Przeczytaj fragment - Wydawnictwo UMCS

Wstęp
Aleksander Chodkiewicz jest dziś autorem niemal zapomnianym, a jego rola
i miejsce w polskim życiu literackim nie zostały dotąd rozpoznane. Twórczością
Chodkiewicza w historii literatury polskiej zajmowano się rzadko. Jednym z powodów takiego stanu rzeczy jest fakt, że spuścizna autora Katona w dużej części
pozostaje w rękopisach.
Czołowi badacze epoki oświecenia wskazują potrzebę poszerzenia listy nazwisk autorów i tekstów o te, które pozostają poza uwagą historyków literatury,
jak również uzupełnienia czy zrekonstruowania biografii twórców zapomnianych1 .
Dzięki studiom nad „sylwetkami pisarzy klasycystycznych (i szerzej – późnooświeceniowych)”, podkreśla Marek Stanisz, „pierwsze dziesięciolecia XIX wieku «zaludniły się» autorami, którzy przez wiele dekad byli lekceważeni lub zapomniani”2 .
Prezentowana książka wpisuje się w ten krąg badań.
O utworach Chodkiewicza, a zwłaszcza o dramatach, zapomniano niesłusznie.
Są one źródłem dopełniającym naszą wiedzę o rozwoju dramatu i teatru narodowego na początku XIX w. O „trudnej urodzie” tego czasu pisała Dobrochna
Ratajczakowa, akcentując, iż nie można patrzeć na te lata jako na okres przejścia
1
T. Kostkiewiczowa, Historia literatury polskiego oświecenia – rewizje i pytania; M. Cieński,
Historia literatury polskiego oświecenia: stan badań, możliwości, perspektywy, [w:] Z warsztatów
badawczych historyków literatury polskiej. Wrocław 2002, red. K. Biliński, Wrocław 2004; W. Pusz,
Literatura późnego oświecenia. Rejestr zadań, [w:] id., Oświeceni i nie tylko, Łódź 2003, s. 110.
2
M. Stanisz, „Klasyczność” i klasycy w literaturze polskiej XIX wieku. Przegląd stanowisk
badawczych, [w:] Klasycyzm. Estetyka – doktryna literacka – antropologia, red. K. Meller, Warszawa
2009, s. 261. Wymienić należy (za autorem artykułu) wiele wartościowych prac naukowych, które
powstały w ostatnim czasie, np. A. Aleksandrowicz, Izabela Czartoryska. Polskość i europejskość,
Lublin 1998; B. Czwórnóg-Jadczak, Klasyk aż do śmierci. Twórczość literacka Franciszka Wężyka,
Lublin 1994; A. Timofiejew, Legiony i vitae lex. Problemy twórczości literackiej Cypriana Godebskiego, Lublin 2002; P. Żbikowski, Hugo Kołłątaj. Więzień i poeta, Lublin 1993; D. Kowalewska,
Poeta wśród „zdarzeń prawdziwych”. Puścizna prozatorska Stanisława Doliwy Starzyńskiego, Toruń
2001; S. Kufel, Twórczość poetycka Adama Jerzego Czartoryskiego, Zielona Góra 2003; J. Kowal,
Droga na Parnas. O twórczości poetyckiej Antoniego Goreckiego, Kraków 2008. Warto przypomnieć
również o artykułach monograficznych zamieszczonych w cieszącej się zasłużonym uznaniem monumentalnej pracy Pisarze polskiego oświecenia, red. T. Kostkiewiczowa, Z. Goliński, t. 1–3, Warszawa
1992–1996.
