Barbara Bobrowicz Autoreferat rozprawy doktorskiej Rozprawa

Barbara Bobrowicz
DETERMINANTY AKTYWNOŚCI ZAWODOWEJ I DOMOWEJ KOBIET
ALOKACJA CZASU
Autoreferat rozprawy doktorskiej
Rozprawa doktorska napisana pod kierunkiem:
dr hab. prof. UW Urszuli Sztandar-Sztanderskiej
I.
PROBLEM BADAWCZY
Najbardziej rozpowszechnione podejście do alokacji czasu ograniczone do jego podziału na czas pracy
zarobkowej i czas wolny zdecydowanie nie wystarcza do wyjaśnienia zasadniczych problemów
ekonomicznych. W opozycji do czasu pracy zarobkowej stoją: czas inwestowany w edukację, czas
wykorzystywany na produkcję domową, z której większość ma lub może mieć odpowiedniki na rynku,
czas poświęcany na funkcje opiekuńcze i wychowawcze związany głównie z inwestowaniem w następne
pokolenia, który tylko częściowo może być substytuowany przez zakup odpowiednich usług oraz czas
„prawdziwie” wolny do swobodnego przeznaczenia.
Znajomość determinantów alokacji czasu pomiędzy cztery podstawowe funkcje tj. pracę zawodową,
kształcenie się, opiekę nad członkami gospodarstwa domowego wymagającymi takiej opieki, zwłaszcza
nad dziećmi, oraz prace domowe jest istotna, gdyż po pierwsze, łączne obciążenie czasu obowiązkami
wszystkich rodzajów warunkuje szanse ich zwiększenia w dowolnym kierunku a po drugie, ograniczenie
jednych z nich może podnosić możliwości zwiększenia pozostałych1. Wybór alokacji czasu z tej
perspektywy wiąże się z możliwością osiągania ważnych celów społecznych – (1) z podnoszeniem
zatrudnienia (co dotyczy zarówno czasu pracy pojedynczych osób, jak i udziału osób zatrudnionych w
populacji ogółem - stopy zatrudnienia) (2) ze zwiększaniem zasobów kapitału ludzkiego, który warunkuje
wzrost gospodarczy, zatrudnienie, a więc i zmniejszanie bezrobocia (3) ze zwiększaniem dzietności.
Gdy mamy do czynienia ze zbytnim obciążeniem czasu, nie ma „miejsca” na dodatkowe funkcje ani
zwiększanie obciążeń nimi. Bardzo ważna staje się wówczas odpowiedź na pytanie, z czego rezygnuje się
w pierwszej kolejności – z pracy zawodowej, edukacji, czy prokreacji? Interesujące jest również
zrozumienie, jak substytuuje się te czynności, szczególnie, gdy zmienia się sytuacja rodzinna. Czy
odpowiedź na te pytania jest podobna, czy różna dla osób różnej płci, wieku i poziomu wykształcenia?
Szczególnie ważny wydaje się czynnik płci w identyfikowaniu przyczyn alokacji czasu, ponieważ od
kobiet oczekuje się współcześnie, że zasilą rynki pracy, że będą do tego dobrze przygotowane i że nie
uczynią tego kosztem posiadania dzieci.
Z ekonomicznego punktu widzenia dystrybucja czasu jednostki jest optymalna, gdy relacja krańcowych
korzyści do krańcowych kosztów przeznaczanych na różne czynności jest równa. Przykładając ten system
analizy do dystrybucji czasu stosunek krańcowej użyteczności czasu pracy do jego krańcowego kosztu
powinien być równy relacji określonej dla czasu pracy zawodowej, czasu opieki nad innymi członkami
gospodarstw domowych, obowiązków domowych oraz edukacji. Niestety, użyteczność poświęcania
czasu na daną czynność bardzo rzadko da się oszacować. Wymagałoby to wyrażenia jej w jednostkach
pieniężnych podobnie do np. dochodu z pracy, podczas gdy w większości przypadków, poza bardzo
umownymi, arbitralnymi wycenami, nie można nadać wartości pieniężnych korzyściom odnoszonym z
zaangażowania czasu w jakiś typ nieodpłatnych zajęć. Dlatego chcąc uchwycić prawidłowości rządzące
strukturą alokacji czasu musimy podejść do problemu niejako od drugiej strony i poprzez badanie
faktycznych wyborów dotyczących dystrybucji czasu ustalić, jaką wartość nadają osoby tym działaniom,
na które przeznaczają swój czas.
Współcześnie możemy zaobserwować proces ujednolicenia ról, pozwalający również kobietom bardziej
swobodnie dysponować swoim zasobem czasu. Dzieje się tak głównie za sprawą rosnącego kapitału
ludzkiego kobiet i ich aktywności zawodowej. Na podstawie wyników sondażowych badań GUS i CBOS
1
Por. Kotowska I.E., Sztanderska U., Wóycicka I. (2007);
2
do roku 1997 wydaje się jednak, że proces egalitaryzacji w gospodarstwach domowych przebiega w
Polsce bardzo wolno. Badania budżetów czasu wskazują, że czas poświęcany przez pracujące mężatki
posiadające dzieci na zajęcia domowe jest trzykrotnie dłuższy niż czas przeznaczany na ten cel przez
mężczyzn (GUS 1987). W latach dziewięćdziesiątych (CBOS, 1993, 1997) pracujące kobiety nadal w
ponad 70% małżeństw wyłącznie same zajmują się praniem, prasowaniem, gotowaniem czy naprawą
odzieży. Ponad połowa zaś sama sprząta czy robi codzienne zakupy.
