Słowo wstępne - Wydawnictwo Uniwersytetu Wrocławskiego

Słowo wstępne
Niniejszy tom zawiera prace naukowe ofiarowane Profesorowi Janowi Bociowi przez liczne grono uniwersyteckich specjalistów w zakresie prawa administracyjnego i administracji publicznej.
Było już i zapewne będzie w przyszłości wiele jeszcze dobrych okazji do wyrażenia uznania wybitnemu polskiemu administratywiście z wrocławskiej szkoły
prawa administracyjnego. Tym razem moment jest szczególny – pięćdziesięciolecie pracy naukowej Profesora.
Niebywała to sposobność, by dokonać przynajmniej jakiegoś minimalnego
podsumowania, bilansu, by przypomnieć dzieła zwykłe i niezwykłe Profesora,
by podjąć refleksję nad czasem, który dla polskiej nauki prawa administracyjnego
przemija przez ostatnie półwiecze niespokojnie i nieubłaganie zmienia jej oblicze.
To nie przypadek, że artykuły w tym tomie dotyczą tradycji i współczesności
nauki prawa administracyjnego.
W ostatnim półwieczu w polskiej nauce prawa administracyjnego ścierają się
ze sobą wyjątkowo mocno tradycja i nowoczesność, przywiązanie do założeń klasycznej dziewiętnastowiecznej doktryny prawa administracyjnego i postmodernistyczna wizja prawa i administracji publicznej pochodzenia głównie anglosaskiego, ściślej zaś amerykańskiego, niekiedy tak natarczywie napierająca, że odnosi się
wrażenie bezprzykładnego nieładu, a nawet chaosu metodologicznego i pojęciowego w naszej nauce.
Prace naukowe dostojnego Jubilata z ostatniego półwiecza pozwalają wyrazić
opinię, że dostrzegał przemiany dokonujące się w nauce polskiego prawa administracyjnego, że widział nierzadko więcej, lepiej, dalej i wyraźniej. Co widział?
Nie ulega wątpliwości, że wcześniej niż inni dostrzegł, że klasyczne konstrukcje prawa administracyjnego pękają pod naporem anglosaskiej filozofii outsourcingu i contractingu, że zniekształcającą siłę posiada instrumentalizacja prawa
administracyjnego, że niszcząca dla struktury prawa stanowionego jest praktyka
stanowienia go na potrzeby chwili, że patologiczny charakter może mieć stosowanie prawa administracyjnego na potrzeby grup lobbingowych lub szerzej na potrzeby tak zwanych interesariuszy (stakeholders).
W 2002 roku Profesor zwracał uwagę na to niepokojące zjawisko: „siły prywatyzujące państwo – na swoją rzecz doprowadzają do korzystnego wyłącznie dla
siebie stanowienia prawa [...] na podstawie powszechnie obowiązującego prawa
ludzie z układów formalnych [...] posługując się – określonymi w prawie sposoba-
BOC.indb 9
2009-09-11 11:52:17
10
Słowo wstępne
mi doprowadzają do niesprawiedliwego zawłaszczenia majątku” (J. Boć, Letaprywacja, [w:] Administracja publiczna, Wrocław 2002, s. 286).
Postęp w prawie administracyjnym polegający na odrzuceniu założeń klasycznej europejskiej nauki prawa administracyjnego wcale nie musi przynosić
doskonalszych konstrukcji prawnych, może wszakże uruchomić niebezpieczne
mechanizmy, które w praktyce uczynią z prawa administracyjnego karykaturę.
Taki właśnie karykaturalny wymiar może przyjąć prawo administracyjne, gdy
zamiast nieść ład społeczny i stabilizować stosunki społeczne, stwarzać będzie dla
władz administracyjnych i obywateli bardziej pole gry interesów o zysk, o korzyść
jakąś, o władzę niż o dobro wspólne.
Rozsądne projektowanie przyszłości dla prawa administracyjnego powinno
uwzględniać wskazane zagrożenia i nie może opierać się na przekonaniu, że klasyczne konstrukcje prawa administracyjnego to relikty dziewiętnastego wieku.
