Praca socjalna z osobami niepełnosprawnym1

Praca socjalna z osobami niepełnosprawnymi
Termin
osoba
niepełnosprawna
funkcjonuje
od
niedawna.
Dotychczasowe
pojęcia
określające
niepełnosprawnych to: ułomny, niedołężny, upośledzony, inwalida, kaleka czy jednostka odchylona od normy. Według
Deklaracji Praw Osób Niepełnosprawnych pojęcie osoba niepełnosprawna określa człowieka, który nie może
samodzielnie, częściowo lub całkowicie zapewnić sobie możliwości normalnego życia indywidualnego lub społecznego
na skutek wrodzonego bądź nabytego upośledzenia sprawności fizycznych czy psychicznych.
W krajach Unii Europejskiej nie ma jednej definicji "niepełnosprawności"; często nawet w jednym kraju używa się kilku
różnych. Każdy kraj Unii ma również własny system orzekania o niepełnosprawności. Dlatego osoba, która w jednym
z państw członkowskich uznawana jest za osobę z niepełnosprawnością, w innym kraju mogłaby nie otrzymać prawnego
statusu osoby niepełnosprawnej. Ponadto w wielu krajach Unii funkcjonuje kilka definicji "niepełnosprawności"
używanych do różnych celów, np. rehabilitacji społecznej, rehabilitacji zawodowej i zatrudnienia, opieki medycznej,
edukacji.
Niepełnosprawność nie jest już rozumiana tylko jako skutek choroby czy urazu. Jest ona przede wszystkim
rezultatem barier, na jakie napotyka w społeczeństwie osoba z niepełnosprawnością. Wyróżniamy dwa modele
niepełnosprawności: medyczny i społeczny.
Model medyczny traktuje problemy, na jakie napotykają osoby z niepełnosprawnością, jako bezpośrednią
konsekwencję ich choroby czy uszkodzenia.
Model społeczny jest wtedy, gdy niepełnosprawność powstaje wskutek ograniczeń doświadczanych przez osoby nią
dotknięte, takich jak indywidualne uprzedzenia, utrudniony dostęp do budownictwa użyteczności publicznej,
niedostosowany system transportu, segregacyjna edukacja, rozwiązania na rynku pracy wyłączające z niego osoby
niepełnosprawne.
W Polsce żyje ok. 5,5 miliona osób niepełnosprawnych. W stosunku do 1990 roku ta grupa powiększyła się o
około 50%. Ponad 84% osób niepełnosprawnych - utrzymuje się głównie ze świadczeń społecznych: rent, emerytur i
zasiłków. Dla 8% tej populacji głównym źródłem utrzymania jest praca, na utrzymaniu innych osób pozostaje kolejne 8%,
nie posiadają oni własnych środków na przeżycie. Ponad 200 tyś. to niepełnosprawne dzieci. Stanowią one 2,7%
populacji w tej grupie wiekowej. Wśród nich 17,3% ma całkowite, a 56,3% - poważne ograniczenie sprawności. Ponad
65% dzieci niepełnosprawnych mieszka w miastach, co trzecie dziecko żyje na wsi, przez to ma utrudniony dostęp do
1
opieki medycznej, pomocy rehabilitacyjnej, czy usług edukacyjnych.
Problemy
osób
niepełnosprawnych
w
Polsce
traktowane
są
jako
jedne
z istotnych. Świadczą o tym takie priorytetowe dokumenty jak: Konstytucji RP z 2 kwietnia 1997 r. (Dz. U. Nr 78, poz.
