View/Open
Transkrypt
View/Open
UNIWERSYTET WARSZAWSKI WYDZIAŁ LINGWISTYKI STOSOWANEJ INSTYTUT LINGWISTYKI STOSOWANEJ Małgorzata Tryba Autoreferat rozprawy doktorskiej pt. Profesjonalizacja zawodu tłumacza konferencyjnego w Polsce ang. Professionalization of conference interpreting in Poland Promotor: Prof. UW dr hab. Krzysztof Hejwowski – Uniwersytet Warszawski Recenzenci: Dr hab. Bogusława Whyatt – Uniwersytet im. Adama Mickiewicza Dr hab. Artur Kubacki – Uniwersytet Śląski Przedmiot rozprawy Przedmiotem rozprawy doktorskiej jest profesjonalizacja tłumaczenia konferencyjnego w Polsce. Profesjonalizacja rozumiana jest jako strategia stosowana przez najemnych pracowników umysłowych w procesie strukturalizacji klasowej w celu nabycia i użytkowania określonych dóbr, stanowisk i umiejętności. Profesjonalizacja, podobnie jak monopolizacja, jest strategią strukturotwórczą ukierunkowaną na zabezpieczenie interesów grupowych. Obecnie w badaniach nad przekładem najczęściej stosuje się dwa podejścia do profesjonalizacji zawodu tłumacza ustnego: teorię cech zawodowych i teorię kontroli zawodowej.1 Według teorii cech zawodowych „profesja to zawód posiadający określone cechy”2, natomiast 1 2 por. Pym (2012), Tseng (1992) Winter (1988: 21) 1 profesjonalizacja to proces, przy pomocy którego specjalności zawodowe dążą do osiągnięcia podobieństwa do profesji. 3 Podejście to zakłada określenie, w jakim stopniu dany zawód osiągnął status profesji w oparciu o listę atrybutów tego zawodu lub ich braku. Lista cech profesji obejmuje m.in.: wiedzę teoretyczną; kontrolę nad świadczonymi usługami i celami zawodowymi; kodeks etyczny; uznanie i szacunek klientów; stowarzyszenia zawodowe; formalny system kształcenia; certyfikacje i licencje na wykonywanie zawodu, poczucie wspólnoty zawodowej, które odróżnia profesje od zawodów oraz stałość w pełnieniu jednej roli zawodowej. Zgodnie z teorią kontroli zawodowej,4 im większą kontrolę nad swoją pracą i rynkiem sprawują członkowie danej grupy zawodowej, tym bardziej sprofesjonalizowany jest dany zawód. Profesjonalizacja określana jest więc również jako zinstytucjonalizowana kontrola.5 Ostatecznym celem procesu profesjonalizacji są autonomia oraz kontrola nad sposobem i warunkami wykonywanej pracy. Profesjonalizacja nie może być osiągnięta przez jednostki (indywidualnie), lecz wymaga kolektywnego wysiłku całej społeczności zawodowej w formie stowarzyszeń zawodowych i towarzystw. Wysoko sprofesjonalizowane zawody charakteryzują się silnymi organizacjami zawodowymi, które postrzegane są w literaturze przedmiotu jako główne czynniki w procesie kształtowania się profesji.6 Cele rozprawy Rozprawa miała na celu przedstawienie i analizę sytuacji tłumaczenia konferencyjnego jako zawodu w Polsce pod kątem profesjonalizacji oraz zaproponowanie modelu profesjonalizacji zawodu tłumacza konferencyjnego. Za materiał badawczy posłużyła ankieta internetowa przeprowadzona wśród 140 tłumaczy konferencyjnych różnych języków pracujących na polskim rynku tłumaczeń. Zagadnienie profesjonalizacji omówiono w oparciu o istniejące modele profesjonalizacji zawodu tłumacza ustnego, literaturę translatoryczną oraz publikacje z zakresu socjologii zawodów i profesjonalizacji. Na płaszczyźnie teoretycznometodologicznej praca mieści się w obszarze translatoryki. 