Prezentacja zasobów informacji w świetle Krajowych

Prezentacja zasobów informacji w świetle
Krajowych Ram Interoperacyjności
wytyczne WCAG 2.0.
Rozporządzenie Rady Ministrów z dnia 12 kwietnia 2002 r. w sprawie Krajowych
Ram Interoperacyjności, minimalnych wymagań dla rejestrów publicznych i wymiany
informacji
w postaci elektronicznej oraz minimalnych wymagań dla systemów teleinformatycznych,
zwane dalej KRI, wydane zostało na podstawie art. 18 pkt 1 ustawy z dnia 17 lutego 2005 r.
o informatyzacji działalności podmiotów realizujących zadania publiczne. W §19
wspomnianego rozporządzenia zapisano wymaganie, aby systemy teleinformatyczne
podmiotów realizujących zadania publiczne, służące prezentacji zasobów informacji,
zapewniały spełnienie przez te systemy wymagań Web Content Accessibility Guidelines
(WCAG 2.0), z uwzględnieniem poziomu AA, określonych w załączniku nr 4 do
rozporządzenia.
WCAG to zbiór dokumentów powstałych w ramach inicjatywy Web Accessibility
Initiative (WAI), prowadzonej przez World Wide Web Consortium (W3C), zawierających
zalecenia dotyczące tworzenia serwisów internetowych o wysokiej dostępności . Przytoczony
przepis mylnie przywołuje więc rekomendacje jako wymagania. W literaturze spotyka się też
traktowanie WCAG jako standardu . Faktycznie stały się one standardem 15 października
2012 r., jako norma ISO/IEC 40500:2012 , a więc już po publikacji KRI.
Wspomniany wcześniej załącznik nr 4, widoczny na rysunku 1, zawiera jedynie nazwy
zasad, numeracje wymagań oraz symbol poziomu, przy czym pominięto w nim zasady
przypisane poziomowi AAA.
Tym samym nie zawiera kompletnie żadnych znaczących
treści, które nie znajdowałyby się w przytoczonym WCAG 2.0.
Sam Web Content Accessibility Guidelines jest krótkim, 44 stronnicowym (po
wydrukowaniu) dokumentem, który zawiera jednak odnośniki do następnych materiałów:

How to Meet WCAG 2.0 — aktualna lista referencji WCAG 2.0.

