Spis treści

Spis treści
Wstęp .....................................................................................................................17
I.
Historia procesu integracji europejskiej........................................................21
1. Systematyka procesu integracji..............................................................................21
2. Początki procesu integracji (1945–1951)..................................................................21
3. Okres samodzielnego funkcjonowania EWG (1951–1957)...........................................22
4. Okres trzech wspólnot europejskich (1957–1992).....................................................22
5. Okres wczesnounijny: od Maastricht do Nicei (1992–2001).........................................23
5.1. Traktat z Maastricht (1992)..............................................................................23
5.2. Traktat z Amsterdamu (1997)...........................................................................24
5.3. Traktat z Nicei (2001)......................................................................................25
6. Okres rozszerzenia i konstytucjonalizacji UE (2001–2005)..........................................27
6.1. Proces postnicejski..........................................................................................27
6.2. Traktat ustanawiający Konstytucję dla Europy.....................................................28
7. Okres ukrytej konstytucjonalizacji UE......................................................................31
7.1. Czas pokonstytucyjnej refleksji do podpisania Traktatu z Lizbony (2005–2007).......31
7.2. Okres polizbońskiego zawieszenia (2007–2009) i przyjęcie Traktatu z Lizbony.........32
II.
Historia integracji Polski z Unią Europejską..................................................35
1. Przygotowania do akcesji.......................................................................................35
2. Prace nad Traktatem akcesyjnym............................................................................35
3. Budowa Traktatu akcesyjnego................................................................................36
3.1. Zagadnienia ogólne.........................................................................................36
3.2. Traktat o przystąpieniu do UE...........................................................................36
3.3. Akt dotyczący warunków przystąpienia oraz dostosowań w traktatach .
stanowiących podstawę UE..........................................................................37
3.4. Akt końcowy..................................................................................................38
4. Podpisanie Traktatu akcesyjnego.............................................................................38
5. Ratyfikacja Traktatu akcesyjnego przez Polskę..........................................................39
6. Projekt zmian Konstytucji RP z perspektywy członkostwa w UE...................................40
III.
Istota prawna Unii Europejskiej....................................................................47
1. Charakter prawny byłych wspólnot europejskich.......................................................47
2. Charakter prawny UE w okresie współistnienia .
ze Wspólnotami Europejskimi (1992–2007)......................................................48
3. Charakter prawny UE po Traktacie z Lizbony (2007)..................................................49
3.1. Podmiotowość UE i unijne kompetencje..............................................................49
3.2. Zasada przyznania..........................................................................................50
3.3. Zasada pomocniczości.....................................................................................54
3.4. Zasada proporcjonalności.................................................................................55
4. Unia Europejska jako self contained regime..............................................................56
4.1. Cechy systemu prawa UE.................................................................................56
4.2. Zasada pierwszeństwa.....................................................................................57
4.3. Zasada skutku bezpośredniego.........................................................................58
5. Przystąpienie do Unii Europejskiej: kryteria i podstawa prawna...................................59
6. Zmiany podstaw traktatowych UE...........................................................................60
7. Zakończenie członkostwa w UE: formy i procedury ...................................................61
7.1. Wystąpienie z UE............................................................................................61
——
7.2. Wykluczenie z UE i wygaśnięcie traktatów..........................................................62
7.3. Zawieszenie obowiązywania traktatów...............................................................63
8. Kształt funkcjonalny UE.........................................................................................63
9. Symbolika Unii Europejskiej...................................................................................65
10.Uprawnienia w relacjach z innymi podmiotami prawa międzynarodowego.....................65
10.1.Prawo do zawierania traktatów.........................................................................65
10.2.Prawo legacji..................................................................................................67
10.3.Prawo do stosowania siły.................................................................................68
10.4.Zdolność UE do ponoszenia odpowiedzialności....................................................71
IV.
Aksjologia Unii Europejskiej.........................................................................75
1. Kształtowanie się standardów aksjologicznych..........................................................75
2. Tożsamość europejska...........................................................................................76
2.1. Treść i traktatowe umocowanie tożsamości europejskiej.......................................76
2.2. Kryteria tożsamości europejskiej.......................................................................77
2.2.1. Wolność i demokracja..................................................................................77
2.2.2. Poszanowanie praw człowieka i podstawowych wolności...................................80
2.2.2.1. Konwencja o ochronie praw człowieka i podstawowych wolności..................80
2.2.2.2. Karta Praw Podstawowych......................................................................82
2.2.3. Praworządność (państwo prawne).................................................................86
2.2.4. Poszanowanie godności ludzkiej oraz równość.................................................87
2.2.5. Charakter społeczeństwa..............................................................................87
2.3. Instrumenty ochrony tożsamości europejskiej.....................................................88
2.3.1. Metoda prewencyjna — poszanowanie europejskich wartości .
przez kandydata do członkostwa................................................................88
2.3.2. Metoda represyjna — ochrona przez pozbawienie niektórych praw traktatowych......89
2.3.3. Metoda negatywna — zakaz dyskryminacji ze względu na narodowość...............90
2.4. Tożsamość europejska i jej stosunek do tożsamości narodowej.............................92
V.
