„Kultura” i „cywilizacja” – próba korelacji

R O C Z N I K I
KULTUROZNAWCZE
Tom II
–
2011
KS. PAWEŁ TARASIEWICZ
*
„KULTURA” I „CYWILIZACJA” – PRÓBA KORELACJI
Próby interpretacji zwi"zków zachodz"cych mi#dzy terminami kultura
i cywilizacja maj" bogat" histori#1. Nie wszystkie jednak sposoby rozumienia tych relacji wzajemnie si# dopełniaj", wiele z nich jest wzgl#dem siebie
rozł"cznych, a nawet przeciwstawnych2. Postawa wobec ich wielo$ci i ró%norodno$ci wydaje si# by& dwojaka. Albo bazuje na przekonaniu, %e satysfakcjonuj"ca wszystkich korelacja kultury i cywilizacji nie ma szansy powodzenia, i poprzestaje na potocznym ich rozumieniu lub istniej"cych interpretacjach encyklopedycznych3. Albo wyrasta ze sprzeciwu wobec wieloznaczno$ci wspomnianych poj#& i podejmuje kroki w kierunku przezwyci#%enia tej sytuacji 4.
Celem niniejszych rozwa%a' jest próba uporz"dkowania stanowisk wobec
relacji zachodz"cych mi#dzy terminami kultura i cywilizacja. Ich pierwsza
cz#$& b#dzie dotyczyła historii obu wyra%e' do momentu ich spotkania, natomiast kolejna – typologii ich wzajemnych odniesie'.
Ks. dr Paweł Tarasiewicz – adiunkt Katedry Filozofii Kultury w Instytucie Filozofii Teoretycznej na Wydziale Filozofii KUL; adres do korespondencji: Katedra Filozofii Kultury KUL,
Al. Racławickie 14 GG-038, 20-950 Lublin; e-mail: [email protected]
1
Por. G. S z u m e r a. Cywilizacja w my li polskiej. Pogl!dy filozoficzno-społeczne Erazma
Majewskiego. Katowice: Wyd. U7 2007 s. 9: „Jak pisze Piotr Szydłowski, wprowadzenie na Zachodzie terminu «cywilizacja» wywołało lawin" publikacji usiłuj!cych wskaza# mo$liwie jednoznaczne desygnaty obu terminów” [tj. cywilizacji i kultury].
2
Na przykład K. Krzysztofek wyró%nia sze$& typów relacji zachodz"cej mi#dzy kultur! i cywilizacj! (zob. K. K r z y s z t o f e k. Cywilizacja: dwie optyki. Warszawa: Instytut Kultury 1991
s. 15-16), sze$& innych typów wymienia M. Golka (zob. S. Z a b i e g l i k. Historia filozofii na tle
cywilizacji europejskiej (do ko%ca XVIII wieku). Sopot: Fundacja na rzecz Polskich Zwi"zków
Kredytowych 2003 s. 12), z kolei E. Polak dostrzega a% dwana$cie typów (zob. A. M o d r z e j e w s k i. Cywilizacja jako system społeczny. „Cywilizacja i polityka” 2009 nr 7 s. 12-13).
3
Por. K r z y s z t o f e k. Cywilizacja: dwie optyki s. 14.
4
Por. M o d r z e j e w s k i. Cywilizacja jako system społeczny s. 13.
72
KS. PAWEŁ TARASIEWICZ
1. SPOTKANIE KULTURY Z CYWILIZACJ&
Wiek XVIII dał pocz"tek epoce, która dowarto$ciowała zarówno poj#cie
kultury, jak i cywilizacji 5. Dopiero wtedy doszło te% do pierwszego spotkania obu tych terminów. „Dopiero”, poniewa% wcze$niej nie było takiej
mo%liwo$ci – funkcjonowała jedynie kultura. Istnienie tej nazwy nie przeszkodziło jednak cywilizacji wznie$& si# na szczyty popularno$ci stosunkowo niedługo po swoim zaistnieniu. Zasadne wydaje si# w tym miejscu pytanie o okoliczno$ci powstania cywilizacji, a tak%e o zwi"zek tego
faktu z kultur!, z któr" ł"czył si# przecie% cały baga% jej wielowiekowej
przeszło$ci 6.
Polskie słowo kultura jest dosłownym przekładem łaci'skiej nazwy cultura, si#gaj"cej korzeniami czasów antycznych. Pierwotnie staro%ytni Rzymianie u%ywali jej na oznaczenie uprawy roli 7. Nast#pnie zacz#li odnosi& to
słowo nie tylko do roli, lecz równie% do ludzkiej duszy, uznaj"c w ten sposób, %e ludzka natura – po to, aby si# wła$ciwie rozwin"& – potrzebuje
podobnego zatroskania jak gleba, w któr" wsiewa si# ziarno. Takiego
odniesienia jako pierwszy dokonał ok. 45 przed Chr. Marek Tulliusz Cyceron w swoich Rozmowach tuskula%skich (Disputationes Tusculanae, II, 4).
Zauwa%ył tam potrzeb# obj#cia kultur" ludzkiej duszy, pisz"c, %e „podobnie
jak pole, cho& %yzne, nie mo%e by& urodzajne” bez kultury, tak i dusza bez
nauki. Jednocze$nie uto%samił ow" kultur#-nauk# z filozofi", któr" wzorem
stoików sprowadzał do etyki. Wyra4nie bowiem zaznaczył, %e kultur" ludzkich dusz jest filozofia, „która wyrywa z korzeniami wady i przygotowuje
dusze do przyj#cia ziarna, powierza im je i zasiewa, aby dojrzawszy
przyniosły jak najbardziej obfite owoce”8. Pomimo %e w propozycji Cycerona mo%na było odnale4& wiele trafnych intuicji dotycz"cych zagospodarowania dynamizmu ludzkiej natury, to jednak analogiczne rozumienie
5
Por. Z a b i e g l i k. Historia filozofii na tle cywilizacji europejskiej s. 13.
Por. F. A d a m s k i. Cywilizacja. W: Encyklopedia Katolicka. T. III. Red. R. Łukaszyk i in.
Lublin: TN KUL 1979 kol. 741: „Tre$& poj#cia cywilizacji wyra%ano do połowy XVIII w. terminem… kultura”.
7
N.B. łaci'ska nazwa cultura pochodzi od czasownika colo, col're, colui, cultum ‘uprawia&’.
8
P. J a r o s z y ' s k i. Kultura i cywilizacja. Od Cycerona do Konecznego. „Człowiek w Kulturze” 1998 nr 10 s. 14. Por. z oryginaln" wersj" laci'sk": „Ut ager, quamvis fertilis, sine cultura
fructuosus esse non potest; sic sine doctrina animus […] Cultura autem animi philosophia est:
haec extrahit vitia radicitus et praeparat animos ad satus accipiendos, eaque mandat his, et, ut ita
dicam, serit, quae adulta fructus uberrumos ferant” (M. Tulli Ciceronis Disputationes Tusculanae.
Rec. B. Klotz. Lipsk 1835 s. 53).
6
„KULTURA” I „CYWILIZACJA” – PRÓBA KORELACJI
73
kultury nie znalazło wielu amatorów w$ród staro%ytnych. Rzadko u%ywali
oni słowa cultura w odniesieniu do człowieka9.
W $redniowieczu cultura zyskała nowe znaczenie dzi#ki chrze$cija'stwu.
Pojawiła si# ona wówczas w takich wyra%eniach, jak cultura Christi, cultura
dolorum czy cultura christianae religionis, które ł"czyły j" z kultem oddawanym Chrystusowi, Jego m#k" czy w ogóle z religi" chrze$cija'sk"10.
W tym równie% okresie łaci'skie terminy zacz#ły przenika& do j#zyków poszczególnych ludów europejskich. Dzi#ki temu w XIII wieku w j#zyku
francuskim pojawił si# własny, wzorowany na łaci'skim, termin colture,
odnosz"cy si# do uprawy roli b"d4 kultu religijnego11.
Interpretacja słowa cultura sformułowana przez Cycerona wróciła do łask
w czasach renesansu. Wtedy bowiem zacz#to ponownie u%ywa& wyra%enia
animi cultura na oznaczenie duchowego i umysłowego rozwoju człowieka12.