Jednocześnie, wraz z postępującym uprzemysłowieniem gospodarki w dłuższej perspektywie skróceniu
ulega zarówno czas pracy zawodowej jak i domowej zarazem kobiet jak i mężczyzn. W rozwiniętych
gospodarkach obowiązującym standardem jest 8 godzinny dzień i 5 dniowy tydzień pracy, chociaż dość
powszechną praktyką jest także niższy wymiar pracy. W Europie Środkowo-Wschodniej tygodniowy
czas pracy na podstawie układów zbiorowych pracy wynosi średnio 39,5 godzin zaś w krajach EU-15 jest
już niższy - średnio 37,9 godzin tygodniowo (Strzemińska, 2008). Równolegle skraca się również czas
przeznaczany na prace domowe. Dzieje się tak w konsekwencji rozwoju technologii oraz coraz szerszego
jej zastosowania w gospodarstwie domowym ale także dzięki rozwojowi usług i półproduktów,
stanowiących rynkowe substytuty dóbr wytwarzanych w domu. W efekcie rośnie dostęp do czasu
wolnego od pracy zawodowej, jak i domowej. Zjawisko to w kontekście wzrostu rangi wartości
określanych jako indywidualistyczne, w tym szczęścia, zdrowia czy samorealizacji, pozwala w coraz
większym stopniu postrzegać czas nie jako coś zewnętrznego, ale jako rodzaj kapitału, którego zasób, jak
każdego dobra, jest ograniczony i może być wykorzystywany zgodnie z indywidualnym wyborem
(Duch-Krzystoszek, 1996).
II.
PYTANIA BADAWCZE I HIPOTEZY
W takim kontekście ma sens poszukiwanie przyczyn niskiej aktywności zawodowej kobiet w tym, że ich
budżet czasu jest przeciążony wskutek wypełniania obowiązków związanych z funkcjonowaniem
gospodarstwa domowego (obowiązki domowe) oraz opieką nad dziećmi. Przeciążenie to powoduje, że
wzrost aktywności zawodowej odbywa się kosztem ograniczania opieki nad dziećmi poprzez
zmniejszanie dzietności. Z tego punktu widzenia w rozprawie doktorskiej postawione zostały następujące
pytania badawcze:
1. Czy istnieje upośledzenie kobiet ze względu na czas wolny i jakie cechy socjoekonomiczne
wpływają na natężenie tego zjawiska?
2. Czy istnieje efekt substytucyjny między aktywnością zawodowo-ekonomiczną a domowoopiekuńczą i w jakim stopniu dotyczy obu płci?
3. Jaki jest koszt posiadania dzieci wyrażony w czasie? Czy różni się on dla kobiet i dla mężczyzn?
Na podstawie powyższych pytań i badań, które je zasugerowały, sformułowano następujące hipotezy:
1a: Istnieje luka czasu wolnego między kobietami a mężczyznami o analogicznych
charakterystykach socjoekonomicznych.
1b: Te same charakterystyki socjoekonomiczne z różną siłą wpływają na strukturę
alokacji czasu kobiet i mężczyzn.
2: Siła efektu substytucyjnego między aktywnością zawodowo-ekonomiczną a domowoopiekuńczą jest różna dla kobiet i mężczyzn.
3: Koszt posiadania dziecka wyrażony w czasie jest różny dla kobiet i mężczyzn.
Do weryfikacji postawionych powyżej hipotez w przedłożonej pracy obok analizy teoretycznej użyto
empirycznych badań czasu poświęcanego przez kobiety i mężczyzn na różne rodzaje aktywności.
3
III.
STRUKTURA PRACY
Weryfikacja postawionych hipotez rozpoczyna się wstępną analizą statystyczną, zamieszczoną w
rozdziale I, będącą próbą uchwycenia najważniejszych zależności pomiędzy zmiennymi społecznoekonomicznymi a obserwowaną dystrybucją czasu badanych. Rozważania kontynuowane są poprzez
analizę teorii obejmujących zagadnienia dystrybucji czasu pomiędzy aktywność domową i rynkową w
rozdziale drugim rozprawy. Rozważania te prowadzą do zidentyfikowania czynników, które mogą z
punktu widzenia teorii ekonomii pomóc w odpowiedzi na postawione pytania badawcze i stanowią
podstawę empirycznej analizy w kolejnych częściach rozprawy. Rozdział trzeci i czwarty opisują dwa
badania empiryczne skonstruowane w oparciu o wnioski wyniesione z rozdziału teoretycznego. Liczona
jest tam dystrybucja obciążenia obowiązkami domowymi oraz opieką między partnerami w
gospodarstwie. Ostatnie badanie empiryczne zaprezentowane w tej rozprawie w rozdziale piątym, to
badanie eksperymentalne, stanowiące uzupełnienie wyników uzyskanych we wcześniejszych rozdziałach.
Badany jest tu wpływ stosunku wynagrodzeń i elastyczności form zatrudnienia na indywidualne decyzje
dotyczące czasu pracy zawodowej i domowej. Na koniec, w podsumowaniu podjęta została próba
zestawienia wszystkich uzyskanych wyników i w ich świetle odpowiedzi na postawione we wstępie
pytania badawcze. Wyciągnięte wnioski posłużyły sformułowaniu wskazówek dla polityki społecznej.
IV.
NAJWAŻNIEJSZE USTALENIA TEORETYCZNE
Przedstawiony w rozprawie przegląd teorii nawiązujących do dystrybucji dóbr i czasu wewnątrz
gospodarstwa domowego ujęty został w kolejności chronologicznej. Punktem wyjścia jest przełomowy
model Garego Beckera (1965) opierający się na idei wspólnej funkcji użyteczności dla całego
gospodarstwa wraz z jego rozwinięciem zaproponowanym przez Reubena Gronau (1973, 1977, 1986)
wyodrębniającym z czasu „pozarynkowego” pracę domową oraz odpoczynek.
W miarę, jak rozwijała się teoria produkcji gospodarstwa domowego, okazało się, iż pionierskie na tym
polu prace poprzedników uznać można za specjalny przypadek bardziej ogólnych modeli negocjacyjnych
Mansera i Browna (1980) oraz McElroy i Horney (1981), w których każdy członek gospodarstwa
maksymalizuje swoją własną, a nie wspólną jak wcześniej, funkcję użyteczności.
Najnowszym osiągnięciem teorii dystrybucji wewnątrz gospodarstwa domowego stało się obalenie
założenia o konieczności optymalności w sensie Pareto (Lommerud 1995; Lundberg i Pollak 1996) i
zastosowanie niekooperacyjnych gier kolektywnych, zwanych również strategicznymi. Największą
zaletą tego podejścia okazała się możliwość traktowania efektywności, jako endogenicznej, potencjalnie
zależnej, od jakości instytucji, kontekstu społecznego małżeństwa w danym społeczeństwie i samych
cech partnerów.