3 Hudson (1990: 258) por. Tseng (1992) 5 Johnson (1972: 45) 6 Larson (1977) cyt. przez Tsenga (1992: 20) 4 2 Struktura rozprawy Rozprawa doktorska składa się z sześciu rozdziałów. W rozdziale I przedstawiono podstawy teoretyczne dysertacji. Pierwszą część rozdziału poświęcono zagadnieniu tłumaczenia konferencyjnego, jego zdefiniowaniu oraz obecnie stosowanym formom. Tłumaczenie konferencyjne zostało również przedstawione jako usługa i skonfrontowane z oczekiwaniami odbiorów w oparciu o badanie AIIC Survey on Expectations of Users of Conference Interpretation (1995). Poruszono także kwestie norm i jakości oraz kształcenia tłumaczy konferencyjnych. W części drugiej rozdziału I omówiono zagadnienie profesjonalizacji w oparciu o literaturę z zakresu socjologii zawodów, m.in. z perspektywy rynkowej jako usługę profesjonalną świadczoną przez profesjonalistów z zachowaniem zasad profesjonalizmu. Przedstawiono również sytuację zawodu tłumacza konferencyjnego w Polsce w kontekście socjologicznych skali i klasyfikacji zawodów. W rozdziale II skupiono się na tłumaczeniu konferencyjnym jako zawodzie. Pierwsza część rozdziału poświęcona została rozwojowi zawodu tłumacza ustnego w XX wieku, z uwzględnieniem początków tłumaczenia konferencyjnego na świecie i w Polsce. W drugiej części rozdziału omówiono sytuację zawodu tłumacza konferencyjnego w XXI wieku. Zaprezentowano zagadnienia takie jak status i prestiż społeczny tłumaczy konferencyjnych w przeszłości i obecnie, specyfika rynku na podstawie dostępnych badań i statystyk dotyczących przemysłu językowego (m.in. raportu The status of the translation profession in the European Union (2012)), socjologia grupy zawodowej tłumaczy konferencyjnych oraz kwestie satysfakcji zawodowej i stowarzyszeń zawodowych. W trzeciej części rozdziału przedstawiono tłumaczenie konferencyjne z perspektywy badań nad przekładem ustnym, ponieważ zgodnie z teorią profesjonalizacji, aby zawód mógł osiągnąć poziom profesjonalizacji, musi istnieć usystematyzowana teoria dotycząca wykonywania tego zawodu. W rozdziale III omówiono obecnie stosowane teorie i modele profesjonalizacji zawodu tłumacza według Tsenga (1992), Harzella (2003), Willsa (1999), Tryuk (2007 i 2009) i Ju (2009). Następnie podjęto za Katanem (2009) próbę określenia, czy tłumaczenie jest nadal zawodem czy już profesją oraz opisano zagadnienie profesjonalizacji zawodu tłumacza konferencyjnego w Polsce za Wittlin (2006). W rozdziale IV przedstawiono metodę badawczą zastosowaną na potrzeby 3 badania empirycznego będącego podstawą pracy doktorskiej, tj. badania sondażowe z zastosowaniem Internetu, ze szczególnym uwzględnieniem zastosowania ankiety internetowej i kwestionariusza online. Następnie wymieniono cechy charakterystyczne oraz wady i zalety tej metody badawczej, jak również podano przykłady jej zastosowania w badaniach nad przekładem ustnym na świecie i w Polsce. Rozdział V poświęcono metodologii, opisowi i analizie badania Profesjonalizacja zawodu tłumacza konferencyjnego w Polsce. W rozdziale VI przedstawiono wnioski badawcze wraz z podsumowaniem wyników badania empirycznego w świetle postawionych problemów badawczych. W oparciu o wyniki badania oraz z uwzględnieniem uwarunkowań historycznych i społecznych zaproponowano następnie model profesjonalizacji zawodu tłumacza konferencyjnego w Polsce. W modelu uwzględniono realia specyficzne dla rynku polskiego: sytuację historyczną i ekonomiczno-prawną, znaczące wydarzenia społeczno-polityczne ostatnich lat, takie jak przystąpienie Polski do Unii Europejskiej czy globalny kryzys gospodarczy, oraz wzrost znaczenia języka angielskiego (English as a lingua franca) i jego implikacje. Badanie empiryczne Badanie sondażowe Profesjonalizacja zawodu tłumacza konferencyjnego w Polsce przeprowadzono w listopadzie 2012 roku. Populację badania stanowili tłumacze konferencyjni różnych języków pracujący na polskim rynku tłumaczeń. W badaniu skupiono się na analizie takich aspektów profesjonalizacji jak realia zawodowe, poczucie statusu i prestiżu zawodowego, satysfakcja zawodowa oraz rola i ocena działania organizacji zrzeszających tłumaczy. Badanie zrealizowano przy pomocy ankiety internetowej opartej na kwestionariuszu umieszczonym na platformie online Webankieta oferującej narzędzie generujące wyniki zbiorcze. 