Generalnie wi#c na terenie j#zyka łaci'skiego ukształtowało si# rozumienie
kultury jako uprawy wyra4nie okre$lonej dziedziny ludzkiej aktywno$ci –
zwłaszcza roli, człowieka lub %ycia religijnego.
W epoce nowo%ytnej kultura uległa kolejnej modyfikacji znaczeniowej.
Przyczynił si# do niej Samuel von P u f e n d o r f, który jako pierwszy w historii my$li europejskiej posłu%ył si# nazw" kultura w sensie absolutnym.
W swojej pracy O prawie natury i narodów (De iure naturae et gentium,
1688) słowem tym obj"ł cały dorobek ludzko$ci, w tym zarówno instytucje
społeczne, jak równie% ubiory, j#zyk, wiedz#, moralno$& kierowan" rozumem, obyczaje itp. Jednocze$nie przeciwstawił on stan kultury, w którym
człowiek znajduje si# pod ochron" reguł %ycia społecznego, stanowi natury,
w którym %yje człowiek dziki, pozbawiony jakichkolwiek zasad zbiorowego
%ycia13.
Od czasów wi#c von Pufendorfa kultura skupiała w sobie dwa w"tki znaczeniowe: dynamiczny i statyczny. Z jednej strony oznaczała ona aktywne
uprawianie natury, z drugiej – stan od natury oddzielony. I w takim wła$nie
rozdwojeniu semantycznym zastała kultur" wchodz"ca w %ycie cywilizacja.
9
Por. G. S z u m e r a. Cywilizacja w my li polskiej s. 9.
M.A. K r " p i e c. Kultura. W: Powszechna Encyklopedia Filozofii. T. 6. Red. A. Maryniarczyk. Lublin: PTTA 2005 s. 132. Por. J a r o s z y ' s k i. Kultura i cywilizacja s. 15.
11
J a r o s z y ' s k i. Kultura i cywilizacja s. 16.
12
K r " p i e c. Kultura s. 132.
13
Zob. tam%e s. 133; W. T a t a r k i e w i c z. Cywilizacja i kultura. W: t e n % e. Parerga.
Warszawa: PWN 1978 s. 74; A. K ł o s k o w s k a. Kultura masowa. Krytyka i obrona. Warszawa:
PWN 2005 s. 12-13.
10
74
KS. PAWEŁ TARASIEWICZ
Słowo cywilizacja było neologizmem powstałym w osiemnastowiecznej
Francji14. Pochodziło ono od słów cywilizowany i cywilizowa#, które znajdowały si# w powszechnym u%yciu ju% od XVI wieku15. W kr#gach arystokratycznych terminy te stosowano na okre$lenie stanu społecznego uporz"dkowania, przeciwstawnego domniemanemu bezprawiu i chaosowi stosunków
panuj"cych w$ród ludów dzikich i barbarzy'ców, b"d4 te% procesu nabywania ogłady towarzyskiej przez jednostki16. 7wiadcz" o tym chocia%by wypowiedzi francuskiego m#%a stanu i ekonomisty, A.R.J. Turgota. Z jednej strony domniemywał on, %e podział ludzko$ci na ludy o$wiecone i nieo$wiecone
zostanie w przyszło$ci zniwelowany na korzy$& tych pierwszych za spraw"
coraz bardziej powszechnego post#pu cywilizacyjnego. Z drugiej natomiast
strony zauwa%ał potrzeb# posyłania dzieci do szkół lub klasztorów, by tam
mogły by& poddane wychowaniu, poniewa% ich nieokrzesane z natury zachowanie przynosi wstyd ich cywilizowanym rodzicom17.
Francuski termin civilisation (cywilizacja) wykazywał zatem wyra4ne
odniesienie do wzorców łaci'skich, zwłaszcza do takich wyra%e', jak civis
i civilitas. W pierwszym przypadku nawi"zywał on do staro%ytnego ideału
rzymskiego obywatela (civis Romanus), bazuj"cego na prawie do osobistego
rozwoju w kontek$cie %ycia publicznego. W drugim – odwoływał si# do
wzorca osobowego, charakteryzuj"cego si# dobrym wychowaniem, uprzejmo$ci" i nienagannymi manierami, a ukształtowanego m.in. pod wpływem
dziełka Erazma z Rotterdamu O wytworno ci obyczajów chłopi"cych (De
civilitate morum puerilium, 1530)18.
14
J a r o s z y ' s k i. Kultura i cywilizacja s. 14.
F. B r a u d e l. The History of Civilizations. Tł. R. Mayne. New York: Penguin 1993 s. 3.
16
K ł o s k o w s k a. Kultura masowa s. 10.
17
Zob. The Turgot Collection: Writings, Speeches, and Letters of Anne Robert Jacques Turgot, Baron de Laune. Red. D. Gordon. Aubern: Mises Institute 2011 s. 350, 423-424.
18
Por. J a r o s z y ' s k i. Kultura i cywilizacja s. 21; K r " p i e c. Kultura s. 133; M o d r z e j e w s k i. Cywilizacja jako system społeczny s. 11. N.B. na temat sporu mi#dzy civis a civilitas o
wła$ciw" interpretacj# cywilizacji zob. A. M i c k i e w i c z. Ksi"gi narodu polskiego i pielgrzymstwa polskiego. Wrocław: Zakład Narodowy im. Ossoli'skich 2004 s. 54-55: ,,Wyraz cywilizacja znaczył obywatelstwo, od słowa łaci'skiego civis, obywatel. Obywatelem za$ nazywano
człowieka, który po$wi#cał si# za Ojczyzn# sw", jako Scevola i Kurcjusz, i Decjusz, a po$wi#cenie si# takie nazywano Obywatelstwem. Była to cnota poga'ska, mniej doskonała ni%eli
cnota chrze$cija'ska, która ka%e po$wi#ca& si# nie tylko za Ojczyzn# sw", ale za wszystkich
ludzi; wszak%e była cnot".
Ale potem, w bałwochwalczym pomieszaniu j#zyków, nazwano cywilizacj" modne i wykwintne ubiory, smaczn" kuchni#, wygodne karczmy, pi#kne teatra i szerokie drogi.
15
„KULTURA” I „CYWILIZACJA” – PRÓBA KORELACJI
75
Sam termin cywilizacja pojawił si# pierwotnie, tj. około 1732 r., w terminologii jurydycznej na oznaczenie postanowienia s"du, na mocy którego
proces karny ulegał zmianie na post#powanie cywilnoprawne19. W 1752 r.
wspomniany Anne Robert Jacques T u r g o t, przygotowuj"c prac# na temat
historii powszechnej, posłu%ył si# tym samym słowem na okre$lenie procesu
stawania si# cywilizowanym. Praca Turgota została jednak wydana pó4niej
przez kogo$ innego, st"d te% ksi"%kowy debiut słowa cywilizacja w jego
pozajurydycznym znaczeniu miał miejsce w 1756 r. na kartach Traktatu o
ludzko ci (L’Ami des hommes, ou Traité de la Population) napisanego przez
Victora R i q u e t i e g o, markiza de Mirabeau 20. Odt"d nazwa cywilizacja
zacz#ła zyskiwa& na popularno$ci nie tylko we Francji, lecz tak%e w innych
krajach. Na przykład w Anglii pojawiła si# w 1767 r. wraz z prac" Adama
Fergusona Esej o historii społecze%stwa obywatelskiego (An Essay on the
History of Civil Society), w Niemczech około 1775 r., a w Polsce na pocz"tku XIX wieku21.
2. TYPOLOGIA RELACJI
W połowie XVIII wieku cywilizacja stała si# synonimem kultury i antonimem stanu naturalnego. Podobnie jak kultura, tak równie% cywilizacja oznaczała proces doskonalenia si# człowieka, opanowania sił przyrody i tworzenia racjonalnych form %ycia społecznego22. Taki pogl"d stał si# punktem
wyj$cia francuskiej tradycji operowania kultur! i cywilizacj!. Z czasem
wyodr#bniły si# dwie kolejne tradycje. Tradycja niemiecka cywilizacj! nazwała materialn" cz#$& kultury, obejmuj"c" zarówno technologiczne wytwory człowieka, jak i organizacyjne aspekty ludzkiego %ycia. Natomiast
tradycja XX wieku cywilizacjami okre$liła odmienne kulturowo grupy spoTo& nie tylko Chrze$cijanin, ale poganin rzymski, gdyby powstał z grobu i obaczył ludzi,
których teraz nazywaj" cywilizowanymi, tedy obruszyłby si# gniewem i zapytałby, jakim prawem nazywaj" siebie tytułem, który pochodzi od słowa civis, Obywatel”.