8
Wstęp
pomiędzy epokami oświecenia i romantyzmu. Powinno się dostrzegać „dramatyczny i dynamiczny proces dochodzenia do nowego wzoru kulturowego”3 , a także akt
jego kreacji. Uwagę badaczy zwraca wielość prądów, nurtów i doktryn estetycznoliterackich. „Ich różnorakie formy występowania i dynamiki: kontynuacji, heterodoksji, symbiozy, równoległości, opozycji, wewnętrznych sprzeczności, w ciągu
krótkiego czasu doprowadzą do wykształcenia się najważniejszego, romantycznego paradygmatu literatury dziewiętnastowiecznej”4 . Twórczość Chodkiewicza
jest dziś również ważnym dokumentem epoki. Dostrzec w niej można ciekawy
rys świadomości zbiorowej Polaków pod zaborami, świadectwo przeżywania braku wolności politycznej oraz poszukiwania pożądanych wzorów zachowań. Autor
Katona szukał wyrazu dla nowego wówczas „doświadczenia zaborów i upadku
państwa, życia w niewoli, a także stosunku do wroga (okupanta), wyboru sfer
działania, sposobów zachowań i manifestowania narodowej tożsamości”5 . Bliski
był mu też etos walki w obronie kraju.
Niniejsza publikacja jest pierwszą pogłębioną refleksją nad dramatami Chodkiewicza, stanowiącymi najistotniejszą część spuścizny tego autora. Celem podjętych badań było zweryfikowanie i uzupełnienie dotychczasowych informacji bibliograficznych o nowe tytuły dzieł Chodkiewicza – nie tylko utworów dramatycznych (co daje wyobrażenie o tematyce i rozległości jego twórczości), nakreślenie okoliczności powstania dramatów i wskazanie ich literackich powinowactw, wyodrębnienie głównych problemów podejmowanych przez autora oraz
interpretacja najważniejszych motywów i tematów, wokół których oscylowała jego
myśl.
Studia poświęcone wybranym aspektom twórczości dramatycznej Chodkiewicza ukazały się przed ponad 30 laty, ich autorką jest Anna Czyżyk6 . W latach
20. XX w. tragedie Chodkiewicza analizował Marian Szyjkowski7 , sto lat wcześniej wypowiedział się na ich temat Ludwik Osiński (recenzje)8 . W latach 50.
i 60. XX w. okazjonalnie o dramatach Chodkiewicza wspominali Julian Platt9 ,
3
D. Ratajczakowa, Pierwsze trzydziestolecie XIX wieku jako rezultat przemian sztuki w liminalnym obszarze procesu kulturowego. Z doświadczeń i rozmyślań historyka dramatu i teatru, [w:]
ead., W krysztale i w płomieniu. Studia i szkice o dramacie i teatrze, t. 2, Wrocław 2006, s. 342.
4
M. Nalepa, Opinia wydawnicza o książce Małgorzaty Chachaj „Dramatopisarstwo Aleksandra Chodkiewicza”, s. 1.
5
T. Kostkiewiczowa, op. cit., s. 16.
6
A. Czyżyk, O twórczości dramatycznej Aleksandra Chodkiewicza, „Rocznik Komisji Historycznoliterackiej” 1976; ead., Tragedia „Jadwiga – królowa polska” Aleksandra Chodkiewicza,
„Archiwum Literackie” 1978.
7
M. Szyjkowski, Dzieje nowożytnej tragedii polskiej. Typ pseudoklasycystyczny 1661–1831,
Kraków 1920.
8
Ich analiza znajduje się w ostatnim rozdziale książki.
9
J. Platt, Trembeciana. Listy do Aleksandra Chodkiewicza, „Pamiętnik Literacki” 1956, z. 3.
Wstęp
9
Roman Sobol10 i Jerzy Got11 . Nazwisko Chodkiewicza pojawia się także okazjonalnie na kartach opracowań analizujących historię polskiego dramatu i teatru.
W większości są to raczej uwagi lakoniczne, krótkie napomknienia i ogólne oceny, niepodnoszące kwestii szczegółowych. Ostatnie lata przyniosły studia Marka
Nalepy, w których autor z uwagą śledzi dzieje życia Chodkiewicza (wydał też
pamiętniki)12 oraz jego dokonania na polu literatury.