7 Badanie właściwe poprzedzone zostało badaniami pilotażowymi na grupie 10 tłumaczy konferencyjnych. Respondenci zostali wybrani według kryterium „obecności na rynku.” Zaproszenie do udziału w badaniu otrzymali tłumacze z baz danych tłumaczy 7 Webankieta to serwis online bazujący na standardach i metodologii badań socjologicznych, który umożliwia samodzielne zaprojektowanie oraz przeprowadzenie internetowego badania ankietowego. 4 konferencyjnych pięciu biur tłumaczeń (LIDEX Centrum Tłumaczeń i Konferencji, Behlert&Behlert, GET IT, Skrivanek i Wordlink) oraz członkowie organizacji zawodowych tłumaczy, m.in. Stowarzyszenia Tłumaczy Polskich i Polskiego Towarzystwa Tłumaczy Przysięgłych i Specjalistycznych TEPIS. Ankietę podzielono na cztery części dotyczące: informacji socjodemograficznych, rynku tłumaczeń konferencyjnych w Polsce, organizacji zrzeszających tłumaczy na rynku polskim oraz rekomendacji działań mających na celu poprawę sytuacji na rynku tłumaczeń. Stopa zwrotu kwestionariuszy wyniosła: 58%. Analizie podlegało 140 ukończonych kwestionariuszy. Największą grupę wśród respondentów stanowili tłumacze w wieku 50 lat i więcej z 15-letnim lub dłuższym stażem pracy, następnie tłumacze w wieku 25-30 lat i 30-35 lat z 5-10 latami doświadczenia zawodowego. Wysoki odsetek tłumaczy z 15-letnim lub dłuższym stażem pracy może świadczyć o pewnej „wierności” zawodowi tłumacza konferencyjnego, co w kontekście teorii profesjonalizacji jest sygnałem pozytywnym. Znaczną większość respondentów stanowiły kobiety – 68,57%. Ponad połowa respondentów zadeklarowała ukończenie studiów filologicznych – ok. 57%, natomiast ok. 18% respondentów ukończyło lingwistykę stosowaną. Odpowiedzi respondentów z wykształceniem innym niż filologiczne i lingwistyczne przyniosły cały przekrój tematyczny i społeczny: od biologii molekularnej, przez mechanikę precyzyjną, medycynę, metalurgię, dziennikarstwo oraz astronomię po wykształcenie średnie. Dane liczbowe ukazały zadowoloną grupę zawodową, z tendencją do większej satysfakcji zawodowej w przypadku respondentów będących członkami organizacji zawodowych tłumaczy – 86,43% respondentów było „zadowolonych” lub „bardzo zadowolonych” z tłumaczenia konferencyjnego jako wykonywanego zawodu. Ankietowani tłumacze byli najbardziej zadowoleni z takich aspektów zawodu jak: wyzwanie intelektualne (55,71%), brak rutyny (49,29%), elastyczność (46,43%), możliwość pracy w międzynarodowym środowisku (46,43%), stawki za tłumaczenie ustne (43,57%) i możliwości pracy ze znanymi osobami (32,86%). Największe niezadowolenie respondenci wyrazili z powodu braku regularności zleceń i stałości zatrudnienia (32,14%). Ponadto najbardziej uciążliwe dla ankietowanych tłumaczy okazały się: brak materiałów pozwalających na odpowiednie przygotowanie się do zlecenia oraz stawki i dumping cenowy obecny na rynku tłumaczeń konferencyjnych w Polsce. W kwestii potencjalnej mobilności zawodowej ponad połowa respondentów (55%) określiła swoje szanse na pozostanie w zawodzie jako „duże” i „bardzo duże”. 