19
B r a u d e l. The History of Civilizations s. 3.
20
Tam%e. Por. M o d r z e j e w s k i. Cywilizacja jako system społeczny s. 12.
21
Por. T a t a r k i e w i c z. Cywilizacja i kultura s. 74; S z u m e r a. Cywilizacja w my li polskiej s. 10: „W Polsce poj#cia cywilizacja i kultura pojawiły si# na pocz"tku XIX wieku. Pocz"tkowo obu terminów u%ywano jednocze$nie, bez wyra4nej dominacji któregokolwiek z nich”.
22
Por. Ph. B a g b y. Kultura i historia. Prolegomena do porównawczego badania cywilizacji.
Tł. J. Jedlicki. Warszawa: PIW 1975 s. 119-120; Z a b i e g l i k. Historia filozofii na tle cywilizacji europejskiej s. 13; K r " p i e c. Kultura s. 133.
76
KS. PAWEŁ TARASIEWICZ
łeczne w celu wyja$nienia faktu rozbie%no$ci w rozwoju rodzaju ludzkiego23.
Jakie typy relacji tre$ciowo-zakresowych mo%na wyró%ni& mi#dzy cywilizacj! i kultur! w kontek$cie ka%dej z tych tradycji?
a) Tradycja francuska
Identyfikowanie kultury i cywilizacji jest praktyk" historycznie najstarsz", która si#ga okresu O$wiecenia. Opiera si# ona na przekonaniu o ró%nicy
zachodz"cej mi#dzy stanem cywilizacyjnym (kulturowym) a stanem dziko$ci
i barbarzy'stwa. Człowiek dziki działa powodowany instynktami i %yje
w stanie barbarzy'stwa, który jest synonimem stanu natury24. Natomiast
człowiek cywilizowany, czyli naznaczony kultur", opanowuje swe zwierz#ce
instynkty, działa racjonalnie, łagodzi obyczaje, kocha pokój, odkrywa uroki
%ycia miejskiego, uczy si# stanowienia i przestrzegania praw itd. Przeciwstawienie cywilizacji (kultury) barbarzy'stwu ł"czy si# z przekonaniem, %e
poszczególne ludy, składaj"ce si# na cało$& rodzaju ludzkiego, musz" wcze$niej lub pó4niej przeby& podobne szczeble rozwoju od pierwotnego stanu
dziko$ci (ludy zbieracko-łowieckie), przez okres barbarzy'stwa (ludy pasterskie), do etapu cywilizacji (kultury), aby móc dalej si# w niej doskonali&25.
Jak odnotował Jerzy Szacki,
Proces ten rozumiano jako proces doskonalenia si# ludzi oraz ich stosunków wzajemnych, a tak%e powi#kszania przez nich władzy nad przyrod". Czasem kładziono mocniejszy nacisk na doskonalenie si# umysłowe i moralne, czasem na popraw# ustroju politycznego, czasem na wzrost dobrobytu, zawsze jednak chodziło
o zmiany na lepsze, traktowane jako przeznaczenie rodzaju ludzkiego (Guizot)26.
W O$wieceniu wi#c znalazło swój pocz"tek prze$wiadczenie nie tylko o
równoznaczno$ci kultury i cywilizacji, oraz przepa$ci oddzielaj"cej je od
23
Por. K. B r a t a n i e c. Zachód i Islam. Dylematy relacji. Kraków: Krakowskie Towarzystwo Edukacyjne 2009 s. 30-31.
24
Por. J. N e w m a n. Two Theories of Civilization. „Philosophy” 1979 nr 210 s. 475.
25
Por. Z a b i e g l i k. Historia filozofii na tle cywilizacji europejskiej s. 13; P. S k r z y d l e w s k i. Cywilizacja. W: Powszechna Encyklopedia Filozofii. T. 2. Red. A. Maryniarczyk.
Lublin: PTTA 2001 s. 340. Stan dziko$ci, barbarzy'stwa i cywilizacji wyró%niał ju% Henry Morgan w XIX wieku (zob. W.J. C a h n m a n. Culture, Civilization, and Social Change. „The Sociological Quarterly” 1962 nr 2 s. 98). Przepa$& mi#dzy cywilizacj" (kultur") a barbarzy'stwem była
„ujmowana w kategoriach moralnych, była przy tym interpretowana b"d4 na korzy$& cywilizacji,
b"d4 – jak u Rousseau – na korzy$& natury” (K ł o s k o w s k a. Kultura masowa s. 10).
26
J. S z a c k i. Historia my li socjologicznej. Warszawa: PWN 2002 s. 695.
„KULTURA” I „CYWILIZACJA” – PRÓBA KORELACJI
77
dziko ci i barbarzy%stwa, lecz równie% o cywilizacyjnej (kulturowej) ewolucji
ludzko$ci, która wyra4nie podlega prawom jednokierunkowego post#pu27.
Tym samym cywilizacja (kultura) stała si# synonimem tworzenia powszechnego dorobku ludzko$ci w danym czasie i przekazywania go w spadku kolejnym pokoleniom28.
Przedstawicielem stanowiska identyfikuj"cego cywilizacj" i kultur" był
J a n P a w e ł II. Uwa%ał on, %e cywilizacja – mimo i% etymologicznie wskazuje na polityczny wymiar bytowania człowieka – ma sens humanistyczny
i oznacza wszelkie działanie na rzecz humanizacji $wiata. Z tego tytułu jest ona
tym samym co kultura. W trosce o rozwój cywilizacyjny (kulturowy) ludzko$ci
Jan Paweł II wyró%niał cywilizacj# (kultur#) %ycia i cywilizacj# (kultur#)
$mierci. Pierwsza z nich opiera si# na poszanowaniu ludzkiej godno$ci i wyra%a si# w przestrzeganiu prymatu osoby nad rzecz", etyki nad technik", bycia
nad posiadaniem oraz miłosierdzia nad sprawiedliwo$ci". Na fundamencie
takich zasad ludzie staj" si# bardziej lud4mi we wszystkich wymiarach swego
bytowania. Poszczególne zbiorowo$ci ludzkie odkrywaj" prawd# o człowieku
w jej ró%nych aspektach i realizuj" j" na ró%ne sposoby, co skutkuje ró%norodno$ci" form cywilizacyjnych (kulturowych) w skali całego $wiata. Natomiast cywilizacja (kultura) $mierci oznacza wszystko to, co hamuje wła$ciwy
rozwój zarówno człowieka, jak i całej ludzko$ci. Ma ona charakter materialistyczny, utylitarystyczny i konsumpcjonistyczny, przez co człowiek staje si#
ograniczony do wymiaru $wiata rzeczy i zredukowany do poziomu dóbr sko'czonych. W praktyce cywilizacja (kultura) $mierci zasługuje na miano antycywilizacji (antykultury), poniewa% skutkuje naruszeniem niezbywalnych praw
człowieka przez zabójstwa, ludobójstwa, aborcj#, eutanazj#, samobójstwo, tortury, niewolnictwo oraz wszelkie niesprawiedliwo$ci i gwałty29.
Wyrazicielem idei ukierunkowanego rozwoju ludzko$ci był tak%e Francis
F u k u y a m a. W swojej ksi"%ce Koniec historii i ostatni człowiek (The End of
History and the Last Man, 1992) stwierdził, %e rodzaj ludzki od swoich po27
Por. tam%e s. 695-696.
Por. J. S k o c z y ' s k i. Cywilizacja. W: Encyklopedia Socjologii. T. 1. Red. W. Kwa$niewicz. Warszawa: Oficyna Naukowa 1998 s. 101.
29
Zob. J. C z a r n y. Cywilizacja miło ci – jako kulturotwórcza propozycja Jana Pawła II. W:
Ku cywilizacji miło ci. Red. W. Wenz. Wrocław: PWT 2006 s. 202-210; S k r z y d l e w s k i.