Jak udowadnia analiza przeprowadzona na bazie tych teorii, każda kolejna ewolucja w modelowaniu
alokacji wewnątrz gospodarstwa domowego wnosiła nowe możliwości badania dystrybucji dochodu oraz
obowiązków domowych i opiekuńczych wewnątrz gospodarstw domowych. Z punktu widzenia próby
odpowiedzi na postawione we wstępie pytania badawcze opisane w rozdziale drugim teorie można
podzielić na dwie grupy. Pierwsze z nich teorie tzw. „specjalizacyjne”, w tym teoria klasyczna, Garego
Beckera i Reubena Gronau, przyczyn różnic w alokacji czasu osób różnej płci dopatrują się w
nierównych wynagrodzeniach, produktywności i odmiennych preferencjach kobiet i mężczyzn. Z kolei
grupa modeli kolektywnych tzw. „negocjacyjnych” różną strukturę alokacji czasu tłumaczy poza
4
wysokością płac również wszystkimi innymi czynnikami wpływającymi na zmianę porozwodowej
sytuacji kobiet i mężczyzn w tym także strukturą i jakością instytucji czy niepełną informacją.
Tak więc, w świetle wszystkich przedstawionych teorii postawione we wstępie hipotezy badawcze,
chociaż z innych przyczyn, mogą się potwierdzić w praktyce. Gdyby tak się stało, oznaczałoby to, że
kobiety mają bardziej obciążony niż mężczyźni budżet czasowy. W sytuacji wymagającej zwiększonych
nakładów czasu na opiekę substytucja odbywa się kosztem czasu pracy zawodowej i pozostałego czasu
wolnego, zaś decyzja o posiadaniu dziecka wiąże się z relatywnie w porównaniu z mężczyznami dużo
większym dla nich kosztem. Przytoczona teoria pomaga nam tym samym zrozumieć zjawisko ciągle
niskiej aktywności zawodowej kobiet i nierosnącej dzietności. Do rozstrzygnięcia pozostaje natomiast, co
leży u podłoża takiej sytuacji. Czy jest to w myśl teorii specjalizacyjnych problem różnic w trudnych do
zaobserwowania „ukrytych cenach” dóbr rynkowych i domowych, ewentualnie w kapitale ludzkim, w
socjalizacji a więc w nierównych poziomach produktywności, czy zgodnie z teoriami negocjacyjnymi
przyczyna tkwi w jakości i działalności instytucji, w tym również polityki społecznej wpływającej na
umocnienie „tradycyjnych” ról rodzinnych a przez to osłabienie pozycji kobiety w gospodarstwie
domowym.
V.
METODY BADAŃ EMPIRYCZNYCH
W badaniu empirycznym wykorzystano dane pochodzące z trzech źródeł:
z badania modułowego BAEL „Praca a obowiązki rodzinne” przeprowadzonego w II kwartale
2005r. na próbie BAEL w wieku 15-64 lata,
z badania specjalnego (AZER) „Aktywność zawodowa, edukacyjna i rodzinna”
przeprowadzonego w II kwartale 2005r. na podpróbie BAEL w wieku 18-64 lata.
z badania eksperymentalnego, przeprowadzonego na próbie 88 studentów WNE UW, w maju
2009.
Rozdział pierwszy oraz trzeci i czwarty wykorzystują dane z badania modułowego BAEL „Praca a
obowiązki rodzinne” oraz badania specjalnego AZER.
Przedstawiona w rozprawie analiza empiryczna podzielona jest na trzy rozdziały.
a.
Dystrybucja czasu między pracę zawodową, obowiązki domowe i opiekę.
Pierwszym z proponowanych badań empirycznych jest model oparty na klasycznym podejściu
charakterystycznym dla Beckera i Gronau’a2. Założenie o jednoczesności podejmowania decyzji
alokacyjnych jest bardzo uniwersalne i pozwala na analizę wpływu bardzo wielu zmiennych
wyjaśniających na podaż każdego z rodzajów pracy. Ujęcie to, jako najbardziej ogólne pozwala podjąć
próbę analizy wszystkich badanych hipotez.
Na potrzeby oszacowania przyjęte zostały proste modele kwadratowe zrealizowanej podaży łącznego
czasu zaangażowanego we wszystkie rodzaje aktywności dla całej badanej populacji oraz oddzielne dla
kobiet i mężczyzn:
2
Por. Becker (1965), Gronau (1973,1977, 1986)
5
Następnie aktywność została podzielona na czas poświęcany pracy zawodowej (G), pracy domowej (H)
oraz funkcjom opiekuńczym (F) i również oszacowana na podstawie analogicznych równań dla całej
populacji potem zaś oddzielnie dla respondentów obu płci:
Gdzie L, G, H i F to logarytm naturalny miesięcznej liczby godzin poświęconych na odpowiednio:
całkowitą aktywność, pracę zawodową, pracę domową i opiekę; w1 to logarytm naturalny
przewidywanego średniego godzinnego wynagrodzenia respondenta a w2 to logarytm przewidywanego
średniego godzinnego wynagrodzenia partnera/partnerki badanej osoby. Y opisuje pozapłacowe dochody
gospodarstwa.
Wektor pozostałych zmiennych charakterystyk indywidualnych i gospodarstwa
zawierający płeć oznaczony został jako Z, zaś bez zmiennej opisującej płeć badanego jako Z’. Wyraz v
przedstawia błąd stochastyczny.
Kwadratowe funkcje podaży czasu aktywności są odpowiednie do analizy problemu alokacji czasu w
szczególności z perspektywy klasycznych modeli zapoczątkowanych przez Beckera i Gronau’a, gdy
decyzje dotyczące alokacji czasu w poszczególne rodzaje aktywności podejmowane są jednocześnie. W
ujęciu tym najsilniejszą determinantą dystrybucji czasu pomiędzy aktywność zawodową, domową i czas
wolny są dochody. Równania te uwzględniają więc płace własne i partnera oraz pozapłacowe dochody
gospodarstwa. Wprowadzenie kwadratów wynagrodzeń za Devereux (2004) umożliwia uwzględnienie
ewentualnego wstecznego zgięcia (backward bend) badanych funkcji3.