Understanding WCAG 2.0 — poradnik ułatwiający zrozumienie i wdrożenie WCAG
2.0.,

Techniques for WCAG 2.0 — opis technik oraz często popełnianych błędów,
1

The WCAG 2.0 Documents — opis dokumentów technicznych WCAG 2.0 i
zależności pomiędzy nimi.
Całość liczy ponad 1000 stron wydrukowanego tekstu, przy czym dysponujemy
oficjalnym tłumaczeniem jedynie WCAG 2.0 wykonanym przez Fundację Instytut Rozwoju
Regionalnego. Pozostałe ponad 95% informacji pozostaje w angielskiej wersji językowej.
Lp.
1.
2.
3.
4.
5.
6.
7.
8.
9.
10.
11.
12.
13.
14.
15.
16.
17.
18.
19.
20.
21.
22.
23.
24.
25.
26.
27.
28.
29.
30.
31.
32.
33.
34.
35.
Zasada
Wymaganie
Wymaganie 1.1
Pozycja w WCGA 2.0
1.1.1
1.2.1
1.2.2
1.2.3
1.3.1
1.3.1
1.3.1
1.4.1
1.4.2
1.4.3
1.4.4
1.4.5
2.1.1
2.1.2
2.2.1
2.2.2
2.3.1
2.4.1
2.4.2
2.4.3
2.4.4
2.4.5
2.4.6
2.4.7
3.1.1
3.1.2
3.2.1
3.2.2
3.2.3
3.2.4
3.3.1
3.3.2
3.3.3
3.3.4
4.1.1
Wymaganie 1.2
Zasada 1 – Postrzeganie
Wymaganie 1.3
Wymaganie 1.4
Wymaganie 2.1
Wymaganie 2.2
Wymaganie 2.3
Zasada 2 – Funkcjonalność
Wymaganie 2.4
Wymaganie 3.1
Wymaganie 3.2
Zasada 3 – Zrozumiałość
Wymaganie 3.3
Zasada 4 – Kompatybilność Wymaganie 4.1
Poziom
A
A
A
A
AA
A
A
A
A
AA
A
A
A
AA
A
Rys. 1. Załącznik 4 KRI. Wymagania Web Content Accessibility Guidelines (WCAG 2.0) dla
systemów teleinformatycznych w zakresie dostępności dla osób niepełnosprawnych
Jak wynika z tytułu załącznika 4 KRI przytoczone wymagania odnoszą się do
dostępności informacji prezentowanych przez systemy teleinformatyczne dla osób
2
niepełnosprawnych. Niepełnosprawność ta nie ogranicza się jedynie do osób niedowidzących.
Chociaż wytyczne dotyczą różnych możliwych rodzajów, stopni niepełnosprawności, czy też
niepełnosprawności złożonych nie odpowiadają szczegółowo na potrzeby wszystkich.
Szczegółowa lista odbiorców zawarta była we wcześniejszej wersji tj. WCAG 1.0 i zawierała
osoby które:
•
mogą nie widzieć, nie słyszeć, nie poruszać się, lub nie być w stanie przetworzyć
pewnych typów informacji w sposób prosty, jeżeli w ogóle są w stanie to zrobić,
•
mogą mieć trudności z czytaniem i rozumieniem tekstu,
•
mogą nie być w stanie używać klawiatury albo myszki,
•
mogą mieć jedynie monitor tekstowy, lub mały, albo wolne połączenie internetowe,
•
mogą nie mówić biegle lub nie rozumieć języka, w którym dany dokument został
napisany,
•
mogą być w sytuacji kiedy ich oczy, uszy, lub ręce są zajęte czymś innym (np:
prowadzeniem samochodu, pracując w groźnym środowisku, itp).
•
mogą mieć starszą wersję przeglądarki, kompletnie inną przeglądarkę, przeglądarkę
głosową, lub inny system operacyjny
Zasada nr 1 – Postrzegalność mówi o tym iż informacje oraz komponenty interfejsu
użytkownika muszą być przedstawione użytkownikom w sposób dostępny dla ich zmysłów.
Rozumie się przez to między innymi, że wszystkie elementy graficzne powinny być opisane
tekstem alternatywnym. Media zmienne w czasie, takie jak nagrania audio lub video winny
być odbierane również przez osoby z ograniczonym zmysłem słuchu lub wzroku co zapewnia
np. język migowy, audiodeskrypcja lub napisy. Należy też zadbać aby stosowane wyróżnienia
informacja, oznaczenia jej kolejności czy grupowania były stosowane konsekwentnie i
zgodne ze standardami. Zapewnia to poprawną interpretację przez różne przeglądarki oraz
programy przetwarzające wizualną warstwę strony internetowej na postać dźwiękową jak
również prawidłowy odbiór informacji w widoku uproszczonym np. po wyłączeniu stylów
css. Z tego też względu

