Pobierz bezpłatnie artykuł w formie PDF

ARTYKUŁ POGLĄDOWY
Wiktor Chmielarczyk1, Monika Galicka1, Anna Szymańska1, Andrzej Pruszyński2
1
Samodzielna Pracownia Edukacji Onkologicznej Centrum Onkologii Instytutu im. M. Skłodowskiej-Curie w Warszawie
Zakład Fizyki Medycznej Centrum Onkologii Instytutu im. M. Skłodowskiej-Curie w Warszawie
2
Perspektywy metody wczucia
Edyty Stein w kontekście opieki
nad chorym nowotworowym
— refleksja konkluzywna
Prospects of Edith Stein’s „in-feeling” method in context of cancer patients care
— conclusive reflection
Adres do korespondencji:
Streszczenie
dr med. Wiktor Chmielarczyk
Samodzielna Pracownia
Edukacji Onkologicznej
ul. Rentgena 5
02–781 Warszawa
tel.: (0 22) 546 28 82
faks: (0 22) 546 28 73
e-mail: [email protected]
W pracy przedstawiono próbę teoretycznego uzasadnienia praktycznego wykorzystania wyników badań Edyty Stein zawartych w jej pracy doktorskiej pod tytułem Zum
Problem der Einfühlung. Podkreślono ich aktualność w dobie wzrastającej na świecie
liczby pacjentów w okresie paliatywno-hospicyjnym choroby nowotworowej. Zasugerowano wykorzystanie pracy doktorskiej Edyty Stein w zajęciach fakultatywnych dla
osób zatrudnionych w opiece paliatywnej.
Słowa kluczowe: Edyta Stein, wczucie, pacjent onkologiczny
Psychoonkologia 2008; 1: 14–25
Abstract
Psychoonkologia
Rok 2008, tom 12, nr 1, 30–32
Copyright © 2008 Polskie
Towarzystwo Psychoonkologiczne
ISSN 1429–8538
This work presents an attempt of theoretical justification for using Edith Stein’s research
results used in her Ph. D. thesis “Zum Problem der Einfühlung”. An emphasis was made on
their topicality in times of increasing number of palliative and hospice cancer patients. The
authors suggest exercising Edith Stein’s thesis in the facultative workshops for the palliative care staff.
Key words: Edith Stein, empathy, cancer patient
Psychooncology 2008; 1: 14–25
Wstęp
Epidemia nowotworów to około 10 mln nowych
zachorowań w roku 2000 i przypuszczalnie blisko
12 mln w roku 2012 [1]. Z punktu widzenia epidemicznego to prawdziwa hekatomba cierpienia (tab. 1).
Z perspektywy konkretnego chorego to narastające problemy dostępności do leczenia paliatywnego i jego skuteczności [2]. W dobie globalizacji i informatyzacji społeczeństw konkretny
chory jest coraz bardziej zagrożony uprzedmio-
30
towieniem. Taki stan rzeczy stał się inspiracją dla
poszukiwań autorów artykułu [3].
W trakcie VIII Ogólnopolskiej Konferencji Medycyny Paliatywnej Hospicjum 2008 i VI Ogólnopolskiego Forum Onkologii i Psychoonkologii w Toruniu,
które odbywały się w dniach 9–10 maja 2008 roku
autorzy artykułu próbowali w swojej prezentacji
przeanalizować możliwości wykorzystania elementów pracy doktorskiej Edyty Stein w pracy z konkretnym pacjentem onkologicznym, szczególnie
w fazie paliatywno-hospicyjnej choroby [5].
www.psychoonkologia.viamedica.pl
Witold Chmielarczyk, Perspektywy metody wczucia Edyty Stein w kontekście opieki nad chorym nowotworowym — refleksja konkluzywna
Tabela 1. Szacunkowa liczba pacjentów z typowymi
objawami dla okresu paliatywno-hospicyjnego
choroby nowotworowej w Europie [2]
Table 1. Estimated number of patients with symptoms
typical for palliative/hospice stage of neoplastic
disease in Europe
Objaw
Szacunkowa
liczba chorych
(tys.)
Ból
595–1632
Depresja
51–1309
Lęk
221–1343
Splątanie
102–1581
Zmęczenie
544–1530
Duszność
170–1190
Bezsenność
153–1173
Wymioty
102–1172
Zaparcie
391–1105
Biegunki
51–493
Anorexia
510–1564
Brak kontroli pęcherza moczowego
629
Brak kontroli pracy jelit
425
Nowy i stary paradygmat w onkologii
W swoim epokowym dziele The Copernican
Revolution. Planetary Astronomy in the Development of Western Thought (1957) Tomasz Kuhn
opisał fenomen paradygmatu jako zbioru teorii
stanowiących podstawę codziennej praktyki naukowej [6]. Powstanie nowego paradygmatu jest
wynikiem nie tyle rozwoju metodologii, ile efektem spotkania osobowości badacza i historycznych dokonań nauki. Paradygmat to nie tylko sposób rozumienia praw naukowych i struktury świata, ale przede wszystkim uznanie za obowiązującą matrycę dyscyplin naukowych określającą
wzorcowe rozwiązania problemów teoretycznych
i praktycznych. Matryca dyscyplinarna warunkuje
hierarchię ważności faktów naukowych. Bez niej
nie jest możliwy ich wybór i ocena.