Chodkiewicz interesował również przedstawicieli innych nauk – humanistycznych i ścisłych. Ze względu na swoje zaangażowanie patriotyczne, o czym szerzej
piszę w pierwszym rozdziale, stał się postacią zajmującą historyków. Często w badaniach naukowych wykorzystywano zgromadzone przez niego archiwum. Analizowano także dokonania Chodkiewicza jako chemika, kolekcjonera, bibliofila,
wydawcy czasopisma, litografa czy mecenasa artystów. Uwagę badaczy zwróciła
również posiadłość Chodkiewiczów w Młynowie13 .
Na najbardziej znanym portrecie14 Chodkiewicz został przedstawiony w czapce
rogatywce. Stanowiła ona symbol wierności niepodległościowym i demokratycznym ideom kościuszkowskim. Hasło widniejące na sztandarach insurekcyjnych:
„Wolność. Całość. Niepodległość” wskazywało wartości i cele, które patronowały jego życiu i twórczości. Przekonanie o potrzebie trwania przy idei wolności
Chodkiewicz dzielił ze swoją epoką. Teresa Kostkiewiczowa, zastanawiając się
nad swoistością polskiej formacji oświeceniowej, podkreślała:
Ważnym i wdzięcznym terenem badań porównawczych jest od dawna historia
idei, a także – rekonstruowana na podstawie różnych dokumentów werbalnych
i świadectw zachowaniowych – dziedzina mentalności zbiorowej. Najistotniejszą
kategorią jest tutaj oczywiście pojęcie wolności15 .
Podobne słowa odnajdujemy w wypowiedzi Janusza Maciejewskiego, który
zaznaczał, iż: „[. . . ] dylemat wolności jest najważniejszym świadomościowym
wyróżnikiem polskiego wariantu oświecenia spośród innych narodowych warian10
R. Sobol, Franciszka Karpińskiego „Podróż po kraju zaczarowanym”, „Pamiętnik Literacki”
1959, z. 3/4; id., Franciszek Karpiński jako doradca literacki Aleksandra Chodkiewicza, „Archiwum
Literackie” 1960.
11
J. Got, Trzy listy Wojciecha Bogusławskiego do Aleksandra Chodkiewicza, „Pamiętnik
Teatralny” 1961, z. 2.
12
M. Nalepa, Między żarliwością i zdradą: studia i szkice o literaturze późnego oświecenia,
Kraków 2010; id., „Płyną godziny pomiędzy nadzieją i bojaźnią czułą”: polityczne i egzystencjalne
rany Polaków epoki porozbiorowej. Studia i teksty, Rzeszów 2010.
13
Zob. bibliografię na końcu książki.
14
Nie wiadomo, kto jest autorem portretu. Powstał zapewne w 1822 r. (na co wskazuje adnotacja
na egzemplarzu ze zbiorów Czetwertyńskich) i został odbity na prasie litograficznej Chodkiewicza.
15
T. Kostkiewiczowa, Polski wiek świateł. Obszary swoistości, Wrocław 2002, s. 16.
10
Wstęp
tów tej formacji”16 . Idei wolności w polskiej myśli politycznej XVIII w., na tle
myśli europejskiej, poświęciła uwagę Anna Grześkowiak-Krwawicz17 . Badaczka wskazała, że jest ona kluczowa dla zrozumienia kultury szlacheckiej tego
czasu.
Po upadku niepodległości pojęcie wolności nadal było niezwykle popularne
i ważne, często utożsamiane z suwerennością. Alina Aleksandrowicz – pisząc
o Bardzie polskim Adama Jerzego Czartoryskiego – podkreślała, że ten poemat
rozpaczy nad „rozszarpaniem Polski w 1795 r.”:
[. . . ] przynosi wysoką ocenę wartości wolności jako podstawowej wartości narodu
i jako najpierwszej z potrzeb i prerogatyw człowieka. Przyrodzony charakter wolności, najwyższego daru Boga, powoduje, że jej utrata ma nie tylko konsekwencje
polityczne, ale także psychiczne, etyczne, estetyczne18 .