483). Zapewnia ona prawo do niedyskryminacji stanowiąc, że nikt nie może być dyskryminowany w życiu politycznym,
społecznym lub gospodarczym z jakiejkolwiek przyczyny (art. 32 pkt. 2.). Ustawa zasadnicza nakłada też na władze
publiczne obowiązek zapewnienia szczególnej opieki zdrowotnej osobom niepełnosprawnym, (art. 68), a także
obowiązek pomocy tym osobom w zabezpieczeniu egzystencji, przysposobieniu do pracy oraz komunikacji społecznej
(art. 69); Karta Praw Osób Niepełnosprawnych, którą Sejm uchwalił 1 sierpnia 1997 r. W dokumencie tym, poza
zdefiniowaniem prawa osób niepełnosprawnych do niezależnego i samodzielnego, aktywnego i wolnego od przejawów
dyskryminacji życia, zawarto również katalog dziesięciu praw, wskazując tym samym najważniejsze obszary, w których
niezbędne są intensywne działania. Dokument podkreśla, że osoby niepełnosprawne mają prawo do niezależnego,
samodzielnego i aktywnego życia oraz nie mogą podlegać dyskryminacji. Prawa osób niepełnosprawnych są też
przedmiotem regulacji ONZ w formie deklaracji pod nazwą Standardowe Zasady Wyrównywania Szans Osób
Niepełnosprawnych. Zasady zostały przyjęte podczas 48 sesji Zgromadzenia Ogólnego Narodów Zjednoczonych w
dniu 20 grudnia 1993 (Rezolucja 48/96). Zasady nie są prawnie wiążącym dokumentem jednak, mogą stać się
międzynarodowym prawem zwyczajowym, gdy zostaną uznane przez większość państw. Szczegółowemu uregulowaniu
pomocy osobom niepełnosprawnym w Polsce służy ustawa z dn. 27 sierpnia 1997r. o rehabilitacji zawodowej
i społecznej oraz zatrudnianiu osób niepełnosprawnych (Dz.U. Nr 123, poz. 776 z późn. zm.). Ustawa definiuje
osoby niepełnosprawne, jako osoby, których stan fizyczny, psychiczny lub umysłowy trwale lub okresowo utrudnia,
1
Rocznik statystyczny
1
ogranicza bądź uniemożliwia wypełnianie ról społecznych, a w szczególności zdolności do wykonywania pracy
zawodowej, jeżeli uzyskały odpowiednie orzeczenie:
1.
o zakwalifikowaniu przez organy orzekające do jednego z trzech stopni niepełnosprawności;
2.
o całkowitej lub częściowej niezdolności do pracy – na podstawie odrębnych przepisów ;
3.
o niepełnosprawności przed ukończeniem 16 roku życia.
1. Ustawa o rehabilitacji zawodowej i społecznej oraz zatrudnianiu osób niepełnosprawnych wprowadziła trzy stopnie
niepełnosprawności:
•
znaczny,
•
umiarkowany,
•
lekki.
Do znacznego stopnia niepełnosprawności zalicza się osobę mającą naruszoną sprawność organizmu niezdolną do
podjęcia zatrudnienia lub zdolną do wykonywania zatrudnienia w zakładzie pracy chronionej albo w zakładzie aktywizacji
zawodowej, wymagającą niezbędnej, w celu pełnienia ról społecznych, stałej lub długotrwałej opieki lub pomocy innej
osoby w związku ze znacznie ograniczoną możliwością samodzielnej egzystencji. Za niezdolność do samodzielnej
egzystencji uważa się naruszenie sprawności organizmu w stopniu uniemożliwiającym zaspokajanie, bez pomocy
innych osób, podstawowych potrzeb życiowych, w tym samoobsługę, poruszanie się, komunikację i komunikowanie się.
Do umiarkowanego stopnia niepełnosprawności zalicza się osobę o naruszonej sprawności organizmu, zdolną do
wykonywania zatrudnienia na stanowisku pracy przystosowanym odpowiednio do potrzeb i możliwości wynikających
z niepełnosprawności, wymagającą w celu pełnienia ról społecznych częściowej lub okresowej pomocy innej osoby w
związku z ograniczoną możliwością samodzielnej egzystencji.
Do lekkiego stopnia niepełnosprawności zalicza się osobę o naruszonej sprawności organizmu zdolną do
wykonywania zatrudnienia, niewymagającą pomocy innej osoby w celu pełnienia ról społecznych.
Ustawa stanowi, że rehabilitacja osób niepełnosprawnych oznacza zespół działań (organizacyjnych, leczniczych,
psychologicznych, technicznych, szkoleniowych, edukacyjnych, społecznych) zmierzających od osiągnięcia, przy
współudziale tych osób, możliwie najwyższego poziomu ich funkcjonowania, jakości życia i integracji społecznej (art.7).