Profesor Jan Boć doskonale zna wartość założeń klasycznego prawa administracyjnego i nauki o tym prawie. Jego prace badawcze zawierają wyraźną przestrogę przed bezkrytycznym przejmowaniem nowych pojęć, zwłaszcza takich, które stawiają poważnego Uczonego w Polsce w kłopotliwej sytuacji: afirmacji nowej,
anglosaskiej aksjologii prawa administracyjnego za wszelką cenę, niedającą się
w tej chwili określić i zweryfikować nawet w przybliżeniu.
To właśnie kultura i tradycja administracyjna stają się dziś najsłabszym ogniwem w nieodwracalnym, jak się wydaje, procesie umiędzynarodowienia prawa administracyjnego i unifikacji instytucji tego prawa w skali europejskiej i globalnej.
W badaniach naukowych prowadzonych zwłaszcza w ostatnich latach można zauważyć bez trudu, że ma On pełną świadomość tego złożonego i zarazem
niezwykle aktualnego problemu. Jest to problematyka naukowa o wyjątkowej dziś
doniosłości dla polskiego prawa administracyjnego stanowionego i stosowanego
w europejskiej przestrzeni administracyjnej, zmierzającej w Europie ku coraz silniejszej integracji. Czy integrująca się Europa zdecyduje się zunifikować instytucje
prawa administracyjnego materialnego, ustrojowego i procesowego ukształtowane
w długim procesie ustrojowej ewolucji przez różne kultury prawne i różne tradycje
administracyjne?
Wolno sądzić, że problemy, które stawia i rozwiązuje w swych pracach naukowych dostojny Jubilat, zwrócą uwagę Czytelnika prezentowanego tomu. Dla
krytycznej, a nie apologetycznej refleksji nad współczesnym prawem administracyjnym bowiem książka ta została przygotowana.
Prace badawcze Profesora Jana Bocia niejednokrotnie już stawały się silnym
impulsem do dyskusji naukowej. Sądzimy, że i tym razem stanie się podobnie.
Dostojnemu Jubilatowi składamy bardzo serdeczne życzenia wielu sukcesów
naukowych, by zdobytą wiedzą i naukowym doświadczeniem wspierał nas wszystkich oraz by pogoda ducha nigdy Go nie opuszczała.
Adam Błaś
BOC.indb 10
2009-09-11 11:52:18
Profesor Jan Boć
Jubileusz Profesora Jana Bocia jest okazją nie tylko do refleksji nad Jego rozległym dorobkiem, ale także nad rolą, jaką znakomicie spełnia, kontynuując tradycję intelektualną oraz stwarzając swoisty wyjątkowy klimat współpracy, zaufania
i przyjaźni, który od najwcześniejszych powojennych lat łączy profesorów i asystentów najpierw Katedry Prawa Administracyjnego, a później Instytutu Nauk
Administracyjnych Uniwersytetu Wrocławskiego.
W kręgu tradycji badawczej jest zainteresowanie, a nawet fascynacja drogami rozwoju myśli prawnej, pojmowania prawa jako niezwykle ważnego elementu kultury narodowej oraz kulturami prawnymi innych krajów europejskich.
W głównym nurcie tej tradycji znalazły się uprawiane od wielu lat i w różnych ujęciach metodologicznych badania sytuacji prawnej obywatela wobec administracji,
badania ustrojowych uwarunkowań administracji widzianej w perspektywie służby pełnionej wobec społeczeństwa, a wreszcie zdawanie sprawy z tego, co administracja czyni lub nie czyni – jeśli jej działanie staje się przedmiotem oceny sądu.
Dla klimatu współdziałania w Instytucie bodaj najistotniejsze znaczenie ma
kształtowana od wielu lat postawa przyjaźni i otwarcia wobec kolegów, zwłaszcza
w kontaktach z najmłodszymi pracownikami – wówczas gdy odnoszą oni sukcesy
i wówczas gdy szukają wsparcia, pokonując trudności, nawet w życiu osobistym.
Klimat ten opiera się na życzliwości, której Mu nigdy nie brakuje.
W nurcie badania sytuacji człowieka we współczesnym państwie są usytuowane niezwykle wyraziście prace doktorska i habilitacyjna Profesora Bocia.