5 Najmniej skłonni do zmiany zawodowej byli tłumacze zrzeszeni w Stowarzyszeniu Tłumaczy Polskich i Bałtyckim Stowarzyszeniu Tłumaczy. Ważnym aspektem profesjonalizacji zawodu jest odgrywanie jednej roli zawodowej, tj. oddanie się w pełni wykonywanemu zawodowi. W przypadku ankietowanych tłumaczy konferencyjnych tylko 11,43% pracowało wyłącznie jako tłumacze konferencyjni w ramach działalności gospodarczej lub umów autorskich. Ponad połowa badanych (56,43%) łączyła tłumaczenia konferencyjne z tłumaczeniami pisemnymi. Ponadto ankietowani tłumacze łączyli tłumaczenia konferencyjne z nauczaniem (10%), pracą na etacie w innym charakterze (8,57%) lub „innym zajęciem” takim jak m.in. działalność akademicka (profesor UW, doktorant, wykładowca akademicki), nauczanie (prowadzenie warsztatów/szkoleń, coaching) lub połączenie kilku innych działalności, tj. „kilka ról zawodowych.” W kontekście profesjonalizacji wielozawodowość jest zjawiskiem negatywnym. Tłumacze oddający się różnym zajęciom o charakterze zarobkowym mogą nie być wystarczająco zmotywowani, by walczyć o poprawę statusu zawodu tłumacza, który stanowi dla nich jedno z kilku źródeł dochodu. Ponad połowa respondentów zadeklarowała zdobywanie klientów z polecenia innych tłumaczy (66,43%), przez współpracę z pośrednikami (biurami tłumaczeń) (62,15%) oraz z polecenia klientów (60,71%). Zgodnie z zasadami profesjonalizacji zawodów reklama świadczonych usług jest zjawiskiem niepożądanym w przypadku szanowanych grup zawodowych. W tym kontekście ankietowani tłumacze wykazali się podejściem cechującym zawody wysoko sprofesjonalizowane. Pod względem satysfakcji z uzyskiwanego wynagrodzenia i sytuacji finansowej ponad połowa respondentów (53,57%) subiektywnie oceniła swoją sytuację finansową neutralnie (po środku skali) jako „zadowalającą”. Kolejnym pytaniem związanym z sytuacją finansową tłumaczy konferencyjnych jako grupy zawodowej było pytanie dotyczące stawek. Zgodnie z zaleceniami STP ponad połowa ankietowanych tłumaczy (56,43%) zadeklarowała blokowy sposób rozliczania. Natomiast 35% respondentów wybrało odpowiedź „elastycznie w zależności od klienta (czasem na bloki, czasem na godziny)”. Odpowiedzi na dalsze pytania dotyczące stawek świadczą o stawkach niezgodnych z wytycznymi STP i AIIC oraz negatywnych tendencjach na rynku tłumaczeń. Ankietowanym tłumaczom zadano również pytanie o prawną regulację zawodu i certyfikację, czyli narzędzia profesjonalizacji. Większość respondentów (66,43%) była przeciwna regulacji dostępu do zawodu tłumacza. 6 Trzecia część badania została poświęcona organizacjom zrzeszającym tłumaczy. Zgodnie z teorią kontroli zawodowej ostatecznym celem procesu profesjonalizacji jest kontrola nad warunkami wykonywanej pracy osiągana dzięki aktywnej działalności stowarzyszeń zawodowych. W czasie realizacji badania 62,86% ankietowanych tłumaczy nie było zrzeszonych w organizacjach zawodowych tłumaczy. 15% ankietowanych tłumaczy należało do STP, 7,86% do TEPIS, 6,43% do Bałtyckiego Stowarzyszenia Tłumaczy oraz 2,14% do AIIC. W kontekście teorii kontroli zawodowej procent zrzeszonych tłumaczy na poziomie ok. 30% jest wynikiem niskim. Jednak można zaobserwować pozytywne tendencje, jak podwójne członkostwo. Większość zawodowych tłumaczy tłumaczy nie zrzeszonych dostrzegała korzyści w polskich rynkowych organizacjach płynących z przynależności do takich organizacji. Zdaniem respondentów organizacje te nie mają ani pozytywnego, ani negatywnego wpływu na rynek i realia zawodu tłumacza. Wynik ten jest