Wektory Z i Z’ zawierają podstawowe zmienne o charakterze demograficznym oraz bardziej szczegółowe
zmienne opisujące cechy gospodarstw, z których wywodzą się respondenci, niezbędne aby podjąć próbę
weryfikacji postawionych hipotez.
Każde oszacowanie powtórzone zostało dwa razy, dla różnych specyfikacji modelu.
Z punktu widzenia interpretacji w duchu klasycznych modeli specjalizacji Beckera i Gronau, najważniejszą
ze zmiennych wyjaśniających jest płaca, jako „ukryta cena” czasu respondentów. Badanie AZER, z którego
pochodzą dane wykorzystane w poniższym badaniu dostarcza jednak informację na temat wynagrodzenia
netto jedynie 63,95% pracujących respondentów. Do przedstawionego w tym rozdziale badania
wykorzystane zostały więc wynagrodzenia oszacowane metodą Heckmana4.
Model płac oszacowany został dwustopniowo, w pierwszym kroku policzone zostało równanie selekcji,
które określa prawdopodobieństwo, z jakim dana osoba pracuje zawodowo. Prawdopodobieństwa te po
3
4
Por. Manouchehr, M., Gregory, P.R. (1993);
Por. Heckman, J., (1976)
6
przekształceniu w odwrócone ilorazy Millsa użyte zostały następnie jako dodatkowa zmienna objaśniająca
w równaniu płac.
Do przeprowadzenia oszacowań czasu poświęcanego na różne rodzaje aktywności użyto modelu
tobitowego, który wykorzystuje się, gdy wartości zmiennej zależnej są ograniczone do pewnego, znanego
przedziału. W tego typu zbiorach danych obserwuje się zazwyczaj znaczne liczby obserwacji, dla których
zmienna zależna jest dokładnie równa któremuś z krańców przedziału. We wszystkich przedstawionych
poniżej oszacowaniach pojawia się problem ocenzurowanych (censored) zmiennych zależnych, jako że
wartości tych zmiennych muszą być większe lub równe zeru, a w próbie znajduje się wiele obserwacji
równych zeru (wielu z ankietowanych nie poświęca czasu na obowiązki domowe, pracę zawodową czy
opiekę). Użyty do oszacowań model tobitowy5, zakłada, że obserwowana zmienna Yj dla obserwacji
j=1,…n spełnia:
Yj = max (Y*j, 0).
Gdzie Y*j jest zmienną ukrytą (latant variable) wygenerowaną przy pomocy klasycznego liniowego
modelu regresji:
Y*j = β’ Xj + Uj .
Tak więc obserwujemy jedynie Yj, zaś na temat charakterystyk Y*j możemy wnioskować tylko pośrednio.
W oszacowaniach tych przyjęte jest, że Uj ma rozkład normalny.
b.
Alokacja czasu w gospodarstwie domowym w ujęciu hierarchicznym.
Drugie z przedstawionych badań empirycznych opisane w rozdziale czwartym nawiązuje do
alternatywnego sposobu modelowania traktującego podejmowanie decyzji gospodarstw domowych jako
procesu dynamicznego. Gospodarstwo domowe, dysponując określonym budżetem czasowym stara się z
tego punktu widzenia zoptymalizować swoją strukturę alokacji czasu w każdym momencie cyklu
swojego życia. I tak decyzje dotyczące podaży pracy czy płodności podejmowane są na podstawie
przewidywań dotyczących ścieżki poziomu płac, kapitału ludzkiego oraz zakumulowanego bogactwa.
Tego typu optymalizacja prowadzi do ustalenia preferowanej kombinacji podaży pracy członków
gospodarstwa czy liczby dzieci w każdym momencie cyklu życia.
Hierarchiczne modele alokacji czasu (Brown i Lankford, 1992; Carlin, 2001) przekonują, że w pierwszej
kolejności podejmowane są decyzje dotyczące podaży pracy, jako, że ich realizacja uzależniona jest w
dużej mierze od czynników niezależnych od badanego. Dopiero, gdy proponowana alokacja czasu pracy
zawodowej znajdzie potwierdzenie na rynku pracy, podejmowane są decyzje dotyczące pozostałych
możliwych alokacji czasu członków gospodarstwa domowego. Tym samym więc podjęte zobowiązania
zawodowe stają się jednym z czynników wpływających na czas poświęcany na prace domowe czy
opiekę. Badanie to ze względu na założenie o hierarchiczności procesów decyzyjnych, wyłącza z grupy
badanych zmiennych czas podaży pracy, który staje się egzogeniczny. Tym samym wprowadzone
dodatkowe założenia kazały wyłączyć z analizy tego badania weryfikację hipotezy 1a oraz 3 i
5
Model ten nazywany jest tobitowym, gdyż po raz pierwszy został zaproponowany przez Tobina i zawiera elementy
analizy probitowej: Tobin, J. (1958);
7
jednocześnie zawęzić rozumienie hipotezy 1b do prac rodzinnych. W badaniu tym weryfikowane były
więc następujące hipotezy:
1b’:Te same charakterystyki socjoekonomiczne z różną siłą wpływają na strukturę
alokacji czasu kobiet i mężczyzn pomiędzy prace rodzinne.
2: Siła efektu substytucyjnego między aktywnością zawodowo-ekonomiczną a domowoopiekuńczą jest różna dla kobiet i mężczyzn.