Rehabilitacja zawodowa ma na celu ułatwienie osobom niepełnosprawnym uzyskania i utrzymania zatrudnienia (służą
temu: szkolnictwo zawodowe, poradnictwo i pośrednictwo pracy).
Natomiast rehabilitacja społeczna służy temu, by osobom niepełnosprawnym umożliwić pełne uczestnictwo w życiu
społecznym (art. 8 i 9).
Zadania na rzecz osób niepełnosprawnych, wynikające z ustawy, realizują właściwe organy administracji rządowej i
organy jednostek samorządu terytorialnego. Określone zadania mogą być również zlecane organizacjom pozarządowym
lub jednostkom samorządu terytorialnego.
2. Na podstawie przepisów ustawy z dnia 17 grudnia 1988 r. o emeryturach i rentach z Funduszu Ubezpieczeń
Społecznych (Dz. U. 162, poz. 1118 z późn. zm.) - ubezpieczony, który spełnia łącznie następujące warunki:
•
jest niezdolny do pracy,
•
niezdolność do pracy powstała w okresach ściśle określonych w ustawie, np. w okresie ubezpieczenia, zatrudnienia,
pobierania zasiłku dla bezrobotnych, pobierania zasiłku dla bezrobotnych, pobierania zasiłków z ubezpieczenia
społecznego (chorobowego lub opiekuńczego) albo nie później niż w ciągu 18 miesięcy od ustania tych okresów
może uzyskać świadczenie (rentę) z Funduszu Ubezpieczeń Społecznych wypłacane przez Zakład Ubezpieczeń
Społecznych.
Niezdolność do pracy to całkowita lub częściowa utrata zdolności do pracy zarobkowej z powodu naruszenia
sprawności organizmu nierokująca nadziei na odzyskanie tej zdolności po przekwalifikowaniu. Niezdolność do pracy
może być:
•
całkowita, gdy osoba utraciła zdolność do wykonywania jakiejkolwiek pracy,
•
częściowa, gdy doszło do utraty w znacznym stopniu zdolności do pracy zgodnej z kwalifikacjami,
•
trwała, gdy według aktualnej wiedzy medycznej nie ma rokowań na poprawę zdrowia w przyszłości, w stopniu
pozwalającym na podjęcie pracy,
•
okresowa, gdy istnieją szanse na odzyskanie zdolności do pracy.
2
Oceny niezdolności do pracy dokonuje w formie orzeczenia lekarz orzecznik
Niezdolność do pracy orzeka się na okres nie dłuższy niż 5 lat. Wyjątkiem od tej zasady jest sytuacja, gdy według wiedzy
medycznej nie ma rokowań odzyskania zdolności do pracy przed upływem 5 lat. W takim przypadku osoba może
otrzymać orzeczenie na okres dłuższy niż 5 lat. Obecnie nie orzeka się niezdolności do pracy do pracy na stale.
3.Orzekanie o niepełnosprawności dzieci do lat 16
Oceny niepełnosprawności u osoby w wieku do lat 16 dokonuje się na podstawie kryteriów określonych w
rozporządzeniu Ministra Pracy i Polityki Społecznej z dnia 1 lutego 2002 r. w sprawie kryteriów oceny
niepełnosprawności u osób w wieku do 16 roku życia (Dz.U. nr 17, poz. 162). Są to następujące kryteria:
•
przewidywany okres trwania upośledzenia stanu zdrowia przekracza 12 miesięcy,
•
niezdolność do zaspokajania podstawowych potrzeb życiowych, takich jak samoobsługa, samodzielne poruszanie
się,
•
komunikowanie z otoczeniem, powodująca konieczność zapewnienia stałej opieki lub pomocy, w sposób
przewyższający zakres opieki nad zdrowym dzieckiem w danym wieku,
•
znaczne zburzenia funkcjonowania organizmu, wymagające systematycznych oraz częstych zbiegów leczniczych i
rehabilitacyjnych w domu i poza domem.