Obywatelstwo Unii Europejskiej....................................................................95
1. Cechy i warunki obywatelstwa Unii..........................................................................95
2. Treść obywatelstwa UE..........................................................................................96
2.1. Prawo do swobodnego przemieszczania się i przebywania .
na terytorium państw członkowskich.............................................................97
2.2. Prawo do głosowania i kandydowania w wyborach lokalnych oraz .
w wyborach do Parlamentu Europejskiego w państwie miejsca zamieszkania........99
2.2.1. Wybory lokalne...........................................................................................99
2.2.2. Wybory do PE...........................................................................................101
2.2.3. Perspektywy zmian...................................................................................103
2.2.4. Prawa wyborcze obywateli UE a Konstytucja RP.............................................104
2.3. Prawo do unijnej opieki dyplomatycznej i konsularnej........................................105
2.4. Prawo petycji i występowania do organów UE...................................................108
2.4.1. Prawo kierowania petycji do Parlamentu Europejskiego..................................108
2.4.2. Prawo odwoływania się do Europejskiego Rzecznika Praw Obywatelskich..........108
2.4.3. Prawo zwracania się do instytucji UE............................................................108
2.5. Klauzula ewolucyjna praw obywateli UE...........................................................109
VI.
System instytucjonalny Unii Europejskiej...................................................111
1. Zasady systemu instytucjonalnego UE...................................................................111
1.1. Uwagi ogólne...............................................................................................111
1.2. Zasada jednolitych ram instytucjonalnych........................................................111
——
1.3. Zasada równowagi instytucjonalnej i zasada autonomii instytucjonalnej...............112
1.4. Zasada lojalnej współpracy ...........................................................................112
2. Rada Europejska.................................................................................................113
2.1. Geneza........................................................................................................113
2.2. Podstawy prawne..........................................................................................113
2.3. Skład..........................................................................................................113
2.4. Przewodniczący Rady Europejskiej..................................................................114
2.5. Zasady funkcjonowania...................................................................................114
2.6. Kompetencje................................................................................................115
3. Rada Unii Europejskiej (Rada)..............................................................................117
3.1. Geneza........................................................................................................117
3.2. Podstawy prawne..........................................................................................117
3.3. Skład..........................................................................................................117
3.4. Prezydencja.................................................................................................118
3.5. Zasady funkcjonowania i podejmowania decyzji................................................118
3.5.1. Zasady funkcjonowania..............................................................................118
3.5.2. Tryb podejmowania decyzji........................................................................119
3.5.2.1. Uwagi ogólne......................................................................................119
3.5.2.2. Większość kwalifikowana......................................................................119
3.5.2.3. Zwykła większość................................................................................121
3.5.2.4. Jednomyślność....................................................................................121
3.6. Kompetencje................................................................................................121
3.6.1. Uwagi ogólne...........................................................................................121
3.6.2. Kompetencje prawodawcze.........................................................................121
3.6.3. Kompetencje budżetowe............................................................................122
3.6.4. Kompetencje w zakresie określania i koordynacji polityk UE............................122
3.6.5. Kompetencje kreacyjne . ...........................................................................122
3.6.6. Kompetencje kontrolne..............................................................................122
4. Parlament Europejski..........................................................................................123
4.1. Geneza........................................................................................................123
4.2. Podstawy prawne..........................................................................................123
4.3. Skład..........................................................................................................123
4.4. Organizacja wewnętrzna i zasady funkcjonowania.............................................125
4.5. Kompetencje................................................................................................126
4.5.1. Uwagi ogólne...........................................................................................126
4.5.2. Kompetencje prawodawcze.........................................................................126
4.5.3. Kompetencje budżetowe............................................................................126
4.5.4. Kompetencje kontrolne..............................................................................127
4.5.5. Kompetencje kreacyjne..............................................................................127
4.5.6. Kompetencje polityczne.............................................................................127
4.6. Europejski Rzecznik Praw Obywatelskich .........................................................128
5. Komisja Europejska............................................................................................128
5.1. Geneza........................................................................................................128
5.2. Podstawy prawne..........................................................................................129
5.3. Skład i tryb powoływania KE...........................................................................129
5.4. Przyczyny zakończenia kadencji Komisji Europejskiej i pojedynczych komisarzy.....130
5.5. Organizacja wewnętrzna i zasady funkcjonowania.............................................131
——
5.6. Kompetencje................................................................................................133
5.6.1. Uwagi ogólne...........................................................................................133
5.6.2. Kompetencje kontrolne..............................................................................133
5.6.3. Kompetencje dotyczące stanowienia prawa UE .............................................133
5.6.4. Kompetencje wykonawcze..........................................................................133
5.6.5. Kompetencje zewnętrzne...........................................................................133
6. Trybunał Sprawiedliwości Unii Europejskiej.............................................................134
6.1. Uwagi ogólne...............................................................................................134
6.2. Trybunał Sprawiedliwości...............................................................................134
6.2.1 Geneza....................................................................................................134
6.2.2. Podstawy prawne .....................................................................................134
6.2.3. Skład i tryb powoływania członków..............................................................134
6.2.4. Organizacja wewnętrzna i administracja.......................................................136
6.2.5. Tryb działania i kompetencje......................................................................136