Idąc za metodą, którą zaproponowali Hersch i Stratton (1994), Beblo (1999) oraz Anxo i Carlin (2004),
aby wyjaśnić determinanty podziału obowiązków domowych i opieki według płci i odnieść się do
postawionych hipotez, wykorzystane zostały oszacowania trzech równań. Trzema zmiennymi
wyjaśnianymi są udział mężczyzny w wykonywaniu danego rodzaju pracy domowej (obowiązków
domowych (H), opieki (F), lub obu prac rodzinnych łącznie (L)) oraz czas poświęcany przez partnera i
partnerkę na wykonywanie danego rodzaju pracy rodzinnej liczony w godzinach tygodniowo. Regresja
oparta na udziale mężczyzny w danym rodzaju pracy rodzinnej najdokładniej obrazuje dystrybucję tych
zajęć w gospodarstwie, jednak pozostałe równania są niezbędne, aby zbadać czy na przykład wzrost
udziału mężczyzny w danej pracy wynika z wzrostu czasu, jaki danej czynności poświęca, czy ze spadku
tego czasu jego partnerki.
Oszacowane zostały oddzielne zestawy równań dla wyjaśnienia dystrybucji obowiązków domowych,
obowiązków opiekuńczych oraz wszystkich prac rodzinnych łącznie. Do modeli wprowadzony zostaje
udział mężczyzny w dochodzie gospodarstwa z pracy oraz czas poświęcany przez oboje partnerów na
pracę zawodową, jako zmienne egzogeniczne:
Gdzie L, H i F to tygodniowa liczba godzin poświęconych na odpowiednio: całkowitą aktywność
domową, pracę domową i opiekę; wm i wf to nominalne miesięczne wynagrodzenie z pracy odpowiednio
mężczyzny (m) i kobiety (f). Y opisuje pozapłacowe dochody gospodarstwa, a Gf oraz Gm to liczba
godzin tygodniowo poświęcana na pracę zawodową kobiety i mężczyzny. Wektor pozostałych zmiennych
charakterystyk indywidualnych i gospodarstwa oznaczony został jako Z. Wyraz v przedstawia błąd
stochastyczny.
8
Wektor Z zawiera podstawowe zmienne o charakterze demograficznym obojga partnerów oraz bardziej
szczegółowe zmienne opisujące cechy gospodarstw, z których wywodzą się respondenci.
W oszacowaniach tych podobnie jak w prezentowanym wcześniej modelu pojawia się problem
ocenzurowanych zmiennych zależnych, dlatego również tym razem do oszacowań użyty został model
tobitowy.
c.
Badanie eksperymentalne na podstawie modelu duopolu Stackelberga.
Na potrzeby przedstawionego w ostatnim rozdziale empirycznym badania eksperymentalnego
przystosowany został niekooperacyjny kolektywny model za Beblo i Robledo (2008) oraz Bolin (1997),
w którym jeden z partnerów wybiera swoją strukturę alokacji czasu jako pierwszy. Partnerzy grają więc
w niekooperacyjną grę Stackelberga, gdzie lider podejmuje decyzje dotyczące jego kontrybucji do dóbr
publicznych jako pierwszy tym samym zawężając swobodę wyboru drugiego gracza.
Przyjęty został model alokacji czasu wewnątrz dwuosobowego gospodarstwa domowego, w którym
każde z partnerów ma egzogenicznie określony zasób czasu T. Budżet czasowy jest alokowany pomiędzy
trzy czynności: płatną pracę zawodową g za która przysługuje wynagrodzenie wi, nieodpłatną pracę
domową h oraz czas wolny l.
T = gi + hi + li, gdzie i = f(kobieta), m(mężczyzna).
Funkcje użyteczności mężczyzny i kobiety Um i Uf opisane są:
Um(gm, gf, hm, hf, lm) =G(wmgm + wfgf) + H(hm, hf) + V(lm)
Uf(gm, gf, hm, hf, lf) = G(wmgm + wfgf) + H(hm, hf) + V(lf)
Literami G, H i V oznaczona jest użyteczność czerpana z konsumpcji dochodu z pracy rynkowej,
produktów domowych oraz czasu wolnego, która wynika z nakładów czasu przeznaczanych przez
partnerów na te czynności. Czas przeznaczany na pracę rynkową oznaczony jest przez g, na prace
domowe przez h a na czas wolny przez l. Subskrypty m lub f wskazują na nakłady mężczyzny (m) lub
kobiety (f). Wszystkie te trzy dobra, których użyteczność konsumpcji uwzględniona jest w funkcjach
użyteczności partnerów, są dobrami normalnymi. Jest to silne założenie, które jednak umożliwia
uzyskanie pojedynczego punktu równowagi w sytuacji, gdy gra obejmuje prywatne nakłady na dobra
publiczne (Bergstrom, 1986). Pozwala to również przewidywać, że zwiększenie egzogenicznego zasobu
czasu T, będzie prowadziło do zwiększonego nakładu czasu partnerów na wszystkie trzy czynności.
Użyteczność z pracy rynkowej (G): Gospodarstwo osiąga wspólny dochód: wmgm + wfgf , gdzie gm i gf
opisują nakłady czasu a wm oraz wf opisują egzogeniczne obserwowalne płace. Oboje partnerzy mają taką
samą użyteczność z pracy rynkowej opisanej przez G = G(wmgm + wfgf). Oznacza to, że suma zarobionych
przez oboje partnerów dochodów jest ich dobrem publicznym. Sytuacja taka pozwala na osiągnięcie w
grze rozwiązań brzegowych tzn., że nastąpi całkowita specjalizacja pomiędzy partnerami, jedno będzie
poświęcało czas jedynie na pracę zawodową, drugie zaś na prace domowe. Funkcja G ma dodatnią i
malejącą pierwszą pochodną.
9
Użyteczność z pracy domowej (H): Gospodarstwo produkuje dobra domowe poprzez nakłady czasu
obojga partnerów hm i hf. Oboje partnerzy osiągają ta samą użyteczność z konsumpcji wspólnych dóbr
domowych: H = H(hm, hf). Funkcja H ma dodatnią i malejącą pierwszą pochodną.
Użyteczność z czasu wolnego (V): Pozostały czas li = T − gi − hi, i = m, f; jest indywidualnym czasem
wolnym partnerów. Partnerzy czerpią taką samą użyteczność z czasu wolnego opisaną funkcją: V(l i), i =
m, f. Funkcja V ma dodatnią i malejącą pierwszą pochodną.