Cywilizacja s. 342-343. Zob. tak%e: J a n P a w e ł II. Kształtowanie sumienia. Kraków: Wyd. M
1998 s. 113: „Nie da& si# uwikła& całej tej cywilizacji po%"dania i u%ycia... Czy to jest cywilizacja – czy raczej antycywilizacja? Kultura – czy raczej antykultura? Tu trzeba wróci& do
elementarnych rozró%nie'. Przecie% kultur" jest to, co czyni człowieka bardziej człowiekiem. Nie
to tylko, co u$ywa jego człowiecze'stwo”.
28
78
KS. PAWEŁ TARASIEWICZ
cz"tków d"%y do pewnego stanu idealnego, do szczytu swego cywilizacyjnego
(kulturowego) rozwoju. Zdaniem autora kolejnymi krokami na drodze do
ostatecznego szcz#$cia człowieka były monarchia absolutna, feudalizm i komunizm. Po upadku tego ostatniego ludzka populacja szcz#$liwie znalazła si#
na ostatnim etapie swego rozwoju. Ko'cem historii, czyli zwie'czeniem cywilizacyjnej (kulturowej) ewolucji człowieka ma by& liberalna demokracja.
„Tylko demokracja liberalna – jak napisał F. Fukuyama – nie jest obci"%ona
fundamentalnymi wadami, sprzeczno$ciami wewn#trznymi oraz niedostatkiem
racjonalno$ci, czyli tym, co wiodło dawne ustroje do nieuchronnego upadku”30.
Identyfikacja cywilizacji i kultury wyst#puje równie% w wersji zmodyfikowanej, według której to%samo$& obu kategorii jest zjawiskiem mo%liwym, ale
niekoniecznym. Chodzi w niej o to, %e status cywilizacji przysługuje kulturze
dopiero na pewnym etapie jej rozwoju. Je%eli kultur" jest wszystko to, co
człowiek dodaje do natury, to cywilizacja jest kultur" najwy%ej rozwini#t".
Kultura towarzyszy człowiekowi na wszystkich etapach jego rozwoju, pocz"wszy od stanu pierwotnego, poprzez barbarzy'stwo, a% po cywilizacj#. Ta
ostatnia jest zwie'czeniem rozwoju poszczególnych kultur, lecz nie wszystkim dane jest j" osi"gn"&31. Ka%da wi#c cywilizacja jest kultur", ale nie ka%da
kultura jest zarazem cywilizacj". Ka%de bowiem społecze'stwo uczestniczy
w jakiej$ kulturze, ale nie ka%de uczestniczy w cywilizacji. Nawet obecnie
zauwa%a si# istnienie społeczno$ci, które cho& posiadaj" kultur#, to jednak nie
znaj" cywilizacji i wci"% bytuj" w przedcywilizacyjnym stadium rozwoju32.
Podej$cie respektuj"ce potencjaln" to%samo$& cywilizacji i kultury
pozwala wyró%ni& poszczególne etapy kulturowego rozwoju człowieka i jego społeczno$ci, od kultury niskiej po kultur# wysok". Najni%sze poziomy
kultury cechuje najsilniejszy zwi"zek z %yciem biologicznym, w którym
inteligencja praktyczna góruje nad refleksj". Kultury wy%szego rz#du
charakteryzuj" si# bardziej zreflektowanym stylem %ycia, przejawiaj"cym
si#, na przykład, w wi#kszej autonomii ró%nych sektorów %ycia społecznego: nauki, prawa, sztuki, gospodarki, religii itp. 33 Nawet cywilizacja, jako
30
F. F u k u y a m a. Koniec historii. Tł. T. Biero', M. Wichrowski. Pozna': Zysk i S-ka 1996
s. 9. Por. C. G ó r e c k i. Filozoficzna idea historii powszechnej. Francisa Fukuyamy liberalno-demokratyczny koniec historii. „Dialogi Polityczne” 2004 nr 2 s. 25-42.
31
K r z y s z t o f e k. Cywilizacja: dwie optyki s. 15. Por. S k o c z y ' s k i. Cywilizacja s. 102:
„Kultura miała oznacza& stan pierwotny, wyj$ciowy, cywilizacja faz# docelow"”. Kultur" na
poziomie cywilizacyjnym miałaby zajmowa& si# historia, natomiast nauki etnograficzne – kultur"
na poziomie przedcywilizacyjnym (zob. B a g b y. Kultura i historia s. 226).
32
A. P i s k o z u b. Cywilizacje w czasie i przestrzeni. Gda'sk: Wyd. UG 1996 s. 15-16.
33
K r " p i e c. Kultura s. 133.
„KULTURA” I „CYWILIZACJA” – PRÓBA KORELACJI
79
najwy%sza forma kultury, ma charakter procesu, dlatego te% podlega ci"głemu rozwojowi 34.
Powy%sze stanowisko ł"czy si# z pytaniem o doln" granic# cywilizacji,
czyli: jakie warunki musi spełni& rozwój kulturowy, aby osi"gn"& poziom
cywilizacyjny? Historycznie pierwszym wyznacznikiem cywilizacji była Europa35. Jej szczególne predyspozycje w tym wzgl#dzie z reguły uzasadniano
ideologicznie, wskazuj"c na to, %e Europejczycy to chrze$cijanie, których
losami kieruje prawdziwy Bóg, %e białych ludzi cechuje przyrodzona wy%szo$& wobec innych ras, %e europejskie $rodowisko naturalne swoimi walorami przesłania inne miejsca na Ziemi, %e europejska kultura jest wyj"tkowo
post#powa i twórcza36. Pó4niejsze odej$cie od ideologii europocentryzmu nie
pozostawiło pytania o kryterium cywilizacji bez odpowiedzi. Niektórzy byli
zdania, %e progiem cywilizacji jest rolnictwo, inni – %e najwy%szy poziom
kultury wyznacza pi$miennictwo i produkcja metali, jeszcze inni – %e cywilizacja rozpoczyna si# dopiero tam, gdzie istnieje mo%liwo$& jej naukowego
opracowania. Dyskusja na ten temat zdaje si# by& ci"gle aktualna. Niekiedy
towarzyszy jej przekonanie, %e skoro wszystkich ludzi z natury ł"cz" podobne podstawowe potrzeby oraz podobne zdolno$ci umysłowe, to nie mo%na wykluczy&, %e ka%da kultura jest w stanie w swoim rozwoju dotrze& do
poziomu cywilizacji, jakkolwiek by ta nie była rozumiana. Co wi#cej, skoro
rozwój kulturowy przebiega wsz#dzie w podobny sposób, to mo%na oczekiwa&, %e nawet ró%nie definiowane cywilizacje zwróc" si# z czasem ku jakiemu$ wspólnemu modelowi37.
b) Tradycja niemiecka
Identyfikowanie cywilizacji z kultur" materialn" było pierwotnie jednym
z typów potencjalnej to%samo$ci cywilizacji i kultury jako takiej. Wynikało
ono z redukcji integralnego rozwoju ludzko$ci do post#pu jedynie w zakresie
nowoczesnych technologii. Zgodnie z t" ide" $wiat zaawansowanej techniki
stał si# dla kultury przepustk" do krainy cywilizacji38. Zadaniem tak rozumianej cywilizacji stała si# organizacja wszystkich wytworów kultury
34
S z u m e r a. Cywilizacja w my li polskiej s. 15.
K r z y s z t o f e k. Cywilizacja: dwie optyki s. 15.
36
Zob. J.M. B l a u t. Eight Eurocentric Historians. New York: Guilford Press 2000 s. 1-18.
37
Por. Ch. A l e x a n d e r. The Concept of Civilization. „The Midwest Sociologist” 1951 nr 2
s. 16.
38
Por. J a r o s z y ' s k i. Kultura i cywilizacja s. 23.
35
80
KS. PAWEŁ TARASIEWICZ
materialnej, podporz"dkowanie $rodowiska naturalnego potrzebom człowieka oraz tworzenie instytucji społecznych, zabezpieczaj"cych zbiorowe %ycie
rosn"cej w coraz szybszym tempie populacji 39.
