lead to the development of acute respiratory disorder and sudden cardiac arrest. In conformity with the regulation, all kindergarten employees are obliged to attend the course on safety and hygiene of work
at least once every five years. The course devotes one hour to the problem of first aid. When children in kindergarten have an accident or other dangerous situation that may threaten their lives, the teacher or the child-minder are
obligated to give first aid and call emergency services.
346
A. Bock et al.
Objectives. The aim of the study was to verify teachers’ knowledge about pediatric BLS procedures in case of loss of
consciousness and choking and to evaluate if the time and range of training influenced the number of the respondents’ correct answers.
Material and Methods. One hundred teachers from 8 public kindergartens in Legnica (40) and Głogów (60) have
participated in the survey. They answered 15 questions.
Results. Fifty three teachers have practically been trained and they obtained 49% correct answers. The teachers
who underwent the theoretical course gave 45% correct answers. The respondents trained in 2011 and 2012 gained
a score above 50%.
Conclusions. The knowledge of kindergarten teachers about pediatric BLS procedures is not sufficient to take efficient emergency actions (Piel. Zdr. Publ. 2014, 4, 4, 345–350).
Key words: loss of consciousness, first aid, choking, kindergarten’s teachers, courses.
Utrata przytomności oraz nagłe zatrzymanie
krążenia (n.z.k.) mogą wystąpić u każdego zdrowego dziecka. Mechanizm zatrzymania akcji serca
u dzieci z przyczyn kardiologicznych jest bardzo
rzadko spotykany [1–3]. Do n.z.k. może dojść na
skutek ostrej niewydolności oddechowej spowodowanej np. zadławieniem [4]. Ostra niewydolność
oddechowa prowadzi do zaburzeń rytmu serca,
takich jak: bradykardia i arytmia, co powoduje zatrzymanie akcji serca [2].
W większości przypadków aspirację ciałem
obcym obserwuje się u dzieci poniżej 5. r.ż. W Polsce wychowaniem przedszkolnym są objęte dzieci w wieku 3–6 lat. Według danych GUS w roku
szkolnym 2011/2012 do przedszkoli, punktów oraz
oddziałów przedszkolnych w szkołach podstawowych uczęszczało 1160,5 tys. dzieci [5], które z racji przedziału wiekowego stanowią grupę szczególnie narażoną na aspirację ciałem obcym.
Zadławienie u dzieci może nastąpić w chwili
natężenia emocji oraz odwrócenia uwagi, np. podczas zabawy, śmiechu, płaczu, szybkiego mówienia, posiłku. Aspirowane mogą być pokarmy stałe,
np.: orzeszki ziemne, twarde cukierki, lizaki oraz
przedmioty codziennego użytku, takie jak: baterie
od zegarków, monety, drobne zabawki [1, 3, 6].
Gdy ciało obce umiejscowi się powyżej tchawicy,
wówczas pojawia się świst wdechowy – tzw. stridor. W sytuacji, gdy ulokuje się ono głębiej, najczęściej w prawym oskrzelu, objawem jest świst
podczas wydechu oraz pojawia się wysiłek wydechowy. Kliniczna kwalifikacja tych typów obturacji
i objawów może sprawiać problemy. Wynika to ze
zmieniającego się położenia ciała obcego w drogach oddechowych. Częściowa obturacja szybko
może stać się całkowitą niedrożnością [7]. O rozwijającej się niewydolności oddechowej świadczą:
rozszerzenie skrzydełek nosa, włączenie dodatkowych mięśni oddechowych w proces oddychania,
zwolnienie lub przyspieszenie oddechu, świst krtaniowy, zaczerwienienie lub sinica twarzy, nagły
kaszel, a w skrajnych przypadkach duszenie się,
bezdech, zaburzenia świadomości [1, 2]. W przy-
padku podejrzenia aspiracji, zwłaszcza gdy występują objawy ciężkiego zadławienia lub następuje
utrata przytomności, bardzo ważne jest podjęcie
przez świadków zdarzenia natychmiastowych działań ratowniczych. Jeśli w czasie pobytu w placówce przedszkolnej dziecko ulegnie wypadkowi lub
znajdzie się w innej sytuacji zagrażającej jego życiu
lub zdrowiu, to nauczyciel lub osoba sprawująca
opiekę, w tym przypadku asystent nauczyciela, ma
obowiązek udzielić pierwszej pomocy poszkodowanemu oraz gdy jest to konieczne, zawiadomić
odpowiednie służby ratunkowe. [8]. Rozporządzenie w sprawie szkoleń BHP wymaga, aby szkolić
pracowników nie rzadziej niż raz na 5 lat [9].