niepokojącym sygnałem. Na jego podstawie można wnioskować, że organizacje zawodowe tłumaczy nie są wystarczająco aktywne i widoczne by mieć wpływ na rzeczywistość zawodową tłumaczy, co potencjalnie obniża ich atrakcyjność w oczach tłumaczy. Rekomendacje ankietowanych tłumaczy dla własnej grupy zawodowej zawarte w części IV badania dotyczyły najczęściej stawek, zrzeszania się, przestrzegania standardów jakości oraz dokształcania się. Rekomendacje tłumaczy objęły również wezwania do solidarności zawodowej i współpracy, profesjonalizmu i etycznego zachowania, edukacji klientów, a nawet bojkotu niektórych agencji tłumaczeń. Najwięcej rekomendacji ankietowanych tłumaczy dla organizacji zawodowych dotyczyło bardziej widocznego i aktywnego angażowania się organizacji w edukację klientów i agencji tłumaczeń, walki o stawki i warunki pracy tłumaczy, promowania zawodu tłumacza konferencyjnego i jego wyjątkowego charakteru, jak również promowania standardów jakości tłumaczenia i etycznego wykonywania zawodu tłumacza. W przypadku rekomendacji dla ośrodków kształcenia ankietowani tłumacze podkreślali przede wszystkim wartość praktycznego przygotowania do zawodu i warunków rynkowych, praktyki studenckie i ich jakość oraz odpowiednio przygotowaną kadrę, tj. praktyków z doświadczeniem rynkowym. Ankietowani tłumacze rekomendowali także kształcenie „mniejszej liczby lepszych studentów” (większa selekcja), a nawet tymczasowe zaprzestanie kształcenia lub cykliczne oferowanie kursów tłumaczenia ustnego. W rekomendacjach dla studentów 7 respondenci podkreślili praktykę i dostęp do staży, specjalizację i dodatkowe kwalifikacje, jak również wiedzę o dobrych praktykach rynkowych i ich stosowanie. Respondenci wzywali swoich młodszych kolegów do solidarności zawodowej. Wnioski końcowe Niewielka rola organizacji zawodowych, podzielone środowisko tłumaczy, dominująca pozycja biur tłumaczeń oraz nadpodaż tłumaczy przy jednoczesnym nieuniknionym spadku zapotrzebowania na usługi tłumaczenia konferencyjnego prowadzą do rosnącej, często nieuczciwej i nieetycznej konkurencji na rynku, dalszego spadku stawek i prestiżu zawodu tłumacza konferencyjnego. W celu konsolidacji środowiska i oddolnego uregulowania rynku wszystkie zaangażowane strony – środowisko tłumaczy konferencyjnych we współpracy z ośrodkami kształcenia, biurami tłumaczeń i organizatorami konferencji – powinny nawiązać konstruktywny dialog opierający się na realistycznej ocenie sytuacji zawodu tłumacza. Wraz z dynamicznymi zmianami, jakie zachodzą na światowym rynku usług językowych zmienia się charakter zapotrzebowania na usługi tłumaczeniowe (języki i rodzaje usług tłumaczeniowych), a wraz z nim profil przyszłych „profesjonalistów językowych”. Zjawiska te muszą znaleźć odzwierciedlenie w programach nauczania skierowanych do przyszłych tłumaczy oraz w jakości ich kształcenia. W obliczu negatywnych zjawisk zachodzących na rynku tłumaczeń, przyczyną których często są sami tłumacze, na etapie kształcenia należy również zwrócić większą uwagę na proces socjalizacji studentów. To właśnie w trakcie studiów przyszli tłumacze nabywają poczucie przynależności i tożsamości zawodowej. Profesjonalizacja to bardzo czasochłonny proces, który nie zostanie pomyślnie ukończony bez skutecznie działających organizacji zawodowych. Dopiero gdy tłumacze zrozumieją mechanizmy profesjonalizacji i ich znaczenie dla własnej rzeczywistości zawodowej będą oni w stanie stworzyć skutecznie i prężnie działające organizacje zawodowe będące cechą wysoko sprofesjonalizowanych zawodów. 8