Cywilizacja, wskazuj"c na stopie' rozwoju społecze'stwa w zakresie
$rodków i zdolno$ci produkcyjnych oraz struktur społecznych, z pewno$ci"
wzbogacała kultur# jako tak", nie mogła si# z ni" jednak w pełni uzgodni&40.
Na potrzeb# dostrze%enia i dowarto$ciowania kultury w sensie duchowym
zwrócił szczególn" uwag# Immanuel K a n t.
Zdaniem filozofa z Królewca cywilizacja jest tym, co istnieje poza
człowiekiem i bytuje w materii jako jego wytwór. Kultura natomiast to
odseparowana od zewn#trznego $wiata, duchowa rzeczywisto$& człowieka,
obejmuj"ca wytworzone przez niego warto$ci (powinno$ci)41. Zarówno
cywilizacja, jak i kultura maj" jednak swoje 4ródło w człowieku. Kant wyró%nia bowiem dwie postaci kultury: kultur# zr#czno$ci i kultur# karno$ci.
Pierwsza z nich czyni człowieka istot" cywilizowan", jako %e poprzez nauk#,
sztuk# oraz ogład# %ycia towarzyskiego wyrabia w nim zdolno$ci do realizacji podejmowanych zada' w zakresie kultury materialnej. Druga z kolei,
podporz"dkowuj"c jednostk# celom wyznaczonym jej przez post#p ludzko$ci, le%y u podstaw kultury duchowej; uczy bowiem człowieka poskramiania własnych %"dz i nami#tno$ci tak, aby mógł on dokonywa& wyborów
zgodnie z prawem moralnym i poczuciem obowi"zku42.
Oddzielenie cywilizacji od kultury pozostawia otwart" kwesti# ich wzajemnych odniesie'. Niektórzy kontynuatorzy my$li Kanta stoj" na stanowisku radykalnej separacji i neutralno$ci obu tych dziedzin. Ich zdaniem
cywilizacja jest jedynie zespołem technicznych $rodków i sposobów panowania nad natur". Jej rozwój dokonuje si# wi#c wył"cznie na płaszczy4nie
technologicznej i polega na doskonaleniu wła$ciwych jej funkcji i sprawno$ci. Zdobycze cywilizacji maj" charakter czysto instrumentalny i utylitarny, dlatego stosunkowo łatwo si# upowszechniaj", cho& z uwagi na ich
podatno$& na konsumpcj# wymagaj" te% nieustannej reprodukcji. Kultura
natomiast jest dziedzin" uprawian" i rozwijan" bezinteresownie, st"d te% na
39
Por. I. P r z y b y ł a. Czy cywilizacja zabija kultur"? Inowrocław: WSP TWP w Warszawie
2010 s. 4.
40
Por. A d a m s k i. Cywilizacja kol. 741.
41
Zob. S k r z y d l e w s k i. Cywilizacja s. 340; Z a b i e g l i k. Historia filozofii na tle cywilizacji europejskiej s. 12: „kultura, wedle niemieckiego okre$lenia, jest wy%sz" postaci" ludzkiego
bytowania”.
42
S z u m e r a. Cywilizacja w my li polskiej s. 10-11.
„KULTURA” I „CYWILIZACJA” – PRÓBA KORELACJI
81
ogół jest pozbawiona u%yteczno$ci praktycznej. Przewy%sza ona osi"gni#cia
cywilizacji swoj" stabilno$ci", poniewa% składa si# z trwałych warto$ci
duchowych43.
Zwolennikiem pogl"du o neutralno$ci cywilizacji wobec kultury zdaje si#
by& Alfred W e b e r. Pojmował on cywilizacj# jako proces ogólnoludzkiego
o$wiecenia, odsłaniaj"cy ukryt" struktur# obiektywnego $wiata, który jest
taki sam dla wszystkich ludzi. Natomiast kultura, jego zdaniem, pozostaje
nieodł"cznie zwi"zana ze swoistym kontekstem historycznym, skutkiem
czego rodzi si#, rozwija, starzeje i umiera jako niezale%ny $wiat symboli
o nieprzekazywalnej tre$ci. Podczas wi#c, gdy cywilizacja zachowuje sw"
to%samo$& wsz#dzie, to kultura realizuje si# poprzez swoj" ró%norodno$&,
tworz"c $wiat chi'ski, hinduski, egipski, babilo'ski, klasyczny, arabski czy
zachodni44.
Radykalny podział na kultur# (kultur# duchow") i cywilizacj# (kultur#
materialn") spotyka si# z sugestywn" krytyk" zbudowan" na przekonaniu, %e
ka%dy materialny wytwór człowieka stanowi niepodzieln" cało$& idei (ducha) i materii. Ka%dy bowiem materialny artefakt, zanim zostanie wytworzony, musi najpierw pojawi& si# w ludzkim umy$le jako jego pomysł lub
wyobra%enie. 7wiat materialnych wytworów człowieka jest pod tym wzgl#dem jednolity, ka%da twórcza my$l splata si# tu z odpowiednim tworzywem
i dostosowuje do niego. Dlatego te% dychotomia mi#dzy kultur" materialn"
i duchow" wydaje si# by& czym$ apriorycznym i sztucznym45. Wydaje si#
43
Por. J. S z c z e p a ' s k i. Elementarne poj"cia socjologii. Warszawa: PWN 1970 s. 74-75.
Niektórzy, np. Paul Barth, panowanie człowieka nad natur" opisuj" za pomoc" słowa kultura,
a nie cywilizacja. Zob. S k o c z y ' s k i. Cywilizacja s. 102; S z u m e r a. Cywilizacja w my li polskiej s. 11.
44
Zob. S z a c k i. Historia my li socjologicznej s. 706. Wydaje si#, %e ze stanowiskiem Webera
doskonale koresponduj" słowa Edwarda Sapira: „Cywilizacja jako cało$& idzie naprzód nieprzerwanie, kultura jest tym, co przychodzi i odchodzi” (K.V. Lottick. Some Distinctions between
Culture and Civilization as Displayed in Sociological Literature. „Social Forces” 1950 nr 3 s. 240).
45
Zob. S z c z e p a ' s k i. Elementarne poj"cia socjologii s. 75-77. Por. T a t a r k i e w i c z.
Cywilizacja i kultura s. 77-78: „Ale gdy niekiedy mówimy o cywilizacji (w liczbie pojedynczej),
to mamy na my$li wysok" nadbudow# nad prymitywn" naturaln" egzystencj". Tak rozumiana
cywilizacja jest zespołem przedmiotów materialnych, ale tak%e – czynno$ci duchowych; te
przedmioty materialne zostały bowiem obmy$lone i s" u%ywane dzi#ki my$li odkrywców i organizatorów. Czynniki materialne i duchowe cywilizacji s" tak zespolone, %e byłoby sztuczne i niesłuszne dzielenie ich na dwa działy: materialny i duchowy”; P i s k o z u b. Cywilizacje w czasie
i przestrzeni s. 9: „Zgodzi& si# bowiem trzeba z tym, %e kultura obejmuje zarówno duchowe, jak
i materialne osi"gni#cia („uprawy”) ludzkie. Nie do przyj#cia jest popularne w przeszło$ci
rozró%nianie, w my$l którego kultura miałaby obejmowa& wył"cznie duchowe, cywilizacje za$ –
wył"cznie materialne osi"gni#cia ludzko$ci”.
82
KS. PAWEŁ TARASIEWICZ
wi#c, %e mi#dzy cywilizacj" a kultur" musi istnie& relacja jakiego$ wzajemnego podporz"dkowania b"d4 dopełniania.
Stanowisko podporz"dkowuj"ce cywilizacj# kulturze reprezentuje Jacques M a r i t a i n. Według niego, skoro kultura oznacza dziedzin# %ycia rozumnego i etycznego, to zadaniem kultury jest przenoszenie warto$ci moralnych, przyswajanych przez jednostki, w sfer# %ycia politycznego i organizacyjnego, które jest domen" cywilizacji. Prymat kultury polega wi#c na tym,
%e jej cel, jakim jest prawdziwy rozwój intelektualny, moralny i duchowy
ludzko$ci, jest równocze$nie celem cywilizacji. Misja wspierania kultury
w realizacji jej d"%e' wymaga te% od cywilizacji, aby ta kształtowała zbiorowe %ycie człowieka w oparciu o prawdziwe warto$ci religijno-moralne46.