Celem pracy było określenie:
–  jaką wiedzę teoretyczną mają nauczyciele przedszkolni i asystenci nauczyciela na temat
udzielania pierwszej pomocy dzieciom w przypadku utraty przytomności i zadławienia,
–  ile osób zostało objętych praktycznym zakresem szkoleń z resuscytacji krążeniowo-oddechowej,
–  czy czas od ostatniego szkolenia i zakres
praktyczny miały wpływ na wiedzę nauczycieli.
Materiał i metody
Badania trwały od grudnia 2012 do lutego
2013 r. i objęto nimi 100 nauczycieli i asystentów
nauczycieli z 8 przedszkoli publicznych na terenie
Legnicy (40 osób) i Głogowa (60 osób). Ankieta
obejmowała 15 autorskich zagadnień, 4 służyły do
zebrania podstawowych danych. Jedenaście zagadnień dotyczyło szkoleń i postępowania z zakresu
pierwszej pomocy w przypadku zadławienia i utraty przytomności u dzieci. W ankiecie znajdowały
się 3 pytania zamknięte oraz 8 pytań otwartych.
Ankiety rozdano i zebrano przez dyrektorów
poszczególnych placówek. Następnie zanalizowano odpowiedzi, a wyniki przedstawiono w wartościach procentowych oraz liczbowych z użyciem
programu Excel.
347
Zasady udzielania pierwszej pomocy u dzieci
Wyniki
jakie działanie podjęliby w pierwszej kolejności.
Szesnaście osób zdecydowałoby się namawiać do
kaszlu, 37 uderzać po plecach lub wykonać uderzenia w okolicę międzyłopatkową, 4 osoby podjęłyby próbę usunięcia na ślepo tego, czym dziecko
się dławi, a 17 ucisnęłoby nadbrzusze. Aż 4 osoby
zasugerowały, że należy odwrócić dziecko do góry
nogami i nim potrząsać.
W przypadku utraty przytomności na pytanie:
jaką czynność należałoby podjąć w pierwszej kolejności, 7 osób uwzględniło ocenę bezpieczeństwa
miejsca zdarzenia, 37 – ocenę przytomności i oddechu, 24 – udrożnienie dróg oddechowych, z czego 3 dodatkowo wołałyby o pomoc, a 3 podjęłyby
próbę „cucenia”.
Jeśli zostanie stwierdzona utrata przytomności u dziecka, należy określić, czy występuje oddech. Czas tej czynności wynosi 10 sekund [10].
Taką odpowiedź udzieliło 43 ankietowanych.
Dwadzieścia jeden osób natomiast nie wiedziało lub w ogóle nie podało odpowiedzi. Pozostali
respondenci zasugerowali inne przedziały czasowe (ryc. 3).
Kolejne zagadnienie dotyczyło miejsca ucisku
klatki piersiowej u dzieci powyżej 1. r.ż. Odpowiedzi zgodnej z wytycznymi Europejskiej Rady Resuscytacji (ERC) udzieliła połowa ankietowanych,
Utratę przytomności przez dziecko w godzinach pracy nauczyciela zgłosiły 3 osoby, a przypadki zadławienia potwierdziło 4 ankietowanych.
Staż pracy osób biorących udział w ankiecie wynosił 1–38 lat (średnio 20 lat). Ankietowani wskazali,
w którym roku mieli ostatnie szkolenie z pierwszej
pomocy. Szkolenia odbywały się w przedziale czasowym między 2005 a 2012 r. Dwadzieścia trzy osoby wskazały, że zostały przeszkolone w 2012 r.,
7 w 2010, 19 w 2009, 5 osób w 2008, 7 w 2007,
a 3 w 2005. Trzydzieści dwie osoby nie potrafiły
określić czasu szkolenia (ryc. 1).