6.3. Sąd . ..........................................................................................................137
6.3.1. Geneza....................................................................................................137
6.3.2. Podstawy prawne......................................................................................137
6.3.3. Skład i tryb powoływania członków..............................................................138
6.3.4. Organizacja wewnętrzna i administracja ......................................................138
6.3.5. Tryb działania i kompetencje......................................................................138
6.4. Sądy wyspecjalizowane — Sąd do Spraw Służby Publicznej UE............................139
6.4.1. Geneza....................................................................................................139
6.4.2. Podstawy prawne......................................................................................139
6.4.3. Skład i tryb powoływania członków..............................................................140
6.4.4. Organizacja wewnętrzna ...........................................................................140
6.4.5. Kompetencje............................................................................................140
7. Trybunał Obrachunkowy......................................................................................141
7.1. Geneza........................................................................................................141
7.2. Podstawy prawne..........................................................................................141
7.3. Skład — sposób powoływania i odwoływania.....................................................141
7.4. Organizacja wewnętrzna................................................................................141
7.5. Kompetencje................................................................................................142
8. Europejski Bank Centralny ..................................................................................143
8.1. Geneza........................................................................................................143
8.2. Podstawy prawne..........................................................................................143
8.3. Skład i organizacja wewnętrzna......................................................................144
8.4. Kompetencje................................................................................................145
9. Organy doradcze................................................................................................145
9.1. Komitet Ekonomiczno–Społeczny....................................................................145
9.1.1. Geneza i podstawy prawne.........................................................................145
9.1.2. Skład .....................................................................................................146
9.1.3. Organizacja wewnętrzna i tryb funkcjonowania.............................................146
9.1.4. Kompetencje............................................................................................147
9.2. Komitet Regionów.........................................................................................147
9.2.1. Geneza i podstawy prawne.........................................................................147
9.2.2. Skład......................................................................................................148
9.2.3. Organizacja wewnętrzna i tryb funkcjonowania.............................................148
——
9.2.4. Kompetencje............................................................................................149
10.Europejski Bank Inwestycyjny..............................................................................150
10.1.Geneza i podstawy prawne.............................................................................150
10.2.Organizacja wewnętrzna................................................................................150
10.3.Kompetencje................................................................................................150
11.Agencje . ..........................................................................................................151
11.1.Uwagi ogólne...............................................................................................151
11.2.Agencje i organy regulacyjne..........................................................................151
11.2.1. Agencje zajmujące się poszczególnymi obszarami polityki UE.......................151
11.2.2. Agencje do spraw wspólnej polityki bezpieczeństwa i obrony........................153
11.2.3. Agencje do spraw przestrzeni wolności, bezpieczeństwa i sprawiedliwości......154
11.3.Agencje wykonawcze.....................................................................................154
VII.
Źródła prawa Unii Europejskiej...................................................................157
1. Uwagi ogólne.....................................................................................................157
2. Prawo pierwotne.................................................................................................157
3. Prawo pochodne.................................................................................................159
3.1. Uwagi ogólne ..............................................................................................159
3.2. Kategorie prawa pochodnego .........................................................................160
3.2.1. Akty ustawodawcze...................................................................................160
3.2.2. Akty nieustawodawcze...............................................................................160
3.3. Charakterystyka aktów prawa pochodnego.......................................................161
3.3.1. Rozporządzenia........................................................................................161
3.3.2. Dyrektywy...............................................................................................162
3.3.3. Decyzje...................................................................................................163
3.3.4. Akty niewiążące........................................................................................163
4. Umowy międzynarodowe jako źródło prawa unijnego...............................................163
5. Zasady ogólne dotyczące źródeł prawa unijnego.....................................................165
5.1. Uwagi ogólne...............................................................................................165
5.2. Zasada pierwszeństwa prawa unijnego . ..........................................................165
5.3. Zasada bezpośredniej skuteczności.................................................................167
5.3.1. Uwagi ogólne...........................................................................................167
5.3.2. Bezpośrednia skuteczność traktatów............................................................168
5.3.3. Bezpośrednia skuteczność rozporządzeń i decyzji..........................................168
5.3.4. Bezpośrednia skuteczność dyrektyw ...........................................................169
5.3.5. Bezpośrednia skuteczność umów międzynarodowych.....................................171
6. Stanowienie pochodnego prawa UE.......................................................................172
6.1. Uwagi ogólne...............................................................................................172
6.2. Inicjatywa ustawodawcza...............................................................................172
6.3. Rola parlamentów narodowych w procesie stanowienia prawa pochodnego...........173
6.4. Rodzaje procedur stanowienia prawa...............................................................174
6.4.1. Zwykła procedura ustawodawcza................................................................174
6.4.2. Specjalna procedura ustawodawcza.............................................................175
6.4.3. Stanowienie prawa samodzielnie przez Radę.................................................176
6.4.4. Stanowienie prawa samodzielnie przez Komisję.............................................176
6.5. Wybór rodzaju aktu, uzasadnienie oraz publikacja aktu......................................177
7. Wykładnia prawa UE...........................................................................................177
——
VIII.
System ochrony prawnej w UE....................................................................181