W rozprawie doktorskiej Wyrównanie strat wynikłych z legalnych działań administracji opublikowanej w 1971 roku Autor wskazał na przykład związek między
prawnym obowiązkiem odszkodowania a zasadą równości obywateli wobec ciężarów publicznych w świetle postanowień ówczesnej konstytucji, dotyczących
zróżnicowanej ochrony własności różnych typów i form. Na tym szerszym tle
Profesor przedstawił konstrukcje podstawowych pojęć systematyzujących teorię
odpowiedzialności prawnej administracji, na przykład pojęcie uszczerbku majątkowego; pojęcie szczególnie trudne, gdyż określane w aktach normatywnych
w sposób niejednolity, w wyniku posługiwania się różnymi technikami legislacyjnymi i konwencjami językowymi. Wkrótce po opublikowaniu praca znalazła
się w obszernym omówieniu w III tomie fundamentalnego Systemu prawa administracyjnego (1978), wśród tekstów kształtujących sposób pojmowania tego
systemu.
III_00_boc.indd 11
2009-09-11 13:47:31
12
Profesor Jan Boć
Doniosły wpływ na kształt teorii prawa administracyjnego wywarła rozprawa habilitacyjna Jana Bocia Obywatel wobec ingerencji współczesnej administracji
(1985), stanowiąc śmiałą próbę przewartościowania pojęć i konstrukcji. Daleka
od apologetyki systemu treść rozprawy zawiera pytania i tezy, co do istoty form
i środków administracji ingerującej w życie społeczeństwa. Pytania ówcześnie
bardzo ważne, ale i dziś zachowujące aktualność, skoro pojęcie obywatela rozpatrywano przy założeniu, że „Polityczna idea prymatu państwa nad jego obywatelem wywarła niewątpliwy wpływ nie tylko na określenia administracji, ale przede
wszystkim na treść systemu prawa administracyjnego i całość rozważań jego nauki” (s. 14). Władczość, najistotniejszy składnik ingerencji, jest immanentną cechą
działania administracji i tej w ujęciu klasycznym, i tej, która była rzeczywistością
PRL-u. Główny cel rozprawy – poszukiwanie granic dopuszczalnej ingerencji administracji był teoretycznie doniosły, a dziś trudno byłoby twierdzić, że nie był też
celem uniwersalnym.
Nie negując innych poglądów na temat form działań administracji, zwłaszcza
preferowanych dość wtedy szeroko teorii działań społeczno-organizatorskich i tzw.
działań niewładczych, Autor uważał, że to instrumenty władcze przede wszystkim pozwalają na realizację zadań administracji i interesu publicznego, choć niosą
ze sobą niebezpieczeństwo ich nadużywania dla osiągania celów politycznych, niezgodnie z zasadami praworządności.
Tym samym Profesor Boć wpisywał się wówczas w krąg autorów nie tylko
nieporzucających klasycznego instrumentarium właściwego administracji i zasad
państwa prawnego, niezależnie od panujących w tym czasie ideologii, ale wskazywał (co nie tylko w sferze teorii prowokowało do dyskusji) na zagrożenia płynące
z niewłaściwej interpretacji przez władzę interesu społecznego. Ukazując konflikt
pomiędzy tym interesem i celami, które chce osiągnąć władza, a interesem jednostki, książka ta otwierała więc ważny rozdział w oglądzie naukowym administracji, dając teoretyczne podstawy i narzędzia badawcze poszukiwań w doktrynie
prawa administracyjnego, a także konstytucyjnego. Okazały one swą użyteczność
po 1990 roku wraz z przełomem politycznym w naszym kraju i wprowadzeniem
instytucji demokratycznego państwa prawnego. Wyrazem postawy uczonego
i jednocześnie obywatelskiego zaangażowania było zainicjowanie i zrealizowanie
zespołowego opracowania pod redakcją Jana Bocia pierwszego na tle historycznoporównawczym komentarza do nowej konstytucji: Konstytucje Rzeczypospolitej
oraz komentarz do Konstytucji RP z 1997 r. (wyd. 1998). Z publikacji tej do dzisiaj
korzystają przedstawiciele nauki prawa, studenci oraz praktyka administracyjna
i sądownicza.