Oboje partnerzy czerpią taką samą użyteczność (dochodu rynkowego, produkcji domowej oraz czasu
wolnego) oraz charakteryzują się (poza kontrolowaną zmiennością płac) identyczną produktywnością w
wytwarzaniu obu dóbr. Dzięki temu struktura eksperymentalnego badania empirycznego jest bardziej
przejrzysta i zrozumiała dla uczestników.
Eksperyment został skonstruowany w oparciu o przytoczony wyżej model zaproponowany i
przystosowany do interpretacji problemu alokacyjnego wewnątrz gospodarstwa domowego przez Beblo i
Robledo (2008), jako skończona gra wielorundowa. Jest to problem alokacyjny z trzema dobrami –
dwoma publicznymi i jednym prywatnym, w ujęciu gry sekwencyjnej duopolu Stackelberga. Rola A lidera lub Rola B – następcy jest przypisywana graczom losowo. Gracze są następnie losowo dobierani w
pary: gracz typu A z graczem typu B.
Badanie metodą eksperymentalną pomogło ustosunkować się do hipotez 1a i 1b w zawężeniu do dwóch
zmiennych socjoekonomicznych – płacy i elastyczności zatrudnienia. Weryfikowane w tym badaniu
hipotezy pomocnicze to:
1a’’: Istnieje luka czasu wolnego między kobietami a mężczyznami o analogicznych
płacach i elastyczności zatrudnienia.
1b’’: Wysokość płac i dostępność elastycznych form zatrudnienia z różną siłą wpływają
na strukturę alokacji czasu kobiet i mężczyzn.
Eksperymenty zostały przeprowadzone w laboratorium komputerowym, gdzie uczestnicy łączeni byli
losowo w anonimowe pary. Eksperyment przeprowadzony został w trzech sesjach w czasie semestru
letniego 2009 roku. W ramach każdej sesji eksperyment przeprowadzany był kolejno w 3 różnych
grupach. Uczestnikami eksperymentu byli studenci Wydziału Nauk Ekonomicznych UW, z różnych lat i
kierunków studiów. W sumie w badaniu wzięło udział 88 ochotników.
VI.
WYNIKI I WNIOSKI
Analiza teoretyczna i badania empiryczne potwierdziły postawione hipotezy badawcze. Luka czasu
wolnego miedzy kobietami i mężczyznami o podobnej charakterystyce społeczno-ekonomicznej
rzeczywiście występuje. Dla pełnosprawnych, samotnych głów rodziny, mieszkających w małych
miastach o wykształceniu podstawowym, biernych zawodowo i nie posiadających dzieci luka czasu
wolnego jest najmniejsza i wynosi 6,6 godziny w skali miesiąca. Czynnikiem powodującym najsilniejsze
pogłębianie się tej luki jest pojawienie się w gospodarstwie dziecka w wieku 0-3 lata (luka rośnie do 42,6
godzin miesięcznie) oraz rosnące płace kobiet. Wyniki tego badania pozwalają także dla pewnych
zmiennych zaobserwować występowanie efektu substytucyjnego między aktywnością rodzinną a
zawodową. Redukcja czasu pracy zawodowej na korzyć zajęć rodzinnych jest silniejsza i częstsza dla
kobiet, można ją zaobserwować w sytuacji rosnących płac partnera, dochodu pozapłacowego, posiadania
dzieci do lat 14 oraz występowania w gospodarstwie osób dorosłych wymagających opieki. Substytucja
10
w podobnym kierunku u mężczyzn jest słabsza i obserwowalna jedynie, gdy rosną ich wynagrodzenia.
Drugi rodzaj substytucji natomiast tj. redukcji czasu poświęcanego na zajęcia rodzinne na korzyść pracy
zawodowej okazał się silniejszy i częstszy u mężczyzn. Wyliczony został także koszt posiadania dziecka
mierzony w czasie. Dla pełnosprawnych, samotnie prowadzących gospodarstwo, mieszkających w
małych miastach o wykształceniu podstawowym, biernych zawodowo kobiet wyniósł on 71,5 godzin
miesięcznie a dla mężczyzn 7,5 godzin miesięcznie.
Spośród wielu analizowanych zmiennych najsilniej wpływa na wyrównywanie obciążenia partnerów
pracami domowymi i opiekuńczymi wyższe wykształcenie kobiety. Nie zmienia ono co prawda istotnie
czasu poświęcanego zajęciom domowym i opiekuńczym przez kobiety, sprawia jednak, że ich partnerzy
dużo bardziej angażują się we wszystkie rodzaje aktywności domowej. Wyrównanie obciążeń postępuje
więc głównie ze względu na zwiększenie obciążeń mężczyzn. Wyraźnie odmienny wpływ na decyzje
alokacyjne czasu kobiet i mężczyzn ma również sektor zatrudnienia. Praca mężczyzn na rachunek własny
poza rolnictwem silniej obciąża kobiety pracami rodzinnymi przy niemal całkowitej redukcji czasu ich
partnerów na tę działalność. W badaniu zaobserwowano również istnienie efektu substytucyjnego. Każda
dodatkowa godzina pracy zawodowej zmniejsza tygodniowy nakład czasu na obowiązki domowe kobiet
o około 11 minut, mężczyzn zaś o 6 minut. Mimo to, gdy kobieta pracuje więcej zawodowo, udział jej
partnera w obowiązkach domowych spada.
Również i w środowisku eksperymentalnym wygenerowana została luka czasu wolnego miedzy liderami
a następcami gry Stackelberga, będącymi odpowiednikami kobiet i mężczyzn w rzeczywistości. Oba
badane czynniki – płace i elastyczność zatrudnienia – okazały się mieć odmienny wpływ na decyzje
alokacyjne dwóch typów graczy.
Badania, umieszczone w rozprawie pozwoliły zatem odpowiedzieć na wcześniejsze pytania.
Czy istnieje upośledzenie kobiet ze względu na czas wolny i jakie cechy socjoekonomiczne wpływają na
natężenie tego zjawiska?