1. Postępowanie przed organami sądowymi................................................................181
1.1. Uwagi ogólne...............................................................................................181
1.2. Reprezentacja stron......................................................................................181
1.3. Właściwość sądu...........................................................................................182
1.4. Przebieg postępowania..................................................................................182
1.5. Charakter prawny wyroków............................................................................183
2. Postępowania przeciwko państwom członkowskim o naruszenie .
zobowiązań traktatowych.............................................................................183
2.1. Uwagi ogólne...............................................................................................183
2.2. Przedmiot postępowania................................................................................184
2.2. Procedura przewidziana w art. 258 TfUE .........................................................184
2.2.1. Postępowanie przed Komisją.......................................................................184
2.2.2. Postępowanie przed Trybunałem Sprawiedliwości...........................................185
2.3. Procedura przewidziana w art. 259 TfUE..........................................................186
2.4. Procedura przewidziana w art. 260 TfUE .........................................................186
3. Skarga o stwierdzenie nieważności aktu prawa UE — art. 263 TfUE...........................187
3.1. Uwagi ogólne...............................................................................................187
3.2. Akty podlegające zaskarżeniu.........................................................................187
3.3. Legitymacja bierna........................................................................................188
3.4. Legitymacja czynna.......................................................................................188
3.5. Podstawy stwierdzenia nieważności.................................................................189
3.6. Termin na wniesienie skargi...........................................................................190
3.7. Skutki i charakter wyroku stwierdzającego nieważność aktu prawa UE.................190
4. Zarzut bezprawności — art. 277 TfUE....................................................................190
5. Skarga na bezczynność instytucji i organów UE — art. 265 TfUE...............................191
5.1. Uwagi ogólne...............................................................................................191
5.2. Legitymacja bierna........................................................................................191
5.3. Legitymacja czynna.......................................................................................191
5.4. Pojęcie bezprawnej bezczynności....................................................................192
5.5. Wezwanie do działania jako warunek dopuszczalności skargi...............................192
5.6. Skutki i charakter wyroku stwierdzającego bezczynność.....................................192
6. Skarga odszkodowawcza przeciwko UE — art. 268 TfUE w zw. z art. 340 TfUE............192
6.1. Uwagi ogólne...............................................................................................192
6.2. Przesłanki odpowiedzialności odszkodowawczej UE............................................193
7. Postępowanie w trybie prejudycjalnym — art. 267 TfUE...........................................193
7.1. Uwagi ogólne...............................................................................................193
7.2. Przedmiot postępowania................................................................................194
7.3. Pojęcie sądu krajowego.................................................................................195
7.4. Zakres uznania sądu krajowego przy wszczynaniu postępowania .
w trybie prejudycjalnym...........................................................................195
7.5. Obowiązek sądu krajowego przy wszczynaniu postępowania .
w trybie prejudycjalnym...........................................................................196
7.6. Odesłanie prejudycjalne — jego forma, treść i cel..............................................197
7.7. Skutki wyroku prejudycjalnego.......................................................................198
IX.
Rynek wewnętrzny i swobody unijne .........................................................201
1. Pojęcie rynku wewnętrznego................................................................................201
2. Swoboda przepływu towarów...............................................................................201
— 10 —
2.1.
Pojęcie towaru............................................................................................201
2.2. Unia celna...................................................................................................202
2.3. Zakaz dyskryminujących i protekcjonistycznych podatków wewnętrznych.............203
2.4. Nakaz reorganizacji monopoli państwowych o charakterze handlowym.................204
2.5. Zakaz ograniczeń ilościowych i środków równoważnych......................................204
2.5.1. Uwagi ogólne...........................................................................................204
2.5.2. Formuła Dassonville..................................................................................205
2.5.3. Formuła Cassis de Dijon.............................................................................206
2.5.4. Formuła Keck ..........................................................................................207
2.5.5. Wyjątki od zakazu przewidzianego w art. 34 TfUE . .......................................210
3. Swoboda przepływu pracowników.........................................................................211
3.1. Uwagi ogólne...............................................................................................211
3.2. Zakres podmiotowy — pojęcie pracownika........................................................212
3.3. Zakres przedmiotowy — uprawnienia pracownika..............................................213
3.4. Wyłączenie i ograniczenia swobody przepływu pracowników................................216
3.4.1. Ograniczenia swobody przepływu pracowników.............................................216
3.4.2. Wyłączenie swobody przepływu pracowników................................................217
4. Swoboda przedsiębiorczości . ...............................................................................218
4.1. Uwagi ogólne...............................................................................................218
4.2. Zakres podmiotowy — osoby fizyczne i osoby prawne........................................219
4.2.1. Spółki......................................................................................................219
4.2.1.1. Wprowadzenie....................................................................................219
4.2.1.2. Prawo pochodne dotyczące spółek.........................................................220
4.3. Zakres przedmiotowy....................................................................................221
4.3.1. Uprawnienia wynikające ze swobody............................................................221
4.3.2. Wspólnotowy element transgraniczny..........................................................222
4.3.4. Zasada traktowania narodowego.................................................................223
4.4. Wyłączenia i ograniczenia swobody.................................................................223
4.4.1. Ograniczenia przewidziane w Traktacie.........................................................224
4.4.1.1. Udział w wykonywaniu prerogatyw władzy publicznej (art. 51 TfUE)...........224
4.4.1.2. Ograniczenie ze względu na porządek publiczny, .
bezpieczeństwo publiczne lub zdrowie publiczne......................................224
4.4.2. Ograniczenie ze względu na interes publiczny...............................................225
4.4.2.1. Uzasadnienie ze względu na bezpieczeństwo w ruchu drogowym...............225
4.4.2.2. Uzasadnienie ze względu na ochronę konsumentów.................................226
4.5. Obejście prawa.............................................................................................226
5. Swoboda świadczenia usług . ................................................................................227
5.1. Pojęcie usługi...............................................................................................227
5.2. Relacja swobody świadczenia usług z pozostałymi usługami................................228
5.3. Przesłanki stosowania swobody świadczenia usług.............................................229
5.4. Zakres podmiotowy.......................................................................................230
5.5. Zakres przedmiotowy....................................................................................230
5.6. Uznawanie kwalifikacji...................................................................................231
5.7. Dyrektywa usługowa.....................................................................................233
5.8. Wyłączenia i ograniczenia swobody.................................................................233
5.8.1. Wyłączenia na podstawie Traktatu...............................................................233
5.8.2. Wyłączenia przewidziane w Traktacie w odniesieniu do świadczenia usług.........234
5.8.2.1. Wykonywanie władzy publicznej............................................................234
— 11 —
5.8.2.2. Wyłączenia ze względu na ochronę interesu publicznego . ........................234
6. Swoboda przepływu kapitału i płatności.................................................................234
6.1. Zakres swobody...........................................................................................234
6.2. Definicja kapitału .........................................................................................235
6.3. Ograniczenia swobody...................................................................................235
X.