Profesor Boć jest pionierem opracowań z dziedziny prawnej ochrony środowiska w Polsce. Już z końcem lat 70. ubiegłego wieku ukazały się Zagadnienia
prawne ochrony środowiska naturalnego (1979), w których analizował i klasyfikował podstawowe zagrożenia i problemy ochrony środowiska. Książka ta odegrała
III_00_boc.indd 12
2009-09-11 13:20:12
Profesor Jan Boć
13
także ważną rolę we wprowadzaniu przedmiotu prawo ochrony środowiska do dydaktyki uniwersyteckiej.
Kwestie ochrony środowiska stale i żywo interesowały Profesora, znajdując
oddźwięk w publikacjach, książkach i podręcznikach akademickich. Napisana
wraz z żoną Elżbietą Samborską-Boć monografia Ochrona środowiska. Zagadnienia ekonomiczne i prawne (1989) stanowiła nie tylko pogłębioną refleksję teoretyczną i metodologiczną tej problematyki, ale i doskonałą pomoc dydaktyczną dla
słuchaczy różnych kierunków studiów. Doświadczenia dydaktyczne i potrzeba
umocnienia przedmiotu na studiach uniwersyteckich stały się z końcem lat 90.
XX w. impulsem do napisania wspólnie z żoną i profesorem Konradem Nowackim
podręcznika akademickiego o zasięgu ogólnopolskim Ochrona środowiska. Publikacja ta cieszy się uznaniem studentów, jest corocznie wznawiana i aktualizowana,
pod redakcją Profesora.
Poza już tu wspomnianymi osiągnięciami w rozwoju teorii prawa administracyjnego w skali ogólnopolskiej podkreślić należy zaangażowanie i wyniki o znaczeniu prawno-porównawczym Profesora Bocia. Ten nurt badawczy zawsze jest obecny w Jego działalności od odbycia wielomiesięcznego stażu naukowego na Uniwersytecie w Lyonie pod koniec lat 60. i po wykorzystaniu krótszych
stypendiów naukowych w obszarze frankońskim w Belgii i Szwajcarii. Pobyty
we Francji zaowocowały kilkoma pracami prawnoporównawczymi, np. O interwencjach administracji publicznej w dziedzinę dóbr nieruchomych we Francji (1972)
oraz tezami w studiach i pracach dotyczących administracji polskiej. Rezultatem
kilkumiesięcznego stypendium na Uniwersytecie w Louvain i współpracy z prof.
Suetensem była świetna praca Gmina w Belgii (1993), szeroko znana i do dzisiaj
przywoływana w polskiej literaturze. W latach 90. Profesor brał udział w szkoleniach ekspertów z dziedziny zarządzania i samorządności na Uniwersytecie
w Lozannie w Szwajcarii, a od początku obecnego stulecia współpracuje z uczelniami w Niemczech, zwłaszcza zaś Brandenburskim Uniwersytetem Technicznym
w Cottbus (Chociebużu).
Zainteresowania Profesora rozciągają się na rejony odległe geograficznie, czego przykładem jest artykuł dotyczący pojęcia administracji i prawa administracyjnego w nauce meksykańskiej. Kontakty międzynarodowe i spojrzenie na polską
naukę prawa z perspektywy komparatysty było zaczynem serii wydawniczej „Prawo publiczne porównawcze”, wspólnie stworzonej i prowadzonej z prof. Konradem
Nowackim. W publikowanej w Kolonia Limited serii ukazało się już 10 monografii, a pierwszą książką była w 1998 r. Gmina w Szwajcarii autorstwa profesora Uniwersytetu w St. Gallen René Schaffhausera. Obecnie w serii ukazała się obszerna
praca zbiorowa z udziałem autorów zagranicznych Problemy prawne regionalizacji
w Europie (2008).