kształt,

rozmiar,

wzrokowa lokalizacja,

orientacja w przestrzeni,

dźwięk,

kolor,
3
nie mogą być jedynymi wyróżnikami informacji. Tylko w wyjątkowych sytuacjach
dopuszczalne jest aby informacja tekstowa występowała w postaci obrazu.
Opisywana zasada odnosi się również do kontroli dźwięku automatycznie odtwarzanego lub
zapętlonego. Należy zapewnić użytkownikowi możliwość jego przerwania. Wprowadza też
zasadę minimalnego kontrastu pomiędzy nośnikiem informacji a tłem, którego współczynnik
dla poziomu AA wynosi 4,5 i może być pomniejszony dla dużych tekstów do wartości 3. Za
duże teksty przyjmuje się teksty pisane czcionką o wielkości 18 pt lub 14 pt jeśli jest ona
pogrubiona. Wspomniany współczynnik kontrastu (ang. contrast ratio) opisywany jest
wzorem:
(𝐿1 + 0,5)
(𝐿2 + 0,5)
gdzie:
L1 - relatywna luminancja jaśniejszego z kolorów
L2 - relatywna luminancja ciemniejszego z kolorów
Luminancję obliczamy natomiast ze wzoru:
L= 0,299 R + 0,587 G + 0,114 B
gdzie:
R, G, B – wartości barw (liczbowa reprezentacja barwy piksela) w modelu RGB
Istnieje spora liczba narzędzi ułatwiających nie tylko wyliczanie kontrastu ale także
wyszukiwania elementów niezgodnych z wytycznymi WCAG 2.0. Na uwagę zasługuje
dodatek do przeglądarki Firefox o nazwie WCAG Contrast Checker. Na rysunku 2
przedstawiono działanie wspomnianego dodatku.
4
Rys. 2. WCAG Contrast chcecker
Zasada nr 2 – Funkcjonalność, dotyczy komponentów interfejsu użytkownika oraz
nawigacji. Narzuca konieczność tytułowania stron, możliwości pomijania powtarzających się
bloków tematycznych oraz nawigacji przy pomocy klawiatury. Zabrania stosowania
elementów stanowiących tzw. pułapkę na klawiaturę, które po umieszczeniu na nich fokusa
(oznaczenie aktywnego elementu) nie pozwalają na opuszczenie go przy pomocy samej
klawiatury. Często spotykanymi pułapkami są formularze z formatowaniem wprowadzanego
tekstu. Rozpoczęcie w nich edycji skutkuje zwykle możliwością poruszania się za pomocą
klawiatury jedynie w obrębie pola edycji i menu formatowania. Wspomniany fokus musi być
wyraźnie oznaczony a kolejność jego przeskoków odpowiadać kolejności występowania
możliwych do zaznaczania elementów na stronie.
Wspomniana zasada nakazuje stosowanie co najmniej 2 rozwiązań, które pozwalają na
dotarcie do określonej strony w serwisie. Poza oczywistymi odnośnikami (linkami) mogą to
być np. mapy portali czy wyszukiwarki. Z samej treści linku wynikać ma też jego cel. Zasada
omawia także sposób postępowania ze stronami czy znajdującymi się na nich aplikacjami,
które mają ograniczenia czasowe. Z nielicznymi wyjątkami użytkownik poprzez różne
mechanizmy wpływa na pierwotnie określony czas – zwiększając go, pauzując jego przebieg
itp. Niedozwolone jest stosowanie elementów błyskających, które mogą wywołać atak
epilepsji, czyli takich które migoczą częściej niż trzy razy w ciągu jednej sekundy, lub też
błysk nie przekracza wartości granicznych dla błysków ogólnych i czerwonych. Według
5
definicji, błysk dowolny to para przeciwnych zmian ze względną luminacją wynoszącą 10%
lub więcej największej względnej luminancji, gdzie relatywna luminancja ciemniejszego z
obrazów wynosi poniżej 0,80 i gdzie wzrost „pary przeciwnych zmian” łączy się ze
zwiększeniem a następnie zmniejszeniem lub odwrotnie.
Zasada nr 3 – Zrozumiałość, dotyczy zrozumiałości informacji oraz obsługi interfejsu
użytkownika. Wszystkie strony winne posiadać deklarację języka naturalnego, w którym
przekazywane są informacje. Jeżeli poszczególne bloki informacji opisane są w innym języku
niż przyjęty dla całego portalu czy aplikacji, powinny posiadać odrębne deklaracje co
pozwala czytnikom ekranowym dla osób niedowidzących zinterpretować tekst i dostosować
wokalizację do odpowiednich zasad wymowy. Wszystkie etykiety i instrukcje muszą być
jasne i zrozumiałe. Podobnie komunikaty błędów przy czym należy wdrażać mechanizmy
automatycznej detekcji błędów wraz z sugestiami poprawnych wartości. Zasada wskazuje
również na konieczność konsekwentnego stosowania zasad związanych z elementami
nawigacyjnymi np. koloru czy pozycji linków. Wszelkie zmiany kontekstu pracy
użytkownika np. znaczących zmian wyglądu strony pod wpływem jego działania są
niedopuszczalne bez wcześniejszej informacji.
Zasad nr 4 – Solidność, mówi o tym, że treść musi być solidnie opublikowana, tak by
mogła być skutecznie interpretowana przez różnego rodzaju oprogramowania użytkownika, w
tym technologie wspomagające. W szczególności wszelkie elementy interfejsu serwisu
internetowego, takie jak linki czy elementy formularzy, muszą mieć przypisaną nazwę, rolę
i wartość. Określenie roli jest szczególnie istotne dla niestandardowych elementów których
faktyczną funkcję w serwisie opisuje się poprzez zestaw atrybutów Accessible Rich Internet
Applications (WAI-ARIA). Niezwykle istotne jest aby tworzone strony przechodziły
poprawnie proces parsowania. Wytyczna 4.1.1 Parsowanie: brzmi następująco: „W treści
wprowadzonej przy użyciu języka znaczników, elementy posiadają pełne znaczniki początkowe
i końcowe, elementy są zagnieżdżane według swoich specyfikacji, elementy nie posiadają
zduplikowanych atrybutów oraz wszystkie ID są unikalne, za wyjątkiem przypadków, kiedy
specyfikacja zezwala na wyżej wymienione cechy.” Jej interpretacja stanowi źródło
największej ilości błędów na stronach instytucji zobligowanych do stosowania WCAG 2.0.
Dosłowne rozumienie przytoczonej wytycznej powoduje, że pomijane są liczne błędy
składniowe, takie jak np. niepoprawne stosowanie atrybutów widoczne na rysunku 3.
6
Rys. 3. Błędy składniowe
Po pierwsze należy zwrócić uwagę na cel jaki realizować ma wytyczna, a jest nią możliwość
interpretacji przez różne oprogramowanie. Wszelkie odstępstwa od standardów mogą
skutecznie ją zakłócić lub uniemożliwić. Szczegółowe wytyczne znajdują się w sekcji G134:
Validating Web pages dokumentu Techniques for WCAG 2.0. Jasno wskazany jest tam też
W3C Markup Validation Service, pokazany na rysunku 4, jako narzędzie służące do kontroli
poprawności parsowania.
7
Rys. 4. W3C Markup Validation Service
Kolejne często spotykane w procesie implementacji wytycznych WCAG 2.0 to:

pomijanie wytycznej 1.4.3 Minimalny kontrast dla komunikatów np. o plikach
cookie,

brak etykiet (label) lub odpowiednich atrybutów WAI-ARIA przy elementach
formularzy,

brak pustych tekstów alternatywnych dla elementów graficznych o znaczeniu jedynie
ozdobnym,

lakoniczne lub niezrozumiałe teksty alternatywne np. „herb”, „prezydent”.
Nie ma i prawdopodobnie nigdy nie będzie narzędzi, które w 100% zautomatyzują
audyt stron www pod względem ich zgodności z WCAG 2.0. Obecnie dostępne narzędzia
wspomagają jedynie ten proces, a ich wyniki podlegać muszą dalszej weryfikacji. Dodatkowo
część wytycznych, np. zawierających zrozumiałość w czynnikach sukcesu, podlegać może
jedynie ocenie przez człowieka. Na uwagę zasługuje WAVE (Web Accessibility Evaluation
Toll) pokazany na rysunku 5. Dostępny jest jako portal lub dodatek do przeglądarek Firefox
i Chrome. Potrafi wskazać potencjalne błędy jak również wspomaga kontrolę umożliwiając
przegląd schematu struktury strony, wyłączenie styli, podgląd w trybie tekstowym itp.
8
Rys. 5. Web Accessibility Evaluation Toll
Pomocnym jest też Polski Walidator Dostępności, przedstawiony na rysunku 6,
opracowany w ramach projektu PWD Online prowadzonego przez Stowarzyszenie Na Rzecz
Rozwoju Regionu Dolina Gubra i Ministerstwo Administracji i Cyfryzacji. Zawiera on zestaw
26 metryk służących do walidacji. Choć jest krytykowany w środowisku twórców stron
WWW, podobnie jak inne narzędzia może wspomagać proces audytu czy dostosowania
portalu do zaleceń WCAG 2.0.
Rys. 5. Polski Walidator Dostępności
Fundacja Widzialni wydała Raport Dostępności 2015, prezentujący wyniki
monitorowania stanu dostępności stron www wybranych podmiotów realizujących zadania
publiczne w Polsce. Na przełomie lat 2014/2015, przebadała 109 serwisów administracji
9
centralnej, w tym strony Sejmu, Senatu, Prezydenta, Kancelarii Premiera, Sądu Najwyższego,
Trybunału Konstytucyjnego oraz ministerstw i stron instytucji im podległych. Procent stron
spełniających wytyczne WCAG 2.0 zilustrowany został na rysunku 6.
Rys. 6. Strony wybranych podmiotów centralnych spełniające
wytyczne WCAG 2.0 w latach 2013 i 2015
Źródło: Widzialni.org
Polskie Towarzystwo Informatyczne w ramach badań nad stanem wdrożenia KRI
w jednostkach samorządu terytorialnego przebadało portale BIP 66 losowo wybranych
jednostek, co pozwoliło na stwierdzenie z 90% pewnością, iż nie więcej niż 4,56% z nich
spełnia wytyczne WCAG 2.0. Zaznaczyć należy, że wspomniane portale badane były jedynie
pod względem wytycznych prezentowanych w tabeli 1.
Tabela 1. Portale BIP nie spełniające wytycznych WCAG
Informacja
Wytyczna 1.1.1 Treści nietekstowe
Wytyczna 1.4.3 Kontrast
Wytyczna 4.1.1 Parsowanie
ilość
33
21
54
%
50,00
31,82
81,82
Niemalże każda z instytucji podjęła starania związane z dostosowaniem swoich portali
BIP do obowiązujących ram prawnych. Pobieżna, wizualna kontrola wskazuje na pełną ich
10
zgodność. Zazwyczaj posiadają funkcje zwiększające kontrast i wielkość czcionki. Są to
jednak jedynie to 2 z 35 wytycznych.
Zaobserwowano również bardzo niekorzystny trend, polegający na tworzeniu osobnych
portali dla osób niepełnosprawnych, które zapewniają zgodność z WCAG 2.0. Zdaniem
autora jest to objaw dyskryminacji niepełnosprawnych. Dodatkowo KRI nie działa
wybiórczo. Dotyczy wszystkich systemów służących do prezentacji treści, również stron
www instytucji, nie będących Biuletynami Informacji Publicznej.
Jednostki samorządowe nie mają odpowiednich kompetencji aby wykonać samodzielnie
pełny audyt swoich systemów. Zakup i wdrożenie gotowego CMS-u, reklamowanego jako
zgodnego z przepisami prawa nie rozwiązuje problemów. Należy rozważyć możliwość
przeprowadzania okresowego audytu przez niezależne organizacje.
11