Wybrane polityki Unii Europejskiej.............................................................239
1. Wspólna Polityka Rolna i Rybołówstwa...................................................................239
1.1. Wprowadzenie..............................................................................................239
1.2. Zakres przedmiotowy: rolnictwo i handel produktami rolnymi.............................239
1.3. Zakres przedmiotowy: rybołówstwo.................................................................240
1.4. Reformy Wspólnej Polityki Rolnej ...................................................................241
1.5. Cele Wspólnej Polityki Rolnej i Rybołówstwa.....................................................243
1.6. Instrumenty Wspólnej Organizacji Rynków Rolnych...........................................244
1.7. Związek między WPRR a polityką spójności......................................................245
2. Wspólna Polityka Transportowa.............................................................................245
2.1. Wprowadzenie..............................................................................................245
2.2. Podział kompetencji między UE a państwami członkowskimi................................246
2.3. Zakres przedmiotowy....................................................................................247
2.3.1. Transport drogowy....................................................................................248
2.3.2. Transport kolejowy....................................................................................250
2.3.3. Transport śródlądowy (żegluga śródlądowa)..................................................252
2.3.4. Transport lotniczy.....................................................................................253
2.3.5. Transport morski.......................................................................................253
3. Polityka energetyczna ........................................................................................254
3.1. Wprowadzenie..............................................................................................254
3.2. Cele polityki energetycznej.............................................................................254
3.3. Polityka energetyczna i rynek wewnętrzny........................................................255
3.4.1. Procedura działania...................................................................................255
3.4.2. Gaz ziemny..............................................................................................256
3.4.3. Energia elektryczna...................................................................................256
3.4.4. Energia jądrowa........................................................................................256
3.4.5. Energia ze źródeł odnawialnych..................................................................256
4. Polityka w dziedzinie środowiska...........................................................................257
4.1. Wprowadzenie..............................................................................................257
4.2. Pojęcie środowiska........................................................................................258
4.3. Cele polityki UE w dziedzinie środowiska..........................................................258
4.4. Polityka UE w zakresie środowiska...................................................................258
4.5. Zasady polityki UE w dziedzinie środowiska......................................................259
4.6. Procedury podejmowania decyzji....................................................................260
4.7. Aspekt międzynarodowy działań UE w odniesieniu do środowiska........................261
4.8. Szósty program działania...............................................................................261
4.9. Podstawowe akty prawa wtórnego UE..............................................................262
5. Polityka społeczna................................................................................................264
5.1. Wprowadzenie..............................................................................................264
5.2. Podział kompetencji między państwa członkowskie i UE......................................265
5.3. Cele traktatowej polityki społecznej.................................................................265
5.4. Instrumenty działania Unii.............................................................................265
— 12 —
5.5. Obszary i metody działania UE........................................................................266
5.6. Procedury działania UE w obszarze polityki społecznej........................................267
5.7. Równość płci w zakresie prawa pracy...............................................................267
5.8. Podstawowe akty prawa pochodnego...............................................................268
6. Polityka regionalna UE.........................................................................................269
6.1. Podstawy prawne polityki regionalnej................................................................269
6.2. Geneza polityki regionalnej............................................................................270
6.3. Podstawowe instrumenty polityki regionalnej....................................................271
6.4. Zasady polityki regionalnej.............................................................................272
6.5. Cele polityki terytorialnej w okresie 2007–2013................................................273
7. Polityka w obszarze edukacji, kształcenia zawodowego młodzieży i sportu..................274
7.1. Struktura traktatowa.....................................................................................274
7.2. Polityka UE w zakresie edukacji, młodzieży i sportu...........................................274
7.2.1. Cele polityki.............................................................................................274
7.2.2. Formy i zakres kompetencji UE...................................................................275
7.2.3. Współpraca międzynarodowa......................................................................275
7.3. Polityka UE w zakresie kształcenia zawodowego................................................276
7.4. Procedury działania.......................................................................................276
8. Polityka UE w obszarze kultury.............................................................................277
8.1. Pojecie kultury oraz obowiązki i granice działań unijnych.....................................277
8.2. Obszary aktywności unijnej............................................................................278
8.3. Prawne formy działania UE.............................................................................279
8.4. Zewnętrzne aspekty polityki w zakresie kultury.................................................279
8.5. Zastrzeżenie kulturowe..................................................................................280
8.6. Traktatowe nakazy zaniechania działania przez UE.............................................280
8.6.1. Wyjątek od zakazu ograniczeń....................................................................280
8.6.2. Wyjątki od zakazu pomocy publicznej..........................................................281
9. Polityka ochrony konsumentów.............................................................................281
9.1. Wprowadzenie..............................................................................................281
9.2. Pojęcie konsumenta i ochrony konsumenta.......................................................282
9.3. Zakres ochrony konsumentów........................................................................282
9.4. Podstawowe akty prawa pochodnego...............................................................283
10.Zdrowie publiczne...............................................................................................284
10.1.Wprowadzenie..............................................................................................284
10.2.Podział kompetencji między państwa a UE........................................................284
10.3.Środki działania w zakresie unijnej polityki zdrowia publicznego..........................285
10.4.Podstawowe akty prawa pochodnego...............................................................286
11.Sieci transeuropejskie.........................................................................................286
11.1.Rodzaje sieci i cel ich ustanowienia.................................................................286
11.2.Cele włączenia UE w ustanawianie i rozwój sieci................................................287
11.3.Charakter sieci transeuropejskich....................................................................287
11.4.Rodzaje działań Unii w zakresie sieci transeuropejskich......................................287
11.5.Współpraca z państwami trzecimi....................................................................288
11.6.Podstawowe akty prawa pochodnego...............................................................288
12.Przemysł...........................................................................................................289
12.1. Wprowadzenie.............................................................................................289
12.2. Cele polityki w zakresie przemysłu..................................................................289
— 13 —
12.3.Granice działań unijnych................................................................................290
12.4.Charakter działań Unii i działań państw............................................................290
12.5.Podstawowe akty prawa pochodnego...............................................................291
13.Badania i rozwój technologiczny oraz przestrzeń kosmiczna......................................291
13.1.Badania i rozwój technologiczny w perspektywie historycznej..............................291
13.2.Cele polityki badawczej i działania prowadzone dla ich osiągnięcia.......................291
13.3.Program ramowy, programy dodatkowe, uzupełniające i przestrzeń kosmiczna......293
14.Turystyka, ochrona ludności i współpraca administracyjna........................................294
14.1.Działania w zakresie turystyki.........................................................................294
14.2.Działania w zakresie ochrony ludności..............................................................295
14.3.Działania w zakresie współpracy administracyjnej..............................................297
XI.