Do stanów chorobowych, które uzasadniają konieczność stałej opieki lub pomocy dziecku, należą:
1.
wady wrodzone i schorzenia o różnej etiologii prowadzące do niedowładów, porażenia kończyn lub zmian w
narządzie ruchu upośledzające w znacznym stopniu zdolność chwytną rąk lub utrudniające samodzielne
poruszanie się,
2.
wrodzone
lub nabyte ciężkie choroby metaboliczne, układu krążenia, oddechowego,
moczowego,
pokarmowego, układu krzepnięcia i inne, znacznie upośledzające sprawność organizmu, wymagające
systematycznego leczenia w domu i okresowo leczenia szpitalnego,
3.
upośledzenie umysłowe począwszy od upośledzenia w stopniu umiarkowanym,
4.
psychozy i zespoły psychotyczne,
5.
zespół autystyczny,
6.
padaczka z częstymi napadami lub wyraźnymi następstwami psychoneurologicznymi,
7.
nowotwory złośliwe i choroby rozrostowe układu krwiotwórczego do 5 lat od zakończenia leczenia,
8.
wrodzone lub nabyte wady narządu wzroku, powodujące znaczne ograniczenie jego sprawności,
9.
głuchoniemota, głuchota lub obustronne upośledzenie słuchu, nie poprawiające się w wystarczającym stopniu
po zastosowaniu aparatu słuchowego lub implantu ślimakowego.
Osobom, które nie mają prawa do emerytury lub renty, przysługuje zasiłek pielęgnacyjny, jeżeli jest to:
1. dziecko w wieku do lat 16, w przypadku uznania dziecka za niepełnosprawne,
2. osoba w wieku powyżej lat 16, jeżeli jest niepełnosprawna w stopniu znacznym oraz w przypadku, gdy jest
niepełnosprawna w stopniu umiarkowanym, jeżeli niepełnosprawność powstała przed ukończeniem 16 roku życia albo
do momentu ukończenia nauki (nie później jednak niż do ukończenia 20 lat),
3.osoba, która ukończyła 75 lat życia.
Zasiłek ten nie przysługuje osobie przebywającej w domu pomocy społecznej, w zakładzie opiekuńczo-leczniczym lub w
zakładzie pielęgnacyjno-opiekuńczym, w domu dziecka lub w innej placówce opiekuńczo-wychowawczej, z wyjątkiem
osób, za których pobyt rodzina ponosi odpłatność. Zasiłek pielęgnacyjny nie przysługuje osobie przebywającej w
zakładzie karnym lub poprawczym.
Zasiłki pielęgnacyjne dla osób, które nie ukończyły 16 lat, przyznawane są na podstawie orzeczenia o
niepełnosprawności wydanego przez powiatowy zespół orzekający o stopniu niepełnosprawności.
Dodatek pielęgnacyjny przysługuje osobie uprawnionej do emerytury lub renty (z tytułu niezdolności do pracy lub
rodzinnej), jeżeli osoba ta została uznana za całkowicie niezdolną do pracy oraz do samodzielnej egzystencji (znaczny
stopień niepełnosprawności) albo ukończyła 75 lat życia. Osobie uprawnionej do emerytury lub renty przebywającej w
domu pomocy społecznej, w zakładzie opiekuńczo-leczniczym lub w zakładzie pielęgnacyjno-opiekuńczym dodatek
pielęgnacyjny nie przysługuje, chyba, że przebywa poza tą placówką przez okres dłuższy niż 2 tygodnie w miesiącu.
3
Różnica między tymi świadczeniami polega na tym, że dodatek jest wypłacany przez Zakład Ubezpieczeń Społecznych,
podczas gdy zasiłek pielęgnacyjny wypłaca pomoc społeczna. Do tych organów należy zwracać się z wnioskiem o
wypłatę świadczenia.
Instytucje działające na rzecz osób niepełnosprawnych
Zadania na rzecz osób niepełnosprawnych wykonuje z mocy ustawy administracja rządowa i samorządowa.
Zadania na rzecz osób niepełnosprawnych realizują również organizacje pozarządowe zrzeszające osoby
niepełnosprawne lub działające na ich rzecz.
