irene gut opdyke

ratowałam
od zagłady
irene gut opdyke
jennifer armstrong
opowieŚĆ
polki, która
ratowała
Żydów
irene gut opdyke
jennifer armstrong
ratowałam
od zagłady
wspomnienia
przekład
maria makuch
w y daw n i c t wo z n a k
k r a ków 2 0 1 0
byłam tylko młod dziewczyn
B
ył sierpień. Ofensywa niemiecka przesunęła się dalej na
wschód, trwała bitwa o Stalingrad. W połowie miesiąca znalazłyśmy się w Tarnopolu, gdzie działała nowa fabryka amunicji. Co tydzień wyjeżdżały z niej załadowane ciężarówki. Miejsce
nazywało się HKP, czyli Heeres Kraftfahrpark i zajmowało obszar sporego osiedla. Trzypiętrowy hotel zamieniono w kwaterę dla oficerów.
Na parterze urządzono niewielką kantynę oficerską, obok znajdował
się prywatny salonik, pomieszczenie do wydawania posiłków i świetlica. W wyremontowanym budynku obok mieszkały sekretarki, a naprzeciwko postawiono baraki dla żołnierzy pracujących w fabryce.
Do baraków przylegał budynek, w którym mieściła się główna kuchnia i ogólna kantyna, na prawo od niego był warsztat, a na lewo parterowa pralnia i szwalnia. Główną część całego kompleksu stanowiła
fabryka, wszystko razem z całym wielkim zapleczem otoczone było
ogrodzeniem z regularnie rozmieszczonymi budkami strażniczymi.
Obie z Janiną dzieliłyśmy mały pokój w głównym budynku obok
pomieszczenia do wydawania posiłków.
114
Tak jak przedtem, pracowałam przede wszystkim w małej kantynie
i kuchni, a Janina w pokojach oficerów i sekretarek. Posiłki przygotowywano w głównej kuchni naprzeciw i przynoszono w wielkich garnkach
i naczyniach do naszej kuchni, skąd wydawałam je oficerom, a potem
zmywałam i sprzątałam także na miejscu. Za każdym razem musiałam obsłużyć trzydzieści pięć osób, czasem nawet więcej, więc byliśmy
z Schulzem zajęci niemal cały dzień. Jeśli tylko miałam wolną chwilę,
biegłam pomóc Janinie. Mimo tylu obowiązków już w pierwszym tygodniu pracy Schulz obarczył mnie dodatkowym zajęciem. Wyznaczył
mnie na kierowniczkę pralni i musiałam pilnować, by wszystkie ubrania
oficerów i sekretarek były odpowiednio wyczyszczone i naprawione.
Tak jak w fabryce, w pralni pracowali Żydzi z pobliskiego Arbeitslagru. Przywożono ich ciężarówkami i przed rozpoczęciem pracy
wszystkich liczono. Kiedy pierwszego dnia weszłam do pralni, zetknęłam się z obsługą w liczbie dwunastu osób, kobiet i mężczyzn. Byli
wobec mnie nieufni, myśląc, że jestem Niemką. Starałam się być przyjazna. Kiedyś oczywiście robili coś innego. Jeden z mężczyzn prowadził poważne interesy, drugi był studentem medycyny, jedna z kobiet
była krawcową, inna pielęgniarką. Prawie wszyscy byli niemieckimi
Żydami wywiezionymi na wschód. Niektórzy mieli rodziny w getcie
w Tarnopolu, ale rzadko kiedy mogli się z nimi zobaczyć. Życie w obozie pracy było jedną nędzą.
– Czasami Sturmbannführer Rokita godzinami każe stać nam
przed barakami po całym dniu pracy – powiedziała mi Ida Haller.
– Jeśli ktoś się poruszy albo zrobi najmniejszy hałas, zaraz go biją,
a czasem potrafią zastrzelić na miejscu – dodał jej mąż Leizer.
Dziewczyna w moim wieku, Fanka Silberman, pracowała przy
wyżymaczce.
– Ale na pewno tu jest lepiej niż w getcie. Jesteśmy silni, a silni są
zdolni do pracy. Dopóki Rokita nas nie wyznaczy.
115
– Kto to jest Rokita? – spytałam.
Hersz Morris nerwowo spojrzał na drzwi.
– To Sturmbannführer, dowódca tutejszego batalionu SS. Zamiast
serca ma kawał lodu.
Nie mogłam powstrzymać się, by nie popatrzeć na drzwi. Ich słowa mnie zmroziły.
– Przeniosę wam jedzenie, jak tylko dam radę. Schowam je w koszach na bieliznę. – Popatrzyłam na nich, bladych i wychudzonych
przez całe lata głodu. – Zajmę się wami.
Mojżesz Steiner, zgarbiony, ponury mężczyzna, wzruszył ramionami.
– Jesteś tylko młodą dziewczyną. Co ty możesz zrobić?
– Cicho, Steiner – syknęła Ida.
Położyłam rękę na jego ramieniu i czekałam, żeby na mnie popatrzył. Niechętnie podniósł głowę, by nasze spojrzenia się spotkały.