Wspólne reguły konkurencji........................................................................301
1. Wprowadzenie....................................................................................................301
2. Reguły mające zastosowanie do przedsiębiorstw.....................................................302
2.1. Zakazane porozumienia.................................................................................302
2.2. Strona podmiotowa zakazu............................................................................302
2.3. Strona przedmiotowa zakazu..........................................................................303
2.4. Wpływ na handel między państwami członkowskimi...........................................304
2.5. Naruszenie konkurencji..................................................................................304
2.6. Zakres przestrzenny......................................................................................305
2.7. Skutek naruszenia zakazu..............................................................................305
2.8. Względny charakter zakazu............................................................................305
2.8.1. Wyłączenia indywidualne............................................................................306
2.8.2. Wyłączenia grupowe..................................................................................306
2.8.3. Ciężar dowodu..........................................................................................307
3. Nadużycie pozycji dominującej.............................................................................307
3.1. Podmiotowy zakres zakazu.............................................................................307
3.1.1. Rynek właściwy........................................................................................307
3.1.2. Pozycja dominująca...................................................................................308
3.2. Przedmiotowy zakres zakazu..........................................................................308
3.2.1. Nadużywanie............................................................................................308
3.2.2. Przykłady nadużywania..............................................................................308
3.2.3. Doktryna essential facilities (urządzeń kluczowych).......................................308
4. Kontrola koncentracji..........................................................................................309
5. Rozporządzenie 139/2004....................................................................................309
6. Stosowanie art. 101 TfUE i art. 102 TfUE...............................................................311
7. Reguły mające zastosowanie do państw członkowskich............................................311
7.1. Przedsiębiorstwa publiczne.............................................................................311
7.2. Monopole państwowe o charakterze handlowym................................................312
8. Pomoc przyznawana przez państwa.......................................................................313
8.1. Wprowadzenie..............................................................................................313
8.2. Zakazana pomoc państwowa..........................................................................313
8.3. Pomoc zgodna ze wspólnym rynkiem...............................................................314
8.4. Pomoc, która może zostać uznana za zgodną ze wspólnym rynkiem.....................314
8.5. Stosowanie przepisów o pomocy publicznej......................................................316
— 14 —
XII.
Harmonizacja prawa państw członkowskich...............................................319
1. Harmonizacja: treść, rodzaje i granice...................................................................319
2. Instrumenty harmonizacji....................................................................................320
3. Metody harmonizacji prawa państw członkowskich..................................................320
4. Traktatowe rozwiązania harmonizacyjne................................................................321
4.1. Historia procesu harmonizacji.........................................................................321
4.2. Zbliżanie ustawodawstw — traktatowe regulacje wspólne...................................322
4.2.1. Zagadnienia ogólne...................................................................................322
4.2.2. Harmonizacja w zakresie prawa krajowego dotyczącego ustanawiania .
i funkcjonowania rynku wewnętrznego......................................................322
4.2.3. Harmonizacja w zakresie prawa krajowego bezpośrednio wpływającego .
na ustanowienie lub funkcjonowanie rynku wewnętrznego...........................324
4.3. Zbliżanie ustawodawstw — traktatowe rozwiązania szczegółowe..........................324
4.4. Harmonizacja ustawodawstw w zakresie podatków pośrednich............................326
4.5. Obszary harmonizacji w formule koordynacji prawa...........................................326
4.6. Inne formuły harmonizacji.............................................................................327
5. Obszary wyłączone z procesu harmonizacji oraz art. 352 TfUE..................................328
XIII.