Biegunowo przeciwne stanowisko zajmuj" Alvin i Heidi T o f f l e r o w i e,
którzy s" przekonani, %e to cywilizacja, rozumiana jako ogólny poziom rozwoju technologicznego ludzko$ci, dominuje nad kultur" i nadaje ostateczny
kształt ludzkiemu $wiatu. Ich zdaniem współczesne pokolenie stoi w obliczu
przemian zwi"zanych z rozwojem technologii komputerowej. Nowa posta&
(„fala”) cywilizacji w sposób mechaniczny dokonuje istotnej modyfikacji
w zakresie zarówno kultury materialnej, jak i duchowej. Jak pisz" A. i H.
Tofflerowie:
Na naszych oczach w naszym %yciu rodzi si# nowa cywilizacja, a $lepcy usiłuj" j"
u$mierci&. Ta nowa cywilizacja niesie ze sob" nowy styl %ycia rodzinnego, zmiany
w sposobie pracy, odnoszenia si# do siebie i %ycia, nowy kształt %ycia gospodarczego, nowe konflikty polityczne, a przede wszystkim: now" $wiadomo$&47.
Prymat kultury materialnej nad duchow" budzi jednak wiele kontrowersji.
Wydaje si# bowiem, %e je%eli w cywilizacji, która z natury podlega kryteriom skuteczno$ci i u%yteczno$ci, zaczynaj" budzi& si# dodatkowo tendencje
technokratyczne, to staje si# ona powa%nym wyzwaniem dla kultury 48.
Z kolei za komplementarnym zwi"zkiem cywilizacji i kultury optował
Władysław T a t a r k i e w i c z. Uwa%ał on, %e cywilizacja jest czym$ obiektywnym, cz#$ciowo materialnym i nale%"cym do $wiata zewn#trznego,
podczas gdy kultura obejmuje to, co subiektywne, psychiczne, wewn#trzne,
indywidualne, dla ka%dego ró%ne, cho& wielorako podobne u ró%nych ludzi,
46
Zob. S z u m e r a. Cywilizacja w my li polskiej s. 15.
A. i H. T o f f l e r. Budowa nowej cywilizacji. Polityka trzeciej fali. Tł. J. Łozi'ski. Pozna':
Zysk i S-ka 1996 s. 17. Por. S k r z y d l e w s k i. Cywilizacja s. 342.
48
Por. S z u m e r a. Cywilizacja w my li polskiej s. 11; P r z y b y ł a. Czy cywilizacja zabija
kultur"? s. 3-30.
47
„KULTURA” I „CYWILIZACJA” – PRÓBA KORELACJI
83
zwłaszcza %yj"cych jednocze$nie i blisko siebie. Pomi#dzy tak poj#t" cywilizacj" i kultur" dochodzi do wymiany, polegaj"cej na tym, %e jednostki
o kulturze wy%szej stymuluj" post#p cywilizacji, która z kolei przyczynia si#
do podniesienia kultury pozostałych jednostek 49.
c) Tradycja XX wieku
Zasadnicz" cech" francuskiego i niemieckiego podej$cia do cywilizacji
i kultury jest przekonanie, %e ludzko$& w cało$ci podlega ukierunkowanemu
post#powi czy to dzi#ki $wiadomej pracy poszczególnych ludzi, czy te%
dzi#ki apriorycznym prawom rozwoju historycznego. Wiek XX przynosi jednak z sob" istotn" modyfikacj# idei post#pu. Odt"d nie ma ju% mowy o jednej cywilizacji czy kulturze, która kieruje rozwojem całej ludzko$ci, lecz
mówi si# o wielu ró%nych i nie sprowadzalnych do siebie cywilizacjach lub
kulturach, które w sobie wła$ciwy sposób determinuj" post#p jakiej$ cz#$ci
ludzkiej populacji 50. Jak zauwa%ył Stefan Zabieglik:
Takie podej$cie odchodzi od poprzedniej koncepcji, zakładaj"cej istnienie jednej
cywilizacji, na rzecz uznania mnogo$ci cywilizacji, które powstaj", trwaj" jaki$
czas i upadaj", współistniej" ze sob" i rywalizuj", oddziałuj" na siebie i ewoluuj".
Przy takim podej$ciu cywilizacja europejska traktowana jest jako jedna z wielu
w czasie i przestrzeni, a nie jaki$ wzorzec, ku któremu winny si# kierowa& inne
ludy i społecze'stwa, by zasłu%y& na miano cywilizacji51.
W$ród propozycji reprezentuj"cych dwudziestowieczny nurt interpretacji
zwi"zków zachodz"cych mi#dzy cywilizacj" i kultur" mo%na wyró%ni& pogl"dy, które traktuj" cywilizacje jako czynniki integruj"ce b"d4 te% dopełniaj"ce poszczególne kultury.
Stanowisko mówi"ce o cywilizacjach jako kryteriach zorganizowania kultur do wspólnego działania zajmował Feliks K o n e c z n y. Jego zdaniem
49
T a t a r k i e w i c z. Cywilizacja i kultura s. 79-84. Por. K r z y s z t o f e k. Cywilizacja:
dwie optyki s. 18: „Jasnym jest przeto, i% mi#dzy cywilizacj" i kultur" musi nast#powa& stała wymiana, ci"g wzajemnych interakcji: wybitne jednostki i ich kultura formowane s" przez cywilizacj#, ta za$, prawem dodatniego sprz#%enia zwrotnego jest przez te jednostki wzbogacana”.
50
Por. J. W e i n b e r g e r. Progress. W: New Dictionary of the History of Ideas. T. 5. Red.
M.C. Horowitz, Detroit i in.: Thompson Gale 2005 s. 1912-1916; S z a c k i. Historia my li socjologicznej s. 696; T a t a r k i e w i c z. Cywilizacja i kultura s. 75: „teraz zacz#to ró%nicowa& kultury (i cywilizacje): jest ich tyle, ile formacji społecznych. U Azteków były inne ni% u Rzymian,
w $redniowieczu inne ni% w naszych czasach, dzi$ w Europie s" inne ni% w Tasmanii”.
51
Z a b i e g l i k. Historia filozofii na tle cywilizacji europejskiej s. 12.
84
KS. PAWEŁ TARASIEWICZ
cywilizacja jest kategori" naczeln", mieszcz"c" w sobie wiele kultur, które
s" nie tyle jej cz#$ciami składowymi, co realnymi konkretyzacjami. Cywilizacja jest bowiem abstraktem, w przeciwie'stwie do kultury, która nale%y
do rzeczywisto$ci realnej. Poszczególne cywilizacje, jako metody ustroju
%ycia zbiorowego, powstały na gruncie konkretnych kultur, które rozszerzaj"c
swój zasi#g wygenerowały inne współmierne sobie odmiany kultur. Dzi#ki
cywilizacjom podobne kultury odnajduj" swoj" jedno$& oraz podstaw# do realizacji wspólnych interesów, nie tylko obronnych. Jak twierdził Koneczny:
Ka%da cywilizacja, póki jest %ywotn", d"%y do ekspansji; to te% gdziekolwiek
zetkn" si# z sob" dwie cywilizacje %ywotne, walczy& z sob" musz". Wszelka cywilizacja %ywotna, nie obumieraj"ca, jest zaczepn". Walka trwa, dopóki jedna z walcz"cych cywilizacji nie zostanie unicestwiona, samo zdobycie stanowiska cywilizacji panuj"cej walki bynajmniej nie ko'czy52.
Do zasadniczych czynników warunkuj"cych ró%nice mi#dzy cywilizacjami,
jako rodzinami kultur Koneczny zaliczył: postaw# człowieka wobec czasu,
stosunek prawa publicznego do prywatnego, 4ródła prawa oraz istnienie lub
brak poczucia narodowego53.