Pełnomocnik Rządu do Spraw Osób Niepełnosprawnych
Merytoryczny nadzór nad wykonywaniem zadań wynikających z ustawy sprawuje Pełnomocnik Rządu do Spraw Osób
Niepełnosprawnych – Sekretarz Stanu w Ministerstwie Pracy i Polityki Społecznej. Pełnomocnik jest powoływany i
odwoływany przez Prezesa Rady Ministrów na wniosek Ministra Pracy i Polityki Społecznej. Organem doradczym
Pełnomocnika Rządu do Spraw Osób Niepełnosprawnych jest Krajowa Rada Konsultacyjna do Spraw Osób
Niepełnosprawnych.
Państwowy Fundusz Rehabilitacji Osób Niepełnosprawnych
PFRON jako państwowy fundusz celowy został utworzony z dniem 1 lipca 1991 r.
Środki Państwowego Funduszu Rehabilitacji Osób Niepełnosprawnych są przekazywane przez Prezesa Zarządu tego
Funduszu:
1)samorządom wojewódzkim i powiatowym na realizację określonych zadań;
2) podmiotom realizującym zadania zlecone przez Fundusz lub inne zadania wynikające z ustawy.
Środki Funduszu przeznaczane są między innymi na tworzenie nowych i utrzymanie istniejących miejsc pracy osób
niepełnosprawnych, rehabilitację społeczną tych osób, dofinansowanie zadań wynikających z programów rządowych.
Jednostki samorządu terytorialnego
W wyniku przeprowadzonej reformy ustrojowej państwa oraz nowelizacji ustawy o rehabilitacji zawodowej i społecznej
oraz zatrudnianiu osób niepełnosprawnych realizacja znacznej części zadań z zakresu rehabilitacji zawodowej i
społecznej powierzona została samorządom terytorialnym. Zadania samorządu województwa, które mogą być
dofinansowane ze środków Państwowego Funduszu Rehabilitacji Osób Niepełnosprawnych zostały określone w
rozporządzeniu Ministra Polityki Społecznej z dnia 6 sierpnia 2004 r. w sprawie określenia zadań samorządu
województwa,
które
mogą
być
dofinansowane
ze
środków
Państwowego
Funduszu
Rehabilitacji
Osób
Niepełnosprawnych (Dz. U. Nr 187, poz. 1940).
Rodzaje zadań powiatu, które mogą być finansowane ze środków Państwowego Funduszu Rehabilitacji Osób
Niepełnosprawnych określa rozporządzenie Ministra Pracy i Polityki Społecznej z dnia 25 czerwca 2002 r. w sprawie
określenia rodzajów zadań powiatu, które mogą być finansowane ze środków Państwowego Funduszu Rehabilitacji
Osób Niepełnosprawnych (Dz. U. Nr 96, poz. 861 z późn. zm.).
Instytucje orzekające o stopniu niepełnosprawności
Do orzekania o niepełnosprawności powołane są: powiatowe zespoły do spraw orzekania o niepełnosprawności (działają
jako pierwsza instancja) oraz wojewódzkie zespoły do spraw orzekania o niepełnosprawności (działające jako druga
instancja – rozpatrująca odwołania od orzeczeń powiatowych zespołów). Powiatowy zespół powołuje starosta (po
uzyskaniu zgody wojewody) w ramach zadań z zakresu administracji rządowej. Wojewoda po zasięgnięciu opinii
starostów ustala obszar działania powiatowych zespołów, który może obejmować swoim zasięgiem więcej niż jeden
powiat. Wojewódzki zespół do spraw orzekania o niepełnosprawności powołuje wojewoda.
Organizacje pozarządowe
Organizacje pozarządowe, stanowiące trzeci, obok publicznego i rynkowego sektor, są znaczącą częścią każdego
efektywnie i demokratycznie funkcjonującego państwa i społeczeństwa. Realizują zadania, które wynikają z polityki
państwa, lub te, których mimo istniejącego zapotrzebowania, ani podmioty publiczne ani prywatne zorientowane na zysk,
nie podejmują. Dostarczają usług obywatelom, nie rzadko wypełniając lukę, której nie zapełnia sektor publiczny i
rynkowy.
Bardzo trudne jest określenie liczby organizacji rzeczywiście działających. Szacuje się, że liczba organizacji
pozarządowych działających na rzecz i w środowisku osób niepełnosprawnych i chorych w Polsce wynosi około 7 tys.