Unia Gospodarczo-Walutowa......................................................................331
1. Wprowadzenie....................................................................................................331
2. Polityka gospodarcza UE......................................................................................331
2.1. Konstrukcja traktatowa..................................................................................331
2.2. Zakazane działania........................................................................................333
2.3. Nakaz unikania nadmiernego deficytu..............................................................334
2.4. Klauzula solidarności.....................................................................................335
3. Wspólna waluta UE.............................................................................................335
3.1. Historia, istota i fundamenty traktatowe unii walutowej......................................335
3.2. Realizacja postanowień traktatowych o unii walutowej.......................................336
3.3. Status prawny państw UE nie uczestniczących w unii walutowej..........................337
3.3.1. Państwa objęte derogacją..........................................................................337
3.3.2. Państwa przystępujące..............................................................................338
3.3.3. Państwa posiadające status szczególny........................................................339
3.3.3.1. Dania................................................................................................339
3.3.3.2. Wielka Brytania..................................................................................339
3.4. Euro jako waluta państw spoza unii walutowej..................................................340
3.4.1. Euro jako waluta państw trzecich (poza UE)..................................................340
3.4.2. Euro jako waluta państw derogowanych.......................................................341
3.5. Warunki i procedura zniesienia derogacji..........................................................342
3.5.1. Kryteria konwergencji gospodarczej.............................................................342
3.5.2. Przystąpienie państw objętych derogacją do unii walutowej............................343
3.6. Możliwość wystąpienia z unii walutowej............................................................344
4. Pakt stabilności i wzrostu.....................................................................................344
5. Zasady wspierania państw członkowskich w sytuacjach zagrożenia niewypłacalnością.....346
XIV.
Przestrzeń bezpieczeństwa, wolności i sprawiedliwości..............................351
1. Historia współpracy państw..................................................................................351
2. Rozwiązania polizbońskie.....................................................................................354
2.1. Polityka dotycząca kontroli granicznej..............................................................356
2.2. Polityka dotycząca azylu................................................................................359
2.3. Polityka dotycząca migracji............................................................................361
— 15 —
2.4. Współpraca sądowa w sprawach cywilnych.......................................................363
2.5. Współpraca sądowa w sprawach karnych..........................................................367
2.6. Współpraca policyjna.....................................................................................371
XV.
Stosunki zewnętrzne UE.............................................................................375
1. Stosunki zewnętrzne UE: pojęcie i perspektywa historyczna.....................................375
2. Obszary materialne zaliczane do stosunków zewnętrznych.......................................376
3. Wspólna polityka zagraniczna i bezpieczeństwa Unii Europejskiej..............................377
3.1. Początki współpracy politycznej......................................................................377
3.2. Wspólna Polityka Zagraniczna i Bezpieczeństwa po Traktacie z Lizbony.................378
3.2.1. Założenia konstrukcyjne WPZiB...................................................................378
3.2.2. Wysoki Przedstawiciel Unii ds. zagranicznych i polityki bezpieczeństwa.............380
3.2.3. Pozycja państw członkowskich....................................................................381
3.2.4. Instrumenty i procedura działania UE w ramach WPZiB..................................382
3.2.5. Europejska Służba Działań Zewnętrznych.....................................................383
3.2.6. Zasady finansowania WPZiB.......................................................................383
3.2.7. Wspólna polityka bezpieczeństwa i obrony....................................................384
4. Wspólna Polityka Handlowa..................................................................................385
4.1. Wprowadzenie..............................................................................................385
4.2. Wspólna Polityka Handlowa jako część kompetencji zewnętrznych UE..................385
4.3. Pojęcie Wspólnej Polityki Handlowej................................................................386
4.4. Rola prawa celnego.......................................................................................387
4.5. Instrumenty i procedury działania UE w ramach Wspólnej Polityki Handlowej........387
4.6. Umowy międzynarodowe we Wspólnej Polityce Handlowej..................................388
4.7. Zasadnicze akty prawa pochodnego.................................................................388
5. Współpraca z państwami trzecimi i pomoc humanitarna...........................................389
6. Stowarzyszenia z państwami trzecimi....................................................................390
7. Kursy wymiany walut..........................................................................................391
8. Współpraca UE z organizacjami międzynarodowymi.................................................391
9. Kraje i terytoria zamorskie...................................................................................392
10.Zewnętrzne elementy niektórych polityk................................................................392
11.Europejska Polityka Sąsiedztwa............................................................................393
12.Zagadnienie kompetencji unijnych w zakresie stosunków zewnętrznych.....................394
PODSTAWOWA BIBLIOGRAFIA...............................................................................397
I. KOMENTARZE.....................................................................................................397
II. MONOGRAFIE, PODRĘCZNIKI, POZYCJE ZWARTE....................................................397
III.ARTYKUŁY NAUKOWE..........................................................................................400
IV.STRONY INTERNETOWE.......................................................................................401
— 16 —
Wstęp
Proces integracji europejskiej jest niewątpliwie zjawiskiem, które od wielu lat w największym stopniu dominuje w życiu Polski i Polaków. Ta sytuacja przekłada się również na sferę
dydaktyki akademickiej w zakresie prawa i administracji. Już w połowie lat 90. XX w., a więc
jeszcze długo przed uzyskaniem przez Polskę statusu państwa członkowskiego Unii Europejskiej, pojawiły się pierwsze podręczniki akademickie przybliżające system instytucjonalny, czy
rozwiązania z zakresu unijnego (wówczas wspólnotowego) prawa materialnego. Dziś taki podręcznik, omawiający różne zagadnienia z zakresu prawa unijnego, znajduje się w dorobku większości katedr specjalizujących się w wykładaniu tego przedmiotu.