Współpraca z kolegami niemieckimi w obszarze prawa publicznego stanowiła w ostatnich kilku latach znaczący fragment działalności naukowej Profeso-
III_00_boc.indd 13
2009-09-11 13:20:12
14
Profesor Jan Boć
ra Bocia. Projekty badawcze prof. Lothara Knoppa z Centrum Nauk Prawnych
i Administracyjnych wspomnianego Uniwersytetu Brandenburskiego, w których
intensywnie angażował się współpracownik Profesora Bocia Konrad Nowacki, były
w polu zainteresowań naukowych Profesora, takich jak prawo i polityka ochrony
środowiska czy kwestie odpowiedzialności w administracji. Tej ostatniej problematyce poświęcono pierwszą ze wspólnych konferencji, której pokłosiem była monografia opracowana z autorami niemieckimi Neues Europäisches Umwelthaftungsrecht und seine Auswirkungen auf die deutsche Wirtschaft (Heidelberg 2003). Inne
wyzwanie naukowe stanowiła prawna ochrona powietrza i zmiany klimatu oraz
instrumenty zapobiegające tym zagrożeniom, jak handel uprawnieniami emisyjnymi. Są to aktualne, interdyscyplinarne kwestie o znaczeniu światowym. Prezentowano je na sympozjach w Cottbus i konferencji na Uniwersytecie Wrocławskim,
której Profesor Boć był współorganizatorem. Rezultatem analiz i dyskusji na tych
konferencjach były dwie monografie w językach niemieckim i polskim. Współredaktorem drugiej z wymienionych Prawna ochrona powietrza i handel uprawnieniami emisyjnymi w Polsce i w Niemczech (2006) jest Jan Boć.
Podobnie interesującą pod względem naukowym okazała się problematyka kontroli substancji chemicznych w środowisku w związku z regulacją prawną przygotowywaną przez Unię Europejską. Konferencja na ten temat odbyła się
z udziałem praktyków w Niemczech. Poza opracowaniem referatu Profesor Boć
wspólnie z prof. L. Knoppem i prof. K. Nowackim był redaktorem tomu z tej konferencji pt. Aktuelle Entwicklung europäischer Chemikalienpolitik (REACH) und
ihre Auswirkungen auf deutsches und polnisches Umweltrecht (Frankfurt am Main
2006), szeroko udostępnionym w kręgach naukowych i praktyki.
W tym zakresie działalności naukowej nie jest więc przypadkiem udział
Profesora w latach 2006–2007 w ogromnym europejskim i polsko-niemieckim
przedsięwzięciu, jakim było przygotowanie zarysu polskiego systemu prawa administracyjnego i prawa ochrony środowiska dla odbiorców niemieckiego obszaru
językowego. Projekt ten wspólnie z Brandenburskim Uniwersytetem Technicznym
i Uniwersytetem Europejskim Viadrina przedstawiono na konferencji w Berlinie
jesienią 2007 r. Redakcji i współautorstwa ze strony polskiej ponad 1100-stronicowego kompendium Polnisches Umweltrecht. Ausgewählte Texte mit Erläuterungen
für die deutsche Wirtschaftspraxis (Berlin 2007), zawierającego polskie ustawodawstwo, komentarze i artykuły w całości w języku niemieckim podjął się Jubilat
z prof. Konradem Nowackim, który był jednocześnie koordynatorem projektu.
Równolegle do tych znaczących projektów i prac naukowych Profesor Jan Boć
włączał się do procesu kształcenia doktorantów i asystentów polskich i niemieckich. Od 2005 r. jako dyrektor Instytutu Nauk Administracyjnych wraz ze swoim zastępcą prof. Jerzym Supernatem prowadzi otwartą na współpracę i badania
międzynarodowe politykę Instytutu, inspirując i zachęcając do jej pogłębiania.
Nie jest więc sprawą nadzwyczajną, że pracownicy i doktoranci Instytutu bywają jednocześnie pracownikami, stypendystami i wizytującymi profesorami
III_00_boc.indd 14
2009-09-11 13:20:12
Profesor Jan Boć
15
w placówkach naukowych w Niemczech, Francji, Wielkiej Brytanii, Holandii, we Włoszech. Poprzez tę otwartą politykę kierownictwa Instytutu kooperacja międzynarodowa, tak ważna w integracji europejskiej Polski, umocniła się
i rozszerzyła. Życzeniem Profesora Bocia jest, aby częściej i więcej jego młodszych
współpracowników z tych możliwości korzystało.