– Proszę mi zaufać – powiedziałam. – Zaopiekuję się wami.
Wyszłam z pralni uśmiechnięta, mając nadzieję, że dodałam im
otuchy. Jednak w chwili gdy zamknęłam za sobą drzwi, poczułam
ogromne wyczerpanie. Steiner miał rację. Byłam tylko jedną, samotną
młodą dziewczyną otoczoną wrogami. Cóż mogłam zrobić?
Wieczorem tego dnia podeszłam z wielkim półmiskiem pieczonego
mięsa do majora pochłoniętego rozmową z oficerem SS, którego nigdy
przedtem nie widziałam w kantynie. Spojrzał na mnie, kiedy zbliżyłam się do nich, a ja poczułam ogromne zaskoczenie – to był jeden z najprzystojniejszych mężczyzn, jakich spotkałam w życiu. Miał jasne lśniące
włosy, oczy koloru nieba i na pewno nie przekroczył trzydziestu lat.
– Dobry wieczór, Fräulein Gut – powiedział uprzejmie major
Rügemer. Wytarł nos, zanim sięgnął po srebrny widelec. – Czy poznała już pani Sturmbannführera Rokitę?
Na moment poczułam skurcz w gardle. Ostrożnie położyłam półmisek na stole.
116
– Dobry wieczór – wyjąkałam, starając się nie patrzeć na Rokitę.
Skupiłam wzrok na opasce ze swastyką na jego ramieniu, potem na
jego palcu zauważyłam srebrny pierścień z trupią czaszką.
– Co za śliczna dziewczyna, majorze – powiedział Rokita. – Jest
pan starym przebiegłym psem.
Major Rügemer zaczerwienił się.
– Niech pan nie mówi od rzeczy, Rokita.
Stałam tam jak klacz na wystawie, płonęłam ze wstydu. Nagłe spotkanie z okrutnym esesmanem wstrząsnęło mną i wzbudziło moją złość.
– Fräulein Gut, ja nie gryzę – powiedział Rokita.
Patrzyłam na niego zbulwersowana. Czy próbował ze mną flirtować? Czy myślał, że zaczerwieniłam się, bo chciałam mu się podobać?
– Przepraszam, Herr Major, inne stoły czekają.
– Oczywiście, oczywiście, Fräulein Gut. Dziękuję.
Odeszłam cała sztywna, czując na sobie szalony wzrok Hitlera
z portretu i zniknęłam w podręcznej kuchni, gdzie Schulz pochłonięty był otwieraniem butelek z winem. Widziałam komendanta SS
i nie miałam wątpliwości co do słów Hersza Morrisa – Rokita miał
serce jak lód. Jego niebieskie oczy były zimne, bez uczuć, a pierścień
na palcu odzwierciedlał to, co tkwiło w jego duszy. Być w jego władzy oznaczało stąpać po bardzo cienkim lodzie na głębinie – jeden
fałszywy ruch i po wszystkim. Był potężnym przeciwnikiem, moim
wrogiem, któremu spróbuję popsuć szyki.
– Herr Schulz – zaczęłam – czy myśli pan, że mogłabym otrzymać dodatkową pomoc? Mam tyle pracy przy podawaniu posiłków
i w pralni, pomagam także Janinie w pokojach.
Schulz wytarł ręce w ogromny fartuch i powąchał dopiero co
otwartą butelkę wina.
– Porozmawiam z majorem, Irene. Może da ci jakąś kobietę
z fabryki.
117
– Och, to dobry pomysł – powiedziałam, udając zdziwienie. –
Może ci ludzie z pralni mogliby mi kogoś polecić? Może znają jakąś
odpowiedzialną osobę.
– Porozmawiam z majorem.
Naładowałam na tacę półmiski z ziemniakami, uśmiechnęłam się
do Schulza i oparłam tacę o biodro. Tak się wszystko zaczęło.
Dwa dni później dostałam dziesięciu pracowników, krewnych lub
przyjaciół ludzi z pralni. Zabrałam osiem osób, same kobiety, do budynku sekretarek, gdzie sprzątała moja siostra.
– To jest Janina. Ona będzie wami kierować i wam pomoże – powiedziałam. – Znajdźcie sobie robotę. Wyglądajcie na ciągle zajęte.
Lepiej wam tu będzie niż w fabryce, Arbeitslagrze i getcie. Będziecie
mogły przychodzić tu codziennie, jeśli dobrze sobie wszystko zorganizujecie. I nakarmimy was.
– Myślałyśmy, że czeka nas coś strasznego, kiedy wyczytali nasze
nazwiska – powiedziała jedna z kobiet. – Okropnie się bałyśmy.
Janina wzięła ją za rękę.
– Niepotrzebnie. Irena jest moją starszą siostrą. Zaopiekuje się
wami.
Uśmiechnęłam się z wdzięcznością do Janiny i pobiegłam do
kuchni, żeby zająć się moimi nowymi pomocnikami z obozu – Romanem i Zosią.