Nauka zapełnia puste pola każdego paradygmatu nowymi danymi.
Obowiązujący paradygmat nauki odrzuca radykalnie anomalie, które do niego nie pasują. Istnieje jednak pewna liczba krytyczna anomalii, która doprowadza do braku zaufania do istniejącego paradygmatu. Pojawia się dramatyczne poszukiwanie nowego paradygmatu, aby uporządkować narastającą liczbę anomalii–wątpliwości.
Wreszcie po okresie kryzysu zostaje odkryty nowy
paradygmat. Najczęściej „cały” i „naraz” w umyśle geniusza. Znane fakty zostają wówczas rozpoznane w nowym świetle i w nowych relacjach.
Przełom taki Tomasz Samuel Kuhn nazywa
Gestalt-switch i porównuje go z objawieniem mistycznym [6].
Paradygmat onkologii humanistycznej zaproponowany przed 40 laty przez profesora Tadeusza
Koszarowskiego (1915–2002) podkreślał, że onkologia nie jest nauką o narządzie zmienionym nowotworowo oraz molekularno-genetycznych
przyczynach złośliwości komórki, ale jest nauką
o chorym na nowotwór [7]. Obecnie paradygmat
ten z jednej strony wydaje się być bardziej racjonalny wobec wyzwań nanotechnologii, a z drugiej
otwiera możliwości wykorzystania metody i dorobku nauk humanistycznych szczególnie filozofii, socjologii i antropologii, a także psychologii. Ponadto
zawiera on w sobie humanistyczny kod etyczny, tak
bardzo potrzebny w dobie ogromnej dynamiki kontrolowanych badań klinicznych i molekularnych,
w których często aktualizuje się pokusa dehumanizacji. Obecnie można zaobserwować tendencje nawrotu do humanistycznych fundamentów onkologii.
W latach 90 XX wieku w Stanach Zjednoczonych, w ramach humanizacji onkologii wprowadzono na wydziałach medycznych zajęcia z onkologii
narratywnej (narrative oncology) [8]. W Polsce definicja onkologii humanistycznej już w 1970 roku zaowocowała propozycją uwzględnienia stanowiska
psychologa w organizacji walki z rakiem oraz holistycznym podejściem do osoby zagrożonej lub chorej
na nowotwór [9, 10].
Koncepcja „wczucia” w doktoracie
Edyty Stein
Problem wczucia (niem. Einfühlung, ang. empathy) był tematem przewodnim doktoratu młodziutkiej ateistki pochodzenia żydowskiego Edyty Stein
(1891–1942) [11–13]. W pracy wykorzystywała zasady fenomenologii, nowego kierunku filozofii, który zrywał z heglowskim idealizmem i kantowskim
aprioryzmem, wracając do stanowiska, które stawiało na realność istnienia świata i możliwość jego poznania za pomocą własnych aktów świadomości [14].
Fenomenolog w swojej pracy z rzeczywistością
zaczynał budować teorię od tego, co oczywiste. Sądy
musiała cechować „świetlista pewność”.
Twórca fenomenologii Edmund Husserl (1859–
–1938) uważał, że właściwie rozumiana oczywistość jest przeżyciem realnej prawdy. Warunkiem
optymalnego połączenia naszej świadomości
z realnie istniejącym przedmiotem w poznaniu
go jest jednak „wyłączenie” naszego wcześniejszego doświadczenia i wiedzy [14]. W swojej pracy doktorskiej Edyta Stein przedstawiła zjawisko
www.psychoonkologia.viamedica.pl
31
Psychoonkologia 2008, tom 12, nr 1
„wczucia” jako naturalną aktywność świadomości ułatwiającą realne poznanie drugiej osoby. Poznanie to może dotyczyć doświadczenia przeżywania przez drugą osobę własnego ciała, emocji,
wreszcie świata sensu życia, ściśle związanego ze
światem przeżyć duchowych. Struktury warunkujące poczucie sensu życia ułatwiają ocenę moralną rzeczywistości. Poznanie tych struktur za
pomocą „wczucia” pozwala na wzajemne doskonalenie i uzgadnianie hierarchii wartości.
Badania ośrodkowego układu nerwowego pozwoliły na odkrycie nowej komórki — neuronu lustrzanego — w której udowodniono istnienie powiązania „policzalnego” świata obrazu ze światem przeżyć [15].
Próba refleksji konkluzywnej
Każda epidemia w swoim źródłowym pochodzeniu dotyka opozycji między naturą człowieka
a kulturą. Podobnie jest z epidemią nowotworów
złośliwych, które są wynikiem kreowania kultury
nieprzyjaznej naszym genom.