Samuel Ph. H u n t i n g t o n równie% widział w cywilizacjach swego rodzaju czynnik organizuj"cy kultury. Uwa%ał, %e ludzko$& jest podzielona na
cz#$ci legitymuj"ce si# własn" to%samo$ci" kulturow". W czasach współczesnych ka%da z istniej"cych kultur stała si# dodatkowo cywilizacj" na
skutek nabycia faktycznej podmiotowo$ci politycznej i uzyskania statusu
głównego wyznacznika porz"dku geopolitycznego w zglobalizowanym $wiecie. O to%samo$ci danej cywilizacji decyduje wła$ciwa jej kultura. Cywilizacja bowiem – jak pisał S.Ph. Huntington – jest „najwy%szym kulturowym
stopniem ugrupowania ludzi i najszersz" płaszczyzn" kulturowej to%samo$ci,
ponad któr" jest ju% tylko to, co odró%nia człowieka od innych gatunków”54.
Zasadnicz" jednak misj" ka%dej cywilizacji jest reprezentowanie interesów
politycznych własnej kultury na arenie %ycia mi#dzynarodowego. Nie
wszystkie cywilizacje s" sobie jednakowo wrogie, mimo to mi#dzy wszyst52
F. K o n e c z n y. O wielo ci cywilizacji. Kraków: Geberthner i Wolf 1935 s. 312-313.
Zob. t e n % e. Prawa dziejowe. Komorów: Wyd. ANTYK 1997 s. 36. Por. A. H i l c k m a n.
Feliks Koneczny i porównawcza nauka o cywilizacjach. W: F. K o n e c z n y. O ład historii.
Wrocław: Wyd. NORTOM 2004 s. 72-100; J a r o s z y ' s k i. Kultura i cywilizacja s. 26-27;
S k o c z y ' s k i. Cywilizacja s. 102-103; S z u m e r a. Cywilizacja w my li polskiej s. 12.
54
S.P. H u n t i n g t o n. Zderzenie cywilizacji i nowy kształt ładu wiatowego. Tł. H. Jankowska. Warszawa: Muza 1998 s. 45-46.
53
„KULTURA” I „CYWILIZACJA” – PRÓBA KORELACJI
85
kimi trwa odwieczna rywalizacja, która nie tylko wywołuje stan ci"głego
napi#cia wokół globalnego porz"dku, lecz stanowi równie% stałe zagro%enie
dla $wiatowego pokoju55.
Teza o cywilizacjach, które s" zwie'czeniem ró%norodnych kultur, była
z kolei wyró%nikiem pogl"dów Ferdynanda B r a u d e l a. Wraz z innymi
przedstawicielami francuskiej Szkoły Annales, uwa%ał on, %e cywilizacja
przedstawia zobiektywizowany i w znacznym stopniu jednolity dorobek
wi#kszej lub mniejszej cz#$ci ludzko$ci. Dlatego te% istniej" liczne cywilizacje o szerszych i w#%szych zakresach, mi#dzy którymi zachodzi zjawisko
wzajemnego nakładania si#, krzy%owania lub innego oddziaływania. Zwi"zek cywilizacji i kultury ujawniaj" badania historii ludzkiej mentalno$ci,
które mówi"c o cywilizacji korzystaj" z opisu kulturowego. W ich $wietle
przedstawiciele cywilizacji oddalonych od siebie w czasie i przestrzeni ró%ni" si# nie tylko technikami pracy, organizacj" %ycia zbiorowego, czy pogl"dami na te lub inne sprawy, lecz równie% wra%liwo$ci", poczuciem czasu,
reakcj" na bod4ce $wiata zewn#trznego, uczuciami oraz sposobami ich
okazywania56. Cywilizacje nie zawsze s" jednak tym samym, co kultury. Ich
to%samo$& jest uwarunkowana rozwojem tych ostatnich: cywilizacjami s"
bowiem tylko te kultury, które zapewniły sobie wzrost i osi"gn#ły dojrzało$&, własne optimum57.
Podobne stanowisko zajmował Arnold J. T o y n b e e. Uwa%ał on, %e rozwój ludzko$ci jest wynikiem działalno$ci człowieka, stawiaj"cego czoło
kolejnym wyzwaniom ze strony $rodowiska i poszukuj"cego wyj$cia z kolejnych sytuacji, w jakich si# znalazł na skutek swych wcze$niejszych dokona'. Punktem wyj$cia tego rozwoju jest stan pierwotny, jego rozwini#ciem – poszczególne kultury, a zwie'czeniem – cywilizacje. Kulturowy ferment generuje jednostki lub grupy jednostek, których wynalazczo$& decyduje o przej$ciu do %ycia cywilizowanego i o cywilizacyjnych post#pach.
W ka%dej z cywilizacji ludzie, poci"gni#ci przykładem wybitnych jednostek,
próbuj" wznie$& si# ponad poziom zwykłego człowiecze'stwa ku jakiemu$
wy%szemu rodzajowi %ycia duchowego. Nie ma bowiem cywilizacji bez zbli%enia si# do Boga, skutkiem czego ich odr#bno$& zale%y głównie od czynników natury duchowej (religijnej) 58.
55
Zob. tam%e. Por. S k r z y d l e w s k i. Cywilizacja s. 342.
Zob. S z a c k i. Historia my li socjologicznej s. 734-737.
57
Por. S z u m e r a. Cywilizacja w my li polskiej s. 13.
58
Zob. A. T o y n b e e. Studium historii. Tł. J. Marz#cki. Warszawa: PIW 2000. Por. S z a c k i. Historia my li socjologicznej s. 709-713.
56
86
KS. PAWEŁ TARASIEWICZ
Nie zawsze jednak cywilizacja jest rozumiana w kategoriach szansy i perspektywy dalszego rozwoju kultury. Na przykład Oswald S p e n g l e r
pojmował cywilizacj# jako pesymistyczn" i fatalistyczn" konsekwencj# dokonuj"cych si# przemian kulturowych. Jego zdaniem dorobek całej ludzko$ci
jest dziełem o$miu kultur, z których ka%da – pomimo interakcji z innymi
kulturami – jest sama w sobie organizmem niezale%nym i zupełnym. Proces
rozwoju ka%dej z kultur podlega prawom analogicznym do tych, które wyst#puj" w przyrodzie, st"d te% z konieczno$ci przechodzi on stadia podobne
do biologicznych: od młodo$ci, przez dojrzało$&, do staro$ci. Cywilizacja
jest ostatni" faz" %ycia kultury. Zwiastunem jej nadej$cia jest transformacja
relacji społecznych z bezpo$rednich i organicznych, czyli ugruntowanych na
wspólnych wzorcach kulturowych, na po$rednie i mechaniczne, czyli oparte
na bezdusznych instytucjach. Cywilizacja jest to wi#c kultura na etapie
swego zmierzchu, zaniku i obumierania, na etapie, który przychodzi wcze$niej lub pó4niej, lecz nast#puje zawsze z nieubłagan" konieczno$ci"59.
3. PODSUMOWANIE
Celem podj#tych rozwa%a' była próba uporz"dkowania stanowisk w sprawie relacji zachodz"cych mi#dzy kultur! i cywilizacj!. W $wietle przeprowadzonych analiz nale%y wskaza& na dwa konteksty podziału tych relacji.
Przy zało%eniu jednokierunkowego rozwoju ludzko$ci mo%na wyró%ni& stanowiska mówi"ce o aktualnej lub potencjalnej to%samo$ci kultury i cywilizacji (tradycja francuska) b"d4 te% o ich wzajemnej separacji, podporz"dkowaniu lub dopełnianiu (tradycja niemiecka). Z kolei na tle ró%nokierunkowego rozwoju ludzkiej populacji mo%na wyró%ni& stanowiska, według których terminem cywilizacja oznacza si# czynniki integruj"ce lub dopełniaj"ce rzeczywisto$ci zwane kulturami (tradycja XX wieku).
Wydaje si#, %e głównym powodem ró%norodno$ci postaw wzgl#dem wzajemnych odniesie' kultury i cywilizacji jest trudno$& w wyja$nianiu zło%ono$ci ludzkiego %ycia zbiorowego. Poszczególni my$liciele korzystaj" z tych
„dwóch ró%nych słów – jak podkre$lił W. Tatarkiewicz – by nimi oznaczy&
ró%ne elementy tak bardzo zło%onego %ycia społecznego”60. Z pewno$ci"
59
Zob. O. S p e n g l e r. Zmierzch Zachodu. Zarys morfologii historii uniwersalnej. Tł. J. Marz#cki. Warszawa: Wyd. KR 2001. Por. S z a c k i. Historia my li socjologicznej s. 700-704;
S k r z y d l e w s k i. Cywilizacja s. 341; S z u m e r a. Cywilizacja w my li polskiej s. 12-13.