Badania przedstawione w tej rozprawie dają wystarczający dowód na to, że takie upośledzenie kobiet w
rzeczywistości istnieje. Jakie więc cechy potęgują to zjawisko? Na podstawie badań rozdziału trzeciego i
czwartego ale także badania eksperymentalnego przedstawionego w ostatnim rozdziale, warto zwrócić
uwagę, że luka czasu wolnego miedzy kobietami a mężczyznami rośnie, w miarę rosnących wynagrodzeń
kobiet a więc i ich coraz większego zaangażowania na rynku pracy. Wydaje się, że o ile czas
przeznaczany przez kobiety na pracę zawodową zależy niemal wyłącznie od ich cech indywidualnych, w
tym przede wszystkim poziomu kapitału ludzkiego, o tyle obciążenie kobiet obowiązkami rodzinnymi
uzależnione jest silniej od ich partnerów. I tak poziom wykształcenia mężczyzn, wydaje sie być
najsilniejszą determinantą redukcji luki czasu wolnego miedzy członkami gospodarstwa domowego.
Czy istnieje efekt substytucyjny między aktywnością zawodowo-ekonomiczną a domowo-opiekuńczą i w
jakim stopniu dotyczy obu płci?
Przeprowadzone badania zdają się potwierdzać, że efekt substytucyjny pomiędzy tymi dwoma rodzajami
aktywności istnieje, ma jednak różne natężenie i kierunek dla kobiet i dla mężczyzn. Kobiety w większej
liczbie sytuacji niż mężczyźni redukują czas pracy zawodowej w celu zwiększenia aktywności rodzinnej i
czynią to silniej. Gdy pojawiają się dzieci, kobiety redukują czas pracy zawodowej bardzo znacząco,
przeznaczając go na zaspokojenie powstałego w gospodarstwie domowym popytu na opiekę i dodatkowe
prace domowe. Mężczyźni częściej natomiast wykazują substytucję w odwrotnym kierunku, to znaczy
rezygnują z prac rodzinnych na rzecz zwiększenia podaży pracy. Zjawisko to zaobserwować można w
każdej sytuacji, gdy powiększa im się gospodarstwo domowe, tj. gdy pojawia się w nim partnerka, inna
osoba dorosła lub dziecko. Skala tej substytucji u mężczyzn jest jednak mniejsza niż u kobiet, można
11
więc stwierdzić, że mężczyźni w mniejszym stopniu niż kobiety dopasowują swoją strukturę alokacji
czasu do potrzeb gospodarstwa domowego.
Jaki jest koszt posiadania dzieci wyrażony w czasie? Czy różni się on dla kobiet i dla mężczyzn?
Na to pytanie odpowiedź daje pierwsze z badań empirycznych prezentowane w rozdziale trzecim. Koszt
posiadania dzieci wyrażony w godzinach miesięcznie jest wyższy dla kobiet niż dla mężczyzn. Poziom
tego kosztu oraz jego różnicy miedzy kobietami a mężczyznami zależy jednak od wielu zmiennych
socjoekonomicznych. Najistotniejszym z czynników wydaje się poziom wykształcenia. Wyższy poziom
wykształcenia sprawia, że zarówno kobiety jak i mężczyźni więcej czasu poświęcają opiece nad
dzieckiem w mniejszym stopniu zarazem rezygnując z pracy zawodowej a co za tym idzie koszt
posiadania dziecka wyrażony w godzinach jest dla obojga wyższy. Skala tego przyrostu jest jednak
nieporównywalnie większa dla mężczyzn. Koszt dziecka wyrażony w czasie kobiety z wykształceniem
wyższym w porównaniu z kobietą o wykształceniu podstawowym lub gimnazjalnym rośnie o 25,3 godzin
w skali miesiąca, koszt ten dla mężczyzn w analogicznym przypadku wzrasta natomiast aż o 71,9 godzin
w skali miesiąca. Różnica tego kosztu dla pary z wyższym wykształceniem wynosi więc średnio 17,4
godzin w skali miesiąca.
Wyniki badania pozwalają wyciągać również wnioski o charakterze aplikacyjnym. Jak wykazały
przytoczone w rozprawie badania, egalitaryzm w podziale obciążenia pracami rodzinnymi zmienia się w
miarę wzrostu świadomości i kapitału ludzkiego mężczyzn. Podstawowym wnioskiem płynącym z
prezentowanej rozprawy jest więc przekonanie, że może to do nich właśnie powinny być adresowane
programy polityki społecznej stawiające sobie za cel wyrównywanie szans kobiet na rynku pracy i
polepszenie sytuacji demograficznej w kraju. Aby traktować oboje rodziców zarówno jako
równoprawnych uczestników rynku pracy, jak i wykonujących obowiązki domowe, konieczne jest
wprowadzenie regulacji uznających równouprawnienie matki i ojca do korzystania z narzędzi
zmierzających do godzenia pracy zawodowej i domowej.
Korzystnym z punktu widzenia wyników tej pracy rozwiązaniem mogłyby więc być obowiązkowe i
dłuższe urlopy tacierzyńskie oraz większa dostępność urlopów wychowawczych dla ojców – w tym
wprowadzenie urlopów pełnopłatnych motywujących przeciętnie więcej zarabiających mężczyzn do
korzystania z nich6. W tym kontekście istotna jest indywidualizacja świadczeń, czyli brak przechodniości
uprawnień do urlopów i świadczeń pomiędzy kobietami a mężczyznami. Powoduje ona, że
niewykorzystany urlop przepada i nie może być wykorzystany przez drugiego z rodziców. Dzięki temu,
po pierwsze matki mogą szybciej wrócić do pracy, gdy ojcowie zastąpią je w sprawowaniu funkcji
opiekuńczych, po drugie z punktu widzenia pracodawcy ryzyko macierzyństwa czy ojcostwa jest równiej
rozłożone między płci7.
Inną metodą większego wyrównania zaangażowania mężczyzn i kobiet w pracę zawodową i w obowiązki
rodzinne byłoby zwiększenie elastyczności form urlopów w tym umożliwienie pobierania części zasiłku
rodzinnego w sytuacji rezygnacji z urlopu rodzicielskiego na rzecz zatrudnienia na część etatu oraz
zwiększenia dostępności i elastyczności godzin pracy placówek opieki nad dziećmi8.