Następnie nauczyciele mieli wskazać, czy byli szkoleni z zasad udzielania pierwszej pomocy
w zakresie praktycznym z użyciem specjalistycznego fantomu. Odpowiedź pozytywną udzieliło 53
respondentów, a 47 stwierdziło, że tego typu szkolenie nie odbyło się.
Osoby przeszkolone w zakresie praktycznym
miały podać rok, w którym odbyło się szkolenie. Analogicznie do czasu ostatniego szkolenia
z pierwszej pomocy najwięcej praktycznych szkoleń było w 2012 i 2009 r. (ryc. 2).
W zagadnieniu dotyczącym zadławienia
u dziecka nauczyciele mieli za zadanie napisać,
40
35
32
30
25
23
Ryc. 1. Liczba szkoleń z pierwszej
pomocy w poszczególnych latach
Fig. 1. The number of first aid
courses in each year
19
20
15
10
5
3
4
5
2007
2008
7
8
2010
2011
0
0
2005
2006
2009
2012
20
18
16
16
16
12
10
6
8
6
4
4
2
0
Ryc. 2. Zgłoszona liczba praktycznych szkoleń z zakresu pierwszej pomocy w poszczególnych latach
Fig. 2. Reported the number of practice first
aid courses in each year
14
8
brak/nie
pamięta
3
0
2007
2008
2009
2010
2011
2012
brak roku
348
A. Bock et al.
Ryc. 3. Wskazany przez nauczycieli
czas sprawdzania oddechu u dzieci
60
Fig. 3. Indicated by teachers time of
verification of breath in children
50
43
40
30
24
21
20
8
10
3
1
0
do 10 s
<5s
5–10 s
< 60 s > 10s
> 60 s
brak
lub nie wie
Ryc. 4. Wskazane przez
nauczycieli miejsce ucisku
klatki piersiowej u dzieci
powyżej 1. r.ż.
50
40
31
Fig. 4. Indicated by teachers the place of pressure chest in children older
than 1 year
30
23
20
16
11
8
10
9
3
0
środek
klatki
piersiowej/
/środek
mostka
dolna
połowa
mostka
mostek/
/wysokość
mostka
1/3
mostka
okolica
mostka
poniżej
mostka
70
60
60
nie wie/
/brak
Ryc. 5. Wskazana przez nauczycieli głębokość ucisku klatki piersiowej
u dzieci powyżej 1. r.ż.
Fig. 5. Indicated by teachers the
depth of pressure chest in children
older than 1 year
50
40
30
20
10
0
13
16
8
3
4–5 cm
1/3 wymiaru
przednio-tylnego
2–3 cm
< 2 cm
wskazując środek klatki piersiowej, dolną połowę
mostka lub 1/3 mostka [10] (ryc. 4).
Na pytanie o głębokość ucisku klatki piersiowej u dzieci powyżej 1. r.ż. aż 60 osób nie udzieliło odpowiedzi. Jedynie 8 wskazało, że wynosi ona
4–5 cm, a 13 podało 1/3 wymiaru przednio-tylnego [10] (ryc. 5).
brak
Na jeden cykl resuscytacji składa się określona
liczba uciśnięć klatki piersiowej. Te wartości są takie
same dla dorosłych i dzieci powyżej 1. r.ż. Dotyczy
to sytuacji, gdy resuscytację wykonują osoby bez
medycznego wykształcenia. Dwadzieścia jeden osób
odpowiedziało, że należy wykonać 15 uciśnięć klatki
piersiowej u dziecka podczas jednego cyklu resuscy-
349
Zasady udzielania pierwszej pomocy u dzieci
Ryc. 6. Poprawne odpowiedzi w zależności od roku, w którym odbyto szkolenie
z pierwszej pomocy w ujęciu procentowym
100
77
80
60
47
39
40
20
0
Fig. 6. The procent of correct answers in
relation with the year of first aid course
57
25
20
2005
45
36
2007
2008
2009
2010
2011
tacji, a 44 respondentów, że 30 razy. Szesnaście osób
nie potrafiło odpowiedzieć na to pytanie, a pozostali
podawali inne wartości.