Niezrażony tak znaczną konkurencją postanowiłem jednak oddać do rąk studentów niniejszą
pozycję. Jest to podręcznik akademicki pt. „Unia Europejska. Historia, architektura, prawo”. Na
decyzję moją wpłynęło wiele przesłanek, z których znaczącą role odegrały trzy:
• chęć autorskiego omówienia tematyki prawa UE i podzielenia się z odbiorcą chociaż częścią
wiedzy, jaką uzyskałem przez około dwadzieścia lat praktycznego kontaktu z tym zagadnieniem, w tym w trakcie blisko dziesięcioletniego wykładania tej problematyki na poziomie
uniwersyteckim;
• potrzeba dydaktyczna, wynikająca z faktu, że na uczelniach, na których prowadzę wykłady
z prawa UE, nie ma podręcznika przygotowanego przez własne kadry, pod kątem własnych
programów studiów, uwzględniającego własne stanowiska, oceny i opinie;
• nieodparte poczucie konieczności włączenia w zakres polskich materiałów dydaktycznych pozycji, zawierającej świeże spojrzenie i nową perspektywę, odmienną od autorskich ujęć polskich specjalistów.
Ten ostatni powód widać w podręczniku wyraźnie w dwóch kontekstach. Po pierwsze, w treści szeregu przemyśleń, które znaleźć można przede wszystkim w omówieniach aspektu systemowego prawa UE. Czytelnik odnajdzie tam indywidualne spojrzenie, odrębne oceny, szereg
wątpliwości, pytań i prób odpowiedzi na nie, wynikających z coraz bardziej skomplikowanego
statusu prawnego Unii Europejskiej. Takie założenie redakcyjne ma nie tylko skutkować włączeniem w zakres podstawowej wiedzy o prawie UE, jaką nabywają studenci, nowych aspektów
wiedzy, ale również pobudzić ich do szerszej refleksji na temat integracji europejskiej. Jest ono
też próbą odejścia od niedomówień, ukrywania pewnych kontekstów normatywnych, czy wręcz
nieodpowiedzialnego maskowania specyfiki UE, jakie ciągle zdarzają się niektórym autorom.
Unia Europejska jest naszą rzeczywistością i pewnie przyszłością, bo takie są realia międzynarodowe. Jednak studenci ucząc się o niej, powinni znać faktyczny stan rozwiązań prawnych, jak
i ich kontekst oraz skutki, w tym wpływ na status i pozycję państw członkowskich.
Z drugiej strony w podręczniku nastąpiła znacząca redukcja zbędnych elementów teoretyzujących, tak często jeszcze spotykanych w pozycjach dydaktycznych funkcjonujących na polskim
rynku wydawniczym. Niniejszy podręcznik, szczególnie w części odnoszącej się do prawa materialnego, jest pisany techniką opartą o bezpośrednią analizę norm traktatowych. Pozwoliło to
na uniknięcie nadmiernych rozważań i doktrynalnych dywagacji charakterystycznych przecież
dla monografii, jakie często można jeszcze znaleźć w polskich podręcznikach akademickich.
Zostało to zastąpione odwołaniem się do elementów praktycznych, często tkwiących swymi
korzeniami w orzecznictwie. Tę metodę redakcji wspiera oparcie się autorów poszczególnych
rozdziałów w znaczący sposób nie tylko na pozycjach monograficznych, czy artykułach naukowych, ale na komentarzach do traktatów.
Rozważania instytucjonalne i systemowe poprzedza rozdział nt. historii integracji. To oczywiście dość typowa formuła pisania podręcznika. Przychylam się jednak do oceny tych osób,
— 17 —
które twierdzą, że problemu prawa UE nie można w pełny sposób przedstawić bez ukazania kontekstu jego historycznego rozwoju. Część historyczna sklada się z dwóch rozdziałów. W pierwszym tym zawarta jest historia prawa, która została możliwie mocno odarta z elementu politycznego i stała się szczegółową analizą zmian normatywnych dokonywanych w kolejnych nowelach traktatowych. Drugi rozdział stanowi krótki rys konstrukcji prawnej integracji Polski z UE
(analiza tzw. traktatu akcesyjnego i przygotowanych w 2011 roku zmian w Konstytucji RP). Po
nich znajdują się rozdziały dotyczące architektury UE, a więc opisujące jej istotę prawną, aksjologię, zagadnienie obywatelstwa unijnego oraz system instytucjonalny. Następnie towarzyszy
temu szereg rozdziałów z zakresu prawa materialnego (swobody, polityki, reguły konkurencji,
harmonizacji, czy unii gospodarczo-walutowej).
Stan prawny traktatów integracyjnych, jaki jest omówiony w niniejszym podręczniku, to
oczywiście stan po wejściu w życie Traktatu z Lizbony.
Do współpracy w pisaniu podręcznika zaprosiłem dr Dominikę Harasimiuk i dr Małgorzatę Kozak, współpracujące ze mną w zakresie naukowo-dydaktycznym na Wydziale Prawa
i Administracji Wyższej Szkoły Handlu i Prawa im. R. Łazarskiego. Obie Panie Doktor, mimo
młodego wieku, wykazują się już znaczącą wiedzą z zakresu prawa Unii Europejskiej, dobrym
dorobkiem naukowym i doświadczeniem dydaktycznym w tym zakresie. Zostały więc autorkami części rozdziałów.
Niniejsza pozycja omawia proces integracji od strony prawnej. Jest więc bezpośrednio przeznaczona do dydaktyki na trzech kierunkach: prawie, administracji i europeistyce. Może jednak
służyć jako podręcznik pomocniczy w dydaktyce również na naukach politycznych, czy stosunkach międzynarodowych, jak i być interesującą lekturą także dla uczestników studiów podyplomowych, czy osób zajmujących się prawem UE w praktyce.
Świadomy zarówno zalet, jak i możliwych wad tego podręcznika, oddaję go w ręce czytelników. Wszelkie uwagi i opinię przyjmę z wdzięcznością, ponieważ pozwolą mi uniknąć ewentualnych niedociągnięć w przyszłości.
Mariusz Muszyński
— 18 —