4
Warsztaty terapii zajęciowe
Warsztat jest wyodrębnioną organizacyjnie i finansowo placówką stwarzającą osobom niepełnosprawnym niezdolnym do
podjęcia pracy możliwość rehabilitacji społecznej i zawodowej w zakresie pozyskania lub przywracania umiejętności
niezbędnych do podjęcia zatrudnienia. Warsztat nie jest placówką samodzielną, ale stanowi część większej struktury
organizacyjnej wyposażonej w osobowość prawną lub posiadającej zdolność do czynności prawnych. Warsztaty mogą
być organizowane przez fundacje, stowarzyszenia lub przez inne podmioty.
Celem warsztatu jest:
aktywne wspomaganie procesu rehabilitacji zawodowej i społecznej osób niepełnosprawnych,
stwarzanie osobom niepełnosprawnym niezdolnym do podjęcia pracy możliwości rehabilitacji społecznej i
zawodowej w zakresie pozyskania lub przywracania umiejętności niezbędnych do podjęcia zatrudnienia.
Uczestnikami warsztatów mogą być osoby posiadające prawnie potwierdzony status niepełnosprawności,
niezdolne do podjęcia pracy.
Inwalida osoba pozbawiona całkowicie lub częściowo zdolności do pracy z powodu kalectwa lub utraty zdrowia (łac.
invalidus słaby, bezsilny, chory;)
Niepełnosprawność to pojęcie, które obejmuje różne ograniczenia funkcjonalne jednostek ludzkich w każdym
społeczeństwie, wynikające z uszkodzenia zdolności wykonywania jakiejś czynności w sposób uważany za normalny,
typowy dla życia ludzkiego. Ograniczenia te mogą mieć charakter stały lub przejściowy, całkowity lub częściowy, mogą
dotyczyć sfery sensorycznej, fizycznej i psychicznej.
Rodzaje niepełnosprawności.
Biorąc za kryterium podziału rodzaj niepełnosprawności, wyróżniamy:
1.
2.
3.
4.
osoby z niepełnosprawnością sensoryczną – uszkodzeniem narządów zmysłowych, do których należą:
•
osoby niewidome i słabowidzące
•
osoby niesłyszące i słabosłyszące
osoby z niepełnosprawnością fizyczną, do których należą:
•
osoby z niepełnosprawnością motoryczną – z uszkodzeniem narządu ruchu
•
osoby z przewlekłymi schorzeniami narządów wewnętrznych
osoby z niepełnosprawnością psychiczną, do których należą:
•
osoby umysłowo upośledzone z niesprawnością intelektualną
•
osoby psychiczne chore z zaburzeniami osobowości i zachowania
•
osoby cierpiące na epilepsję – z zaburzeniami świadomości
osoby z niepełnosprawnością złożoną,
•
a więc dotknięte więcej niż jedną niepełnosprawnością.
Rehabilitacja (łac. re – znów i habilitatio – zdolny, przywrócony) oznacza przywrócenie komuś utraconych wartości, np.
praw, miejsca w społeczeństwie – mimo istniejącego w dalszym ciągu kalectwa, ślepoty, głuchoty, upośledzenia
umysłowego lub innego odchylenia od normy (K. Kirejczyk, 1981,str.168).
Rehabilitacja pojmowana jest także jako proces, którego głównym zadaniem jest rozwijanie u osób trwale
poszkodowanych na zdrowiu maksymalnych zdolności do wykonywania podstawowych codziennych zajęć,
przygotowanie do pracy zawodowej oraz stwarzanie korzystnych warunków do kontaktów z otoczeniem fizycznym i za
środowiskiem społecznym (A. Hulek 1977, str.22).
Rewalidacja to krąg zabiegów pedagogiczno-leczniczych w pracy z jednostkami odchylonymi od normy, mających na
celu ich przystosowanie do życia w społeczeństwie ludzi normalnych - rehabilitacja. Warunkiem pozytywnych rezultatów
rewalidacji jest możliwie wczesne wykrycie występujących upośledzeń i podjęcie postępowania wyrównawczego.
5