Steiner miał rację – byłam tylko dziewczyną. Nikt się ze mną
nie liczył. Kiedy wieczorami podawałam kolację i chodziłam tam
i z powrotem między oficerami, byłam tylko sługą, parą rąk przynoszącą i zabierającą talerze. Oficerowie rozmawiali, jakby mnie tam
w ogóle nie było, traktowali mnie jak powietrze. Byłam tylko młodą
dziewczyną.
Jednak słuchałam uważnie, co mówią o postępach na froncie.
Docierały do mnie plotki sekretarek na temat Berlina. Szczególnie
118
wytężałam uwagę, gdy Rokita jadał z majorem Rügemerem, co dość
często się powtarzało. Jeśli wyobrażał sobie, że wolniej podaję, bo zawrócił mi w głowie, tym lepiej.
– Jak pan osiąga taką wydajność, Rokita? – zapytał major pewnego wieczora.
Usta Rokity wykrzywił szyderczy uśmieszek.
– Praktyka, majorze. Dobrze wyćwiczyłem Żydów. Nikt się nie
leni, daję panu słowo. Potrafię zaprowadzić dyscyplinę.
– Ale nie do tego stopnia, żeby nie mogli pracować? – spytał
Rügemer, smarując masłem ciepłą bułkę. – Ta fabryka ma strategiczne znaczenie. Nie chcę, by znęcano się nad moimi robotnikami.
– Proszę się nie martwić. Lecz jeśli w czwartek odkryje pan, że
pewnych robotników zwolniłem, to stanie się tak z powodu ich…
lenistwa. Fabryce wyjdzie to tylko na dobre.
Rano opowiedziałam treść rozmowy ludziom w pralni.
– Jutro coś będzie – powiedziałam. – Jakieś represje. Przekażcie tę
wiadomość dalej.
W ten sposób ciągnęłam korzyści z mojej słabej pozycji. Gdybym
podsłuchała rozmowy o planach wobec getta, nigdy nie zdradziłabym,
że mnie to interesuje. Gdy kręciłam się wokół stołu, przy którym
omawiano akcję w Arbeitslagrze, nikt nie podejrzewał, że mnie to
obchodziło. Kiedy Rokita przychodził do kantyny, byłam dla niego
uprzedzająco grzeczna i pozwalałam mu sądzić, że kręcę się koło jego
stolika, bo jestem porażona jego urodą i potęgą.
W końcu byłam tylko dziewczyną.
spis treci
Łzy 9
c z pierw sz a
zd y na cz as
Kiedy kwitną jaśminy 13
Przed burzą 20
Nadchodzi nawałnica 26
Mateczka Rosja 34
Szpital 40
Rok w Swietłanie 50
Przejść przez bramę 57
Jak ptak w klatce 65
c z dru g a
odz yska skr z ydł a
Myślałam, że będę szczęśliwa 79
Major Rügemer 92
253
Kropla w oceanie 101
To nie był ptak 106
Byłam tylko młodą dziewczyną 114
Wymknąć się Rokicie 120
Nie utrzymałam ich 126
Puszcza w Janówce 133
Ciosy siekiery 141
Wyścig 149
Aktion 161
Willa 170
Chata leśniczego 181
Nadejście ciemności 189
Kara za udzielenie pomocy Żydowi 196
W głąb lasu 207
c z t r zec ia
g dz i e m ogł abym odpoc z ?
Walka 221
Ucieczka 231
Na niemieckiej ziemi 242
Bursztyn 247
Post scriptum 249
Jak powstała ta książka 251
PoruszajĄce wspomnienia Polki, która w czasie wojny
ratowała Żydów od Zagłady.
1 września 1939 roku zamienił życie Ireny Gutówny w koszmar. Jednak ta
siedemnastoletnia uczennica szkoły pielęgniarskiej stawiła czoło okrucieństwom wojny i stała się prawdziwą bohaterką. Kiedy okazało się, że Żydom
grozi zagłada z rąk nazistów, krucha i delikatna dziewczyna nie zastanawiała
się, czy powinna ich ratować – zadała sobie pytanie, jak to zrobić. Irena
wykorzystała swoje niemiecko brzmiące nazwisko i znajomość języka, aby
zdobyć zaufanie Niemców. Nie tylko przekazywała informacje i dostarczała
żywność, ale też szmuglowała ludzi z obozu do bezpiecznego schronienia
w lesie, a jako gospodyni majora SS ukryła dwunastkę Żydów w piwnicy
jego domu.
Ratowałam od Zagłady to niezwykła opowieŚĆ kobiety,
która zaryzykowała wszystko,
aby ocaliĆ jak najwiĘcej ludzkich istnieŃ.
Irene Gut Opdyke (1922–2003) – Polka, która uratowała w czasie ii woj-
ny światowej dwunastu Żydów. W 1982 roku została odznaczona medalem
Sprawiedliwy wśród Narodów Świata. Jej wspomnienia wydane w Stanach
Zjednoczonych w 2001 roku doczekały się scenicznej adaptacji Irena’s Vow
(2008). W rolę Ireny wcieliła się jedna z najważniejszych żydowskich aktorek
teatralnych – Tovah Feldshuh.
cena detal. 34,90 zł