Zaś Artur Timofiejew pisał o idei wolności w Wierszu do Legiów polskich
Cypriana Godebskiego:
Wolność uznaje Godebski za podstawowe, niezbywalne prawo każdego człowieka,
a walkę o wolność za walkę o „własną sprawę”, czyli o sprawę własnego
człowieczeństwa. Tylko w wolności realizuje się idea człowieczeństwa, tylko
w wolności istnieje powszechne braterstwo między ludźmi [. . . ]. Wolność nie
jest prawem zewnętrznym, tzn. najpierw ustanowionym, a następnie danym do
wypełnienia, lecz przeciwnie, [. . . ] jest prawem wewnętrznym, przyrodzonym.
Odebranie wolności przedstawia zatem autor Wiersza jako zamach na ludzką naturę
człowieka, okaleczanie jej w tejże właśnie ludzkości19 .
Marek Nalepa natomiast stwierdził:
Wolność w myśli oświeceniowej zajmowała w ogóle naczelne miejsce, była hasłem
wywoławczym, „talizmanem epoki” i słowem-kluczem, od którego rozpoczynał się
wszelki dyskurs budujący sensy nadrzędne lub struktury znaczeniowe o charakterze konceptualnym: historiozoficzne, socjologiczne czy nawet religijne20 .
Przypomniane wypowiedzi podkreślały, że ideę wolności – pojęcie bardzo szerokie i wieloznaczne – traktować możemy jako znaczeniowy priorytet epoki, ka16
J. Maciejewski, Uniwersalizm i swoistość polskiego oświecenia, [w:] Uniwersalizm i swoistość
kultury polskiej, red. J. Kłoczowski, Lublin 1989, s. 287.
17
A. Grześkowiak-Krwawicz, Regina libertas. Wolność w polskiej myśli politycznej XVIII
wieku, Gdańsk 2006.
18
A. Aleksandrowicz, Wolność jako główna wartość narodów i jednostek, [w:] ead., Różne
drogi do wolności. Puławy Czartoryskich na przełomie XVIII i XIX wieku. Literatura i obyczaj,
Puławy 2011, s. 227.
19
A. Timofiejew, op. cit., s. 169.
20
M. Nalepa, „Takie życie dziś nasze, gdy Polska ustaje. . . ”. Pisarze stanisławowscy a upadek
Rzeczypospolitej, Wrocław 2002, s. 94.
Wstęp
11
tegorię nadrzędną w badaniach epoki i postaw. „Wolność” była jednym z najpopularniejszych słów w literaturze, życiu publicznym i codziennym. Jak celnie
podsumował Roman Kaleta, „Nie było w politycznym słowniku naszym wyrazu
bardziej uświęconego i jednocześnie bardziej sprofanowanego”21 .
Cała Europa w wieku XVIII wzięła udział w wielkiej dyskusji o wolności.
Zastanawiano się nad sposobami jej rozumienia, próbowano określić jej społeczny
zakres, rozważano w kontekście praw natury i formy rządu, konfrontowano teorie
wolności republikańskiej i liberalnej.
Chodkiewicz kwestię wolności przedstawiał przede wszystkim w kostiumie
antycznym, wyraźnie podkreślając wartość wzoru republikańskiego. Przywoływał
chlubną tradycję obywatelstwa i heroizmu walki. Utwory wykorzystujące motywy
z narodowej historii zwracały uwagę na problem suwerenności i niepodległości,
ale także wskazywały wolność obywateli jako podstawę praworządnego państwa.