Kultura jako fenomen tylko ludzki jest tworzona przez człowieka i odkrywa człowieka. Wynika to z jednej strony z niepowtarzalnej struktury osoby ludzkiej, a z drugiej, z jej wolności
podejmowania decyzji. Wolność, która jedynie
człowiekowi pozwala przekraczać (transcendować) w swoich decyzjach rzeczywistość widzialną
poddana jest zawsze określonemu kodowi etycznemu. Kod etyczny wynika z przesłanek antropologicznych.
Epidemia raka narodziła się w okresie, kiedy
zaczął dominować porządek etyczny stawiający
zysk przed człowiekiem (ilość przed jakością). Taki
trend pociąga za sobą zawsze perturbacje związane z uprzedmiotowieniem ludzkiego życia.
Edyta Stein w swojej pracy doktorskiej za pomocą metody fenomenologicznej starała się opisać strukturę drugiej osoby. Okazało się, że stosowana przez nią metoda „wczucia” jest w stanie uchwycić doświadczenie własnego ciała, własnych emocji drugiej osoby. Najważniejszą jednak konkluzją pracy doktorskiej Edyty Stein była
możliwość uchwycenia za pomocą aktu „wczucia” tego, co w sposób zasadniczy buduje poczucie sensu istnienia drugiej osoby, a więc jej
skomplikowany i ciągle ewoluujący świat wartości i decyzji moralnych.
Na tym poziomie „wczucia” może wystąpić fenomen „solidarności” i „dzielenia się” przez poszukiwanie w sobie potencjału tych wartości, które zachwyciły nas w drugim człowieku. W stosunku pa-
32
cjent–osoba lecząca (pomagająca) odsłania to nową
dynamikę tego spotkania, która nie dotyczy tylko
spraw psychofizycznych, ale i sposobu radzenia sobie z „rozpaczą metafizyczną”, jak można by opisowo określić wymiar duchowy cierpienia chorego
na nowotwór. Można zaryzykować stwierdzenie,
że obserwowany obecnie renesans nauk humanistycznych, w tym zwłaszcza w psychologii, zawdzięczać można w pewnym sensie epidemii raka.
Wnioski
Według opinii autorów artykułu, popartej uwagami pacjentów, tezy pracy doktorskiej Edyty Stein
mogłyby być wykorzystywane w czasie zajęć fakultatywnych dla lekarzy i pielęgniarek onkologicznych
oraz psychologów i innych osób pomagającym chorym na nowotwory złośliwe, szczególnie w paliatywnej fazie choroby.
Piśmiennictwo
1.
2.
3.
4.
5.
6.
7.
8.
9.
10.
11.
12.
13.
14.
15.
http://www-dep.iarc.fr/globocan/database.htm
De Walden-Gałuszko K. Trudne problemy opieki paliatywnej. Przew. Lek. 2008; 1: 155–157.
Pruszyński A, Chmielarczyk W. Przypadek Zofii K. — raka
tarczycy o przebiegu śmiertelnym. II Ogólnopolska Konferencja Medycyny Paliatywnej. Hospicjum 2002. Ogólnopolskie Forum Onkologii i Psychoonkologii. Toruń 28.02–
1.03.2003; 42–44.
Solano J.P., Gomes P., Higginson I.L. A comparison
of symptoms prevalence in far advanced cancer, AIDS,
heart disease, chronic obstructive pulmonary disease and
renal disease. J. Pain Symptom Manage 2006; 31: 58–69.
Chmielarczyk W., Galicka M., Szymańska A. Próba wykorzystania doświadczeń edukacyjnych Edyty Stein
w rozmowie z pacjentem onkologicznym. VIII Ogólnopolskiej Konferencji Medycyny Paliatywnej. Hospicjum
2008 i VI Ogólnopolskim Forum Onkologii i Psychoonkologii w Toruniu, 2008; 5.
Kuhn T. Struktura rewolucji naukowych, przeł. H. Ostrołęcka. Warszawa 2001; 33–35, 36–37, 47–49, 55–56, 101–
–103, 122–123.
Koszarowski T. Współczesne zasady organizacji walki
z nowotworami w Polsce. Zdrowie publiczne 1968; 2:
247–255.
Charon R. The patient-physician relationship. Narrative
medicine: a model for empathy, reflection, profession,
and trust. JAMA 2001; 17: 286 (15): 1897–902.
Koszarowski T., Wardzasko-Łyskowska H. Wstępne badania problemów emocjonalnych w chorobie nowotworowej z punktu widzenia rozwiązań organizacyjnych. Pol.
Tyg. Lek. 1970; 46: 1759.
Meder J. Holistyczne spojrzenie na chorego onkologicznego na
tle polskiej rzeczywistości. Psychoonkologia 2003; 7: 89–91.
Stein E. O zagadnieniu wczucia (Zum Problem der
Einfühlung. Dissertation), Halle 1917.
Stein E. O zagadnieniu wczucia. Znak. Kraków 1988.
Gorczyca J. Edyta Stein. WAM, Kraków 2007.
Przybylski A. Działalność edukacyjna i myśl pedagogiczna
św. Edyty Stein. WAM, Kraków 2007.
Lecas J.C. Behawioryzm and the mechanization of the
mind. C.R. Biol. 2006; 329: 386–397.
www.psychoonkologia.viamedica.pl