6
Wóycicka, I. (2007);
Por. Wóycicka, I. (2005); Wóycicka, I., Matysiak, A. (2005),
8
Por. Wóycicka, I. (2005), Kotowska, I.E. (2005b, 2005c);
7
12
VII.
BIBLIOGRAFIA
Anxo, D., Carlin, P. (2004), Intra-family Time Allocation to Housework - French Evidence,
International Journal of Time Use Research, Vol. 1, No. 1, July
Beblo, M. (1999), Intrafamily time allocation: A panel econometric analysis, w: Merz, J. and M.
Ehling (eds.), Time Use - Research, Data and Policy: Contributions from the International
Conference on Time Use (ICTU), FFB-Schriftenreihe Band 10, Baden-Baden, Nomos, s. 473489.
Beblo, M., Robledo, J. (2008), The wage gap and the leisure gap for double-earner couples,
Journal of Population Economics, 21, s.281-304.
Becker, G. S. (1965), A theory of the allocation of time, in: Economic Journal, Vol. 65, No. 299,
s. 493-517.
Bergstrom, T.C., Varian, H.R., Blume, L. (1986), On the private provision of public goods,
Journal of Public Economics, 29, s. 25-49.
Bolin, K. (1997), A family with one dominating spouse, w: Persson I. and C. Jonung (eds.),
Economics of the Family and Family Policies: a Selection of papers from the 15. Arne Ryde
Symposium on “Economics of Gender and the Family”, London, Routledge, s. 84-99.
Brown, E., Lankford, H. (1992), Gifts of money and gifts of time: estimating the effects of tax
prices and available time, Journal of Public Economics, Vol. 47, s. 321-341.
Carlin, P.S. (2001), Evidence on the Volunteer Labor Supply of Married Women, Southern
Economic Journal, Southern Economic Association, vol. 67(4), s. 801-824.
CBOS (1993), Tradycyjny czy partnerski model rodziny?, Komunikat z badań, Warszawa.
CBOS (1997), Kobiety o podziale obowiązków domowych w rodzinie, Komunikat z badań,
Warszawa.
Devereux, P. J. (2004), Changes in Relative Wages and Family Labor Supply, The Journal of
Human Resources, Vol. 39, No. 3, s. 696-722.
Duch-Krzystoszek, D. (1996), Relacje między pracą domową a zawodową, w: Kobiety i ich
mężowie. Studium porównawcze, IFiS PAN, Warszawa.
Główny Urząd Statystyczny (1987), Analiza budżetu czasu ludności Polski w latach 1976 i 1984.
Studia i Prace, Warszawa.
Gronau, R. (1973), The Intrafamily Allocation of Time: The Value of the Housewives' Time,
The American Economic Review, Vol. 63, No. 4., s. 634-651.
Gronau, R. (1977), Leisure, Home Production, and Work: The Theory of the Allocation of Time
Revisited, Journal of Political Economy 85(6), s. 1099–1123.
Gronau, R. (1986), Home production - a survey, w: Ashenfelter O. C. and R. Layard (eds.),
Handbook of Labor Economics, New York, North-Holland, s. 273-304.
Heckman, J., (1976) ,The Common structure of statistical models of truncation, sample selection,
and limited dependant variables and a simple estimator for such models, Annals of economic and
social measurement, 5(4), s. 475-492.
13
Hersch, J., Stratton, L.S. (1994), Housework, wages and the division of housework time for
employed spouses, American Economic Review, Papers and Proceedings, Vol. 84, No. 2, s. 120125.
Kotowska I.E., Sztanderska U., Wóycicka I. (2007), Między domem a pracą. Rekomendacje,
Instytut Badań nad Gospodarką Rynkową, Warszawa.
Kotowska, I.E. (2005b), Przemiany Rodziny: Polska a Europa, Niebieska Księga Strategii
Lizbońskiej, Polskie Forum Strategii Lizbońskiej, Gdańsk, s. 20-41.
Kotowska, I.E. (2005c), Work and Parenthood: main findings of comparative data analysis and
Policy implications, Studia Demograficzne, nr2(148), s. 54-73.
Lommerud, K.E. (1995), Family Policy with Non-Cooperative Families, The Scandinavian Journal
of Economics, Vol. 97, No. 4, The Future of the Welfare State, s. 581-601.
Lundberg, S., Pollak, A. (1996), Bargaining and distribution in marriage, Journal of Economic
Perspectives, Vol. 10, No. 4, s. 139-158.
Manouchehr, M., Gregory, P.R. (1993), Backward Bends, quantity constrains, and soviet labor
supply: Evidence from the soviet interview project, International Economic Review, Vol. 34,
No.1, s. 221.
Manser, M., Brown, M. (1980), Marriage and household decision-making: a bargaining analysis,
International Economic Review, Vol. 21, No. 1, s. 31-44.
McElroy, M. B., Horney, M. J. (1981), Nash-bargained household decisions: toward a
generalization of the theory of demand, International Economic Review, Vol. 22, No. 2, s. 333349.
Strzemińska H. (red.) (2008), Czas pracy w nowych krajach członkowskich Unii Europejskiej.
Aspekty ekonomiczne, prawne i społeczne, IPiSS, Warszawa.
Tobin, J. (1958), Estimation of Relationships for Limited Dependent Variables, Econometrica
26, 24-36.
Wóycicka, I. (2005), Instrumenty polityki rodzinnej w Polsce na tle doświadczeń
międzynarodowych, Niebieska Księga Strategii Lizbońskiej,
Polskie Forum Strategii
Lizbońskiej, Gdańsk, s. 79-91.
Wóycicka, I. (2007), Bez pracy nie ma dzieci, Gazeta Wyborcza, 29.06.2007.
Wóycicka, I., Matysiak, A. (2005), Polityka społeczna na rzecz zatrudnienia, Biała Księga
Strategii Lizbońskiej, Polskie Forum Strategii Lizbońskiej, Gdańsk, s. 110-128.
14