∗ ∗ ∗
Rozprawa została podzielona na 7 rozdziałów. Pierwszy z nich skupia się na
wybranych aspektach, zwłaszcza mało znanych, życia Chodkiewicza. Biografizm
bywa potępiany przez historyków literatury, jednakże równie mocno brzmi głos
tych uczonych, dla których biografie pisarzy są rodzajem tekstu22 . W przypadku
Chodkiewicza trzeba mocno podkreślić związek życiowych doświadczeń autora
z powstającymi dziełami, na co wyraźnie wskazują pamiętniki. Przeżycia związane z napięciami i konfliktami w życiu społeczno-politycznym, zmuszającymi do
zajmowania jednoznacznego stanowiska, stawały się inspiracją dla podjęcia kolejnych tematów, wycisnęły na dziełach wyraźne piętno. Chodkiewicz nie opowiadał
o swoich dylematach wprost, lecz wykorzystywał historyczny kostium. Co ważne,
nie traktował swojej twórczości jako zawodu, lecz jako istotny element codziennej
egzystencji. Zwłaszcza w okresie wojen napoleońskich notatnik noszony w żołnierskim plecaku pozwalał przelewać na papier emocje, ale również je porządkować,
wpisywać w szerszy, wielowiekowy kontekst europejskiej kultury. Henryk Bereza
pisał o „życiopisaniu”, tj. sytuacji, gdy literatura tworzy biografię i odwrotnie. Ten
termin doskonale charakteryzuje postawę Chodkiewicza23 . Oprócz aktywności patriotycznej i obywatelskiej, w rozdziale I zaakcentowano różnorodność pasji i form
działalności twórcy, co również stanowi ważny rys obyczajowości epoki.
21
R. Kaleta, „Wolność ojczysta”. Antytargowickie argumenty epoki, „Archiwum Literackie”
1965, t. 9, s. 191.
22
M. Piwińska, Tymon Zaborowski – cóż po pisaniu, [w:] Zapomniane wielkości romantyzmu,
red. Z. Trojanowiczowa, Z. Przychodniak, Poznań 1995, s. 90.
23
Dziękuję Panu Profesorowi Markowi Nalepie za wskazanie terminu H. Berezy jako doskonale
współbrzmiącego z biografią Chodkiewicza.
12
Wstęp
Rozdział II pomyślany został jako prezentacja dochowanej do dziś spuścizny
literackiej autora Katona, znacznie dopełniająca istniejące zapisy bibliograficzne. Bogactwo tej twórczości (drukowanej i rękopiśmiennej, ocalałej w całości lub
we fragmentach), podobnie jak rozległość zainteresowań autora może wydawać
się zaskakująca. Autorka pokusiła się ponadto o uszczegółowienie wykazu źródeł,
z których korzystał Chodkiewicz, jak też wskazanie inspiracji (ideowych i estetycznych) jego dramatów w ówczesnej literaturze. Okazuje się, że wbrew obiegowym
opiniom Chodkiewicz nie szukał wzorów jedynie wśród utworów klasycystycznych. Znany był przede wszystkim jako admirator starożytności, ale podejmowane
problemy ideowo-światopoglądowe wskazują, że żywo interesowały go dylematy
Polaków i Europejczyków przełomu XVIII i XIX w. Doskonale orientował się
w problemach życia artystycznego, umysłowego i politycznego ówczesnego świata. Kompleksowa prezentacja dorobku autora umożliwiła wskazanie idei wolności
jako najważniejszej i organizującej świat wyobraźni Chodkiewicza.
Tak jak w życiu ostro zakreślił granice akceptowanych wartości i zachowań,
tak i w twórczości kreował bohaterów będących wzorami postaw. Chodkiewicza
interesowała sytuacja konfliktowa, wyboru pomiędzy odległymi modelami zachowań moralnych, politycznych czy obyczajowych. Jego pokolenie nie mogło uniknąć
nieustannego dokonywania wyborów czy deklarowania swoich przekonań. Takich
osobistości szukał i wśród postaci historycznych, czynił je bohaterami dramatów.
Najważniejszym spośród nich wydaje się Katon Młodszy, któremu Chodkiewicz
poświęcił swoją najbardziej znaną tragedię (dwie redakcje) – o tym bohaterze starożytności traktuje rozdział III. Wątek katoński był w ówczesnej literaturze i kulturze niezwykle popularny. Rozważania o dramacie obudowane zostały uwagami
o licznych utworach, których bohaterem stał się Rzymianin, co pozwala na pokazanie zarówno oryginalności dzieła Chodkiewicza, jak i dialogu autora z innymi
twórcami.