60
T a t a r k i e w i c z. Cywilizacja i kultura s. 76.
„KULTURA” I „CYWILIZACJA” – PRÓBA KORELACJI
87
brak powszechnie aprobowanych rozwi"za' zach#ca do tego, aby wszystkich
badaczy obj"& powszechnym prawem do ujmowania omawianej tu kwestii
po swojemu61. Niemniej jednak przedstawiona typologia tre$ciowo-zakresowych relacji mi#dzy cywilizacj! i kultur! prowokuje do uznania pewnych
tradycji interpretacyjnych i konfrontacji ewentualnych nowych propozycji
z dokonaniami wcze$niejszymi.
BIBLIOGRAFIA
A d a m s k i F.: Cywilizacja. W: Encyklopedia Katolicka. T. III. Red. R. Łukaszyk i in. Lublin:
TN KUL 1979 kol. 741-743.
A l e x a n d e r Ch.: The Concept of Civilization. „The Midwest Sociologist” 1951 nr 2.
B a g b y Ph.: Kultura i historia. Prolegomena do porównawczego badania cywilizacji. Tł. J. Jedlicki. Warszawa: PIW 1975.
B l a u t J.M.: Eight Eurocentric Historians. New York: Guilford Press 2000.
B r a t a n i e c K.: Zachód i Islam. Dylematy relacji. Kraków: Krakowskie Towarzystwo Edukacyjne 2009;
B r a u d e l F.: The History of Civilizations. Tłum. R. Mayne. New York: Penguin 1993.
C a h n m a n W.J.: Culture, Civilization, and Social Change. „The Sociological Quarterly” 1962
nr 2 s. 93-106.
C z a r n y J.: Cywilizacja miło$ci – jako kulturotwórcza propozycja Jana Pawła II. W: Ku cywilizacji miło$ci. Red. W. Wenz, Wrocław: PWT 2006 s. 202-210.
F u k u y a m a F.: Koniec historii. Tł. T. Biero', M. Wichrowski. Pozna': Zysk i S-ka 1996.
G ó r e c k i C.: Filozoficzna idea historii powszechnej. Francisa Fukuyamy liberalno-demokratyczny koniec historii. „Dialogi Polityczne” 2004 nr 2 s. 25-42.
H i l c k m a n A.: Feliks Koneczny i porównawcza nauka o cywilizacjach. W: F. K o n e c z n y.
O ład historii. Wrocław: Wyd. NORTOM 2004 s. 72-100.
H u n t i n g t o n S.P.: Zderzenie cywilizacji i nowy kształt ładu $wiatowego. Tłum. H. Jankowska. Warszawa: Muza 1998;
J a n P a w e ł II. Kształtowanie sumienia. Kraków: Wyd. M 1998.
J a r o s z y ' s k i P.: Kultura i cywilizacja. Od Cycerona do Konecznego. „Człowiek w Kulturze”
1998 nr 10 s. 13-29.
K r " p i e c M.A.: Kultura. W: Powszechna Encyklopedia Filozofii. T. 6. Red. A. Maryniarczyk.
Lublin: PTTA 2005 s. 132-138.
K ł o s k o w s k a A.: Kultura masowa. Krytyka i obrona. Warszawa: PWN 2005.
K o n e c z n y F.: O wielo$ci cywilizacji. Kraków: Geberthner i Wolf 1935.
— Prawa dziejowe. Komorów: Wyd. ANTYK 1997;
K r z y s z t o f e k K.: Cywilizacja: dwie optyki. Warszawa: Instytut Kultury 1991.
L o t t i c k K.V.: Some Distinctions between Culture and Civilization as Displayed in Sociological Literature. „Social Forces” 1950 nr 3 s. 240-250.
61
Por. K r z y s z t o f e k. Cywilizacja: dwie optyki s. 17; T a t a r k i e w i c z. Cywilizacja
i kultura s. 76: „W tych warunkach ten, kto pisze o kulturze i cywilizacji, jest wolny: mo%e je
interpretowa& i jedn" od drugiej odró%nia& jak chce, byle wyzyskuj"c dwa wyrazy, jakie ma do
rozporz"dzenia, uwydatnił istotne ró%nice desygnatów”.
88
KS. PAWEŁ TARASIEWICZ
M. T u l l i C i c e r o n i s Disputationes Tusculanae. Rec. B. Klotz. Lipsiae 1835.
M i c k i e w i c z A.: Ksi#gi narodu polskiego i pielgrzymstwa polskiego. Wrocław: Zakład Narodowy im. Ossoli'skich 2004.
M o d r z e j e w s k i A.: Cywilizacja jako system społeczny. „Cywilizacja i Polityka” 2009 nr 7
s. 11-27.
N e w m a n J.: Two Theories of Civilization. „Philosophy” 1979 nr 210 s. 473-483.
P i s k o z u b A.: Cywilizacje w czasie i przestrzeni. Gda'sk: Wyd. UG 1996.
P r z y b y ł a I.: Czy cywilizacja zabija kultur#? Inowrocław: WSP TWP w Warszawie 2010.
S k r z y d l e w s k i P.: Cywilizacja. W: Powszechna Encyklopedia Filozofii. T. 2. Red. A. Maryniarczyk. Lublin: PTTA 2001 s. 339-348.
S k o c z y ' s k i J.: Cywilizacja. W: Encyklopedia Socjologii. T. 1. Red. W. Kwa$niewicz. Warszawa: Oficyna Naukowa 1998 s. 101-103.
S p e n g l e r O.: Zmierzch Zachodu. Zarys morfologii historii uniwersalnej. Tł. J. Marz#cki.
Warszawa: Wyd. KR 2001.
S z a c k i J.: Historia my$li socjologicznej. Warszawa: PWN 2002.
S z c z e p a ' s k i J.: Elementarne poj#cia socjologii. Warszawa: PWN 1970;
S z u m e r a G.: Cywilizacja w my$li polskiej. Pogl"dy filozoficzno-społeczne Erazma Majewskiego. Katowice: Wyd. U7 2007.
T a t a r k i e w i c z W.: Cywilizacja i kultura. W: t e n % e. Parerga. Warszawa: PWN 1978 s. 74-92.
T o f f l e r A. i H.: Budowa nowej cywilizacji. Polityka trzeciej fali. Tł. J. Łozi'ski. Pozna':
Zysk i S-ka 1996.
T o y n b e e A.: Studium historii. Tł. J. Marz#cki. Warszawa: PIW 2000.
The Turgot Collection: Writings, Speeches, and Letters of Anne Robert Jacques Turgot, Baron de
Laune. Red. D. Gordon. Aubern: Mises Institute 2011.
W e i n b e r g e r J.: Progress. W: New Dictionary of the History of Ideas. T. 5. Red. M.C. Horowitz. Detroit i in.: Thompson Gale 2005 s. 1912-1916;
Z a b i e g l i k S.: Historia filozofii na tle cywilizacji europejskiej (do ko'ca XVIII wieku). Sopot: Fundacja na rzecz Polskich Zwi"zków Kredytowych 2003.
“CULTURE” AND “CIVILIZATION”: A CORRELATION OF TERMS
Summary
The article aims at elucidating relations between culture and civilization. Its structure is
twofold and contains the history of these two ideas before their meeting, as well as the typology
of their correlation. The mutual relations between culture and civilization depend on an attitude
toward the idea of human progress. While the unidirectional development of the mankind is
assumed, it is possible to distinguish both positions of the actual or potential identity of culture
and civilization in the respect of their content and extent (Pope John Paul II, Fukuyama), and
positions of the separation, subordination or complementation of them (Kant, Weber, Maritain,
Toffler, Tatarkiewicz). When the multidirectional growth of the mankind is presupposed, then
there come into sight positions where civilizations integrate or accomplish cultures (Koneczny,
Huntington, Braudel, Toynbee, Spengler). As the notions of culture and civilization can be used
by scholars at will, the given typology inspires a respect for some traditional interpretations.
Słowa kluczowe: kultura, cywilizacja, człowiek, społecze'stwo, ludzko$&.
Key words: culture, civilization, man, society, mankind.