Trzeba podkreślić, że także w innych szkołach wyższych w kraju Profesor ma
trwały dorobek. Można tu wskazać Państwową Wyższą Szkołę Zawodową w Legnicy oraz Uniwersytet Opolski, gdzie niemal od początku był współorganizatorem Międzywydziałowego Instytutu Prawa i Administracji i czynnym wykładowcą. W Instytucie tym, a od 2006 r. na Wydziale Prawa i Administracji Profesor Boć
z wielkim pożytkiem dla studentów Śląska Opolskiego i innych regionów południowej Polski pełnił funkcję kierownika Zakładu, a obecnie kierownika Katedry
Prawa i Postępowania Administracyjnego. Wykształcił wielu magistrów i licencjatów na kierunku administracji – a obecnie pierwszych absolwentów prawa. Niezależnie od obowiązków na Uniwersytecie Wrocławskim Profesor wspólnie z kolegami z Uniwersytetu Opolskiego bierze czynny udział w pracach naukowych, konferencjach i badaniach inicjowanych i organizowanych przez Uniwersytet Opolski
oraz współpracuje z uczelniami na Ukrainie i Białorusi.
Wkład Profesora Jana Bocia w proces edukacyjny na Uniwersytecie Wrocławskim w jego rodzimym Instytucie Nauk Administracyjnych pozostawał i zawsze
pozostaje nie do przecenienia. Instytut stanowi centralne miejsce aktywności
badawczej i dydaktycznej Jubilata. Jego wykłady cieszą się wielką popularnością
wśród studentów, krążą też anegdoty wokół aforyzmów Profesora. Wprowadza
to prawdziwie uniwersytecką atmosferę wykładu. Na seminariach gromadzi zawsze komplet chętnych wiedzy i kontaktu z Nim. Będąc sumiennym egzaminatorem jest jednocześnie wyrozumiały dla studentów, często kosztem swojego czasu
i spraw osobistych daje im szansę dobrego opanowania i zdania materiału.
Życzliwość, koleżeńskość i bezpośredniość Profesora jest charakterystyczną
cechą jego relacji ze współpracownikami w Instytucie, kolegami na Wydziale oraz
w Senacie i komisjach uniwersyteckich, którym przewodniczył lub w których pracował. Doznawał ich każdy, kto liczył na jego radę, kontakt czy pomoc. Trudno się
dziwić, że drzwi do jego gabinetu są stale „okupowane” przez kilka lub kilkanaście
osób niemal codziennie. Wśród licznych zajęć i obowiązków Profesor znajduje
czas, uśmiech i dobre słowo dla wszystkich oczekujących. Nie widziano chyba Profesora Jana Bocia nachmurzonego, szorstkiego, z góry traktującego rozmówcę!
Przyjazne relacje Profesora ze współpracownikami nie zmieniają jego zasadniczego stosunku do zadań i wyzwań związanych z badaniami naukowymi.
To zaangażowanie Profesora Bocia i jako szefa zespołu naukowego – dyrektora
Instytutu realizującego określoną politykę badawczą, i jako uczonego – autora monografii, podręczników, komentarzy i artykułów podlega bardzo wysokiej ocenie.
Kontynuowana jest intensywna współpraca międzynarodowa. Z końcem 2008 r.
Senat Uniwersytetu Wrocławskiego w uznaniu współpracy prof. Lothara Knoppa
III_00_boc.indd 15
2009-09-11 13:20:13
16
Profesor Jan Boć
z ośrodkami polskimi nadał mu tytuł doktora honorowego. Promotorem w przewodzie był Profesor Jan Boć.
Inny, ale nie odrębny rozdział aktywności Profesora od końca lat 80. XX w.,
stanowi działalność wydawnicza. Jest on pomysłodawcą, redaktorem i edytorem
wydawnictwa Kolonia Limited, w którym od 1992 do 2009 roku ukazało się około
200 książek i opracowań z różnych dziedzin prawa, a także publikacji z zakresu
nauk społecznych i kultury.
Przyjaciele, koledzy
i współpracownicy
III_00_boc.indd 16
2009-09-11 13:20:13