Z kolei rozdział IV zawiera uwagi o postaciach kobiecych, które Chodkiewicz
uczynił bohaterkami tytułowymi swoich tragedii: Wirginii, Teonie i Eli (córce biblijnego Jeftego). We wszystkich dramatach powtarza się motyw składania przez
kobietę dobrowolnej ofiary z życia, by ratować swój naród i wolność. Chodkiewicza interesował duchowy heroizm bohaterek, dojrzewających do świadomego
i dobrowolnego podjęcia czynu. Autor uwypuklił problem obowiązków człowieka
wynikających z życia we wspólnocie, odpowiedzialności za państwo, konieczności przestrzegania sprawiedliwego prawa – zwłaszcza przez sprawujących władzę,
kultywowania pamięci o przeszłości, trwania obyczaju narodowego i wierności
religii.
Natomiast rozdział V poświęcony został utworom opierającym się na narodowej historii (Jadwiga – królowa polska, Jagiełło w Tęczynie, Leszek IV, król Polski)
Wstęp
13
oraz dziejach najnowszych (Powrót rycerzów polskich). Bohaterem tej grupy tekstów jest naród polski, rozumiany nie tylko jako wspólnota szlachecka, ale obejmujący mieszczan i chłopów. Chodkiewicza interesowała więź łącząca wspólnotę
narodową w życiu publicznym – podstawa wolności i praworządności. Podkreślał
wzorowe zachowania obywatelskie przedstawicieli wszystkich stanów, gwarantujące utrzymanie suwerenności i wzrost potęgi państwa. Kreślił również portrety
idealnych władców, przypominał chlubne karty polskiej historii w czasach pokoju
i wojen. Ta grupa tekstów ma przesłanie wyraźnie konsolacyjne i wzmacniające narodowego ducha – szczęśliwe zakończenia utwierdzają w wierze w rychły
powrót niepodległości.
Rozważania w rozdziale VI skupiają się na dramach tłumaczonych i adaptowanych przez Chodkiewicza: Seliko albo cnota nadgrodzona, Dziewice Słońca,
Hiszpani w Peru, albo śmierć Rolli, Małgorzata z Andegawii, królowa angielska.
Wyróżnia je, tak jak twórczość oryginalną, spójność ideowa. Oświetlają one wieloaspektowo problem wolności – jednostkowej i narodowej, sławią cnoty, moralność
i heroizm. Chodkiewicz posłużył się doskonale znanymi ówczesnym odbiorcom
tematami, wielokrotnie podejmowanymi przez twórców literatury i przybliżanymi przez przedstawienia teatralne. Historyczny kostium miał zapewne uspokoić
czujność cenzury, ale doskonale nadawał się też do podkreślenia wspólnoty idei,
postaw, dylematów ludzi, bez względu na czas i położenie geograficzne.
Ostatni rozdział przedstawia Chodkiewicza jako człowieka teatru, uczestnika
polemik i dyskusji. Trudno pisać o dziejach scenicznych jego sztuk, gdyż miały
niewiele wystawień. Nie weszły na dłużej do repertuaru teatralnego. Warto natomiast skupić uwagę na teoretycznej świadomości autora (przedmowy, artykuły
prasowe). Równie interesujące wydaje się prześledzenie reakcji krytyki na propozycje Chodkiewicza.
Zebrany materiał pokazuje Chodkiewicza zarówno ze znanej strony, jak też
odkrywa zapomniane lub nieznane jego oblicze. Jest potwierdzeniem prawdziwości
tezy, że badanie życia i twórczości takich postaci – zapoznanych i odrzuconych
w niepamięć – ma sens, bo stanowi doskonałe źródło wiedzy o wrażliwości
ich epoki. Dzieła literackie i wybrany przez Chodkiewicza sposób życia są dla
nas dzisiaj doskonałym świadectwem rozterek, uczuć, tęsknot, pragnień i marzeń
Polaka początku XIX w.