Odpowiedzi nauczycieli porównano w zależności od czasu ostatniego szkolenia z pierwszej
pomocy oraz zakresu szkoleń. Osoby, które odbyły szkolenie w zakresie praktycznym częściej
dobrze odpowiadały na pytania. Odsetek poprawnych odpowiedzi wynosił 49%. Nauczyciele
przeszkoleni w zakresie teoretycznym udzielali
właściwych odpowiedzi na poziomie 45%. Odnosząc się do czasu odbytego szkolenia, respondenci
mający szkolenie w 2011 r. udzielili 77% poprawnych odpowiedzi, a osoby przeszkolone w 2012 r.
– 57% (ryc. 6). Nauczyciele przeszkoleni w latach
wcześniejszych uzyskiwali gorszy wynik, poniżej 50%.
Omówienie
Dzieci w wieku przedszkolnym należą do grupy, w której prawdopodobieństwo zatrzymania
krążenia na skutek ostrej niewydolności oddechowej spowodowanej aspiracją ciała obcego jest największe. Był to główny czynnik decydujący o tym,
że właśnie środowisko przedszkolne zostało wybrane przez autorów do przeprowadzenia ankiety. Przypadki zadławienia i utraty przytomności
przez dziecko podczas pobytu w przedszkolu nie
są zdarzeniami nagminnymi. Grupa respondentów
z Legnicy i Głogowa zgłosiła jednak 7 takich przypadków. Warto też dodać, że pracujący w przedszkolach nauczyciele przeważnie nie mają medycznego wykształcenia oraz specjalistycznej wiedzy na
temat resuscytacji dzieci.
Należy zatem zadać pytanie, czy zgodnie
z przepisami BHP szkolenie przeprowadzane
z minimalną częstotliwością, czyli raz na 5 lat, jest
wystarczające. Polskie prawo zgodnie z rozporządzeniem Ministra Edukacji i Sportu obliguje do
udzielenia pierwszej pomocy osoby sprawujące
2012
brak
opiekę nad dziećmi w przedszkolu [8]. Natomiast
artykuł 162 Kodeksu karnego nie tylko nakłada
obowiązek udzielenia pomocy, ale określa również
karę do 3 lat pozbawienia wolności w przypadku
nieudzielenia pomocy [11].
Od osób pracujących w placówkach przedszkolnych i jednocześnie sprawujących opiekę nad
dziećmi każdy oczekuje pełnej gotowości, wiedzy
i podjęcia odpowiednich działań ratowniczych,
gdy zagrożone jest życie i zdrowie dziecka. Niepokojące jest to, że większość ankietowanych nie
potrafiła wskazać właściwego czasu sprawdzania
oddechu u nieprzytomnego dziecka, a to właśnie
obecność oddechu lub jego brak jest najważniejszym kryterium do natychmiastowego rozpoczęcia
działań resuscytacyjnych.
Kolejnym niepokojącym sygnałem jest to,
że jedynie 21 osób podało prawidłową głębokość
ucisku klatki piersiowej u dzieci powyżej 1. r.ż.
Głębokość ucisku jest ważna, gdyż w ten sposób
wywołuje się niewielki przepływ krwi przez mózg
i mięsień sercowy, co zwiększa prawdopodobieństwo skutecznej defibrylacji. Istnieją tym samym
większe szanse na zmniejszenie liczby powikłań po
zatrzymaniu krążenia [10].
Badania wykazały, że czas ostatniego szkolenia z pierwszej pomocy miał istotny wpływ na
wiedzę przedszkolnych nauczycieli. Osoby przeszkolone w latach 2011–2012 częściej udzielały
dobrych odpowiedzi (2011 – 77%, 2012 – 57%)
niż nauczyciele szkoleni w latach wcześniejszych,
którzy odpowiadali prawidłowo na mniej niż co
drugie zagadnienie. Warto dodać, że większość
ankietowanych odbyło szkolenie w latach innych
niż 2011–2012.
Wiele kursów pierwszej pomocy opiera się jedynie na zagadnieniach teoretycznych, ponieważ
prawie połowa respondentów (47) wskazała, że nie
odbyła szkolenia w zakresie praktycznym.
Od 2010 r., czyli od chwili wprowadzenia nowych algorytmów postępowania podczas resuscytacji krążeniowo-oddechowej przez Polską Radę
350
A. Bock et al.
Resuscytacji, jedynie 38 nauczycieli odbyło szkolenie w zakresie teoretycznym, a zaledwie 22 miało
okazję przećwiczyć czynności resuscytacyjne na
fantomie. Mimo że ponad połowa ankietowanych
odbyła szkolenie w zakresie praktycznym, to liczba dobrze udzielonych odpowiedzi była niewiele
większa niż u nauczycieli przedszkolnych, którzy
odbyli szkolenie jedynie w zakresie teoretycznym.
Różnica ta wyniosła zaledwie 4%. Wprowadzenie
programu regularnych szkoleń w zakresie praktycznym dla osób, które sprawują opiekę nad dziećmi
w wieku przedszkolnym może przyczynić się do
usprawnienia działań z zakresu pierwszej pomocy. Zwiększy to szansę na zmniejszenie powikłań
wynikających z zadławienia, utraty przytomności
i zatrzymania krążenia [3].
Wnioski
Ponad połowa przedszkolnych nauczycieli
odbyła praktyczne szkolenie z pierwszej pomocy.
Mimo to zakres szkolenia nie wpłynął na zwiększenie wiedzy tych nauczycieli.
Zaobserwowano, że czas od ostatniego szkolenia był istotny – osoby mające szkolenie w latach
2011–2012 częściej udzielały właściwych odpowiedzi niż osoby szkolone w latach wcześniejszych.
Wiedza większości przedszkolnych nauczycieli na temat pierwszej pomocy udzielanej dzieciom
powyżej 1. r.ż. nie jest wystarczająca, aby mogli
podjąć sprawne działania ratownicze.
Piśmiennictwo
  [1] Goniewicz M.: Pierwsza Pomoc. Podręcznik dla studentów. PZWL, Warszawa 2011.
  [2] Müller S., Thöns M.: Stany zagrożenia życia u dzieci. Red. nauk.: Kapłon-Kostowska U., Grumprecht K. PZWL,
Warszawa 2012.
  [3] Strange G.A., Ahrens W.R., Schafermeyer R.W., Toepper W.C.: Medycyna ratunkowa wieku dziecięcego. Wyd. I.
Red.: Jakubaszko J. Wydawnictwo Urban & Partner, Wrocław 2003.
  [4] Maśliński S., Ryżewski J.: Patofizjologia. Tom II, wyd. IV uaktualnione. PZWL, Warszawa 2009.
  [5] Główny Urząd Statystyczny. Oświata i wychowanie w roku szkolnym 2011/2012. Warszawa 2012.
  [6] Bielecki I., Zygan Ł., Krzemień-Gabriel A.: Ciała obce krtani i dolnych dróg oddechowych u dzieci. Chir. Pol.
2003, 1, 5.
  [7] Rotta A., Wiryawan B.: Respiratory emergencies in children. Respiratore Care 2003, 48, 3.
  [8] Rozporządzenie Ministra Edukacji Narodowej i Sportu z dn. 31 grudnia 2002 r. w sprawie bezpieczeństwa i higieny w publicznych i niepublicznych szkołach i placówkach. Dz. U. Nr 6 z 2003 r., §4, pkt 40.
  [9] Rozporządzenie Ministra Gospodarki i Pracy z dn. 27 lipca 2004 r. w sprawie szkolenia w dziedzinie bezpieczeństwa i higieny pracy. Dz. U. Nr 180 z 2004 r. §15, pkt 2.
[10] Wytyczne resuscytacji 2010. Polska Rada Resuscytacji, Kraków 2010.
[11] Kodeks karny art. 162, §1.
Adres do korespondencji:
Agnieszka Bock
Wydział Nauk o Zdrowiu i Kulturze Fizycznej
Państwowa Wyższa Szkoła Zawodowa im. Witelona
ul. Sejmowa 5A
59-220 Legnica
e-mail: [email protected]
Konflikt interesów: nie występuje
Praca wpłynęła do Redakcji: 23.07.2014 r.
Po recenzji: 25.11.2014 r.
Zaakceptowano do druku: 3.12.2014 r.
Received: 23.07.2014
Revised: 25.11.2014
Accepted: 3.12.2014