Monarchia polska w XIV-XV wieku

Monarchia polska w XIV-XV wieku
1. Zmiany w administracji polskiej w XIII w.



Rozwój immunitetów, kolonizacja na prawie
niemieckim, zmiana struktur stanowych wymusił zmiany
w systemie władzy
Urzędy dworskie zmieniły się w ziemskie; związane
z dożywotnimi tytułami, dającymi realną władzę
Przedstawiciele miejscowego rycerstwa wchodzili
w skład rady książęcej
2. Władza monarsza i urzędy dworskie

W XIV w. ukształtowała się idea Corona Regni
Poloniae (Korony Królestwa Polskiego); jedność
wszystkich prowincji, nawet tych, które znajdowały
się poza granicami

Państwo już nie jest własnością dynastii
Monarchia elekcyjna
Od 1385 r. monarchia elekcyjna;
 Szlachta zgadzała się na wybór, ale nic za darmo
 Król musiał współrządzić ze stanami
 Król nadal:
1. Mianował urzędników
2. Był najwyższym sędzią
3. Był naczelnym wodzem
4. Kierował polityką zagraniczną
5. Dysponował dobrami królewskimi (czerpał z
nich dochody lub rozdawał)

3. Administracja lokalna



Urzędnicy ziemscy byli przedstawicielami szlachty
Wojewodowie (dawni komesi nadworni, zarządzający
wojskiem książęcym) mieli władze sądowniczą,
nadzór nad miastami, określanie taks
wojewodzińskich (określanie maksymalnych cen
wyrobów miejskich), kierowanie obradami sejmików
Od XIV w. podkomorzowie przewodniczyli sądom
podkomorskim, rozstrzygający spory graniczne między
właścicielami ziemskimi

Spory między szlachcicami rozstrzygały sądy ziemskie –
najważniejszy organ sądowy

Starosta był mianowany przez króla; miał za zadanie
utrzymać bezpieczeństwa i pokoju wewnętrznego;
byli namiestnikami króla na powierzonych terenach;
mieli prawo zwoływać pospolite ruszenie i dowodzić w
razie nagłego zagrożenia,
przewodniczyli sądom grodzkim (nad szlachtą)




Starostowi to głównie przedstawiciele średniej
szlachty
4. Rozwój reprezentacji stanowej





W okresie rozbicia wzrost znaczenia rycerstwa
Z wieców urzędniczych, zwoływanych w każdej dzielnicy,
wyodrębniły się instytucje reprezentacji stanowej
sejmy i sejmiki
W sprawach ogólnopaństwowych król zwoływał sejm
walny; pierwszy sejm zwołał król Jan Olbracht w
1493 r. z udziałem izby poselskiej złożonej z
przedstawicieli szlachty wybranych na sejmikach
ziemskich
Obrady odbywały się w Piotrkowie
Decyzje podejmowano przez aklamację
Sejmy prowincjonalne


Oprócz sejmów walnych były też sejmy
prowincjonalne
Zajmowały się osobnymi ustawami dla
Wielkopolski i Małopolski
Sejmiki ziemskie


Zwoływane w każdym województwie i każdej ziemi
Zajmowały się sprawami lokalnej administracji i
prawami
5. Przywileje szlacheckie

Na podstawie podręcznika s.534-537 wypełnij tabelę
Data nadania
Przywilej
Władca
Buda***
1374 r.
1388 r.
Piotrków***
1422 r.
1423
Władysław Jagiełło
Władysław Jagiełło
Warka
Jednia, Kraków
1454 r.
1496 r.
1505 r.
Jan Olbracht
Radom
Treść przywileju
Przywilej budziński 1355 r.



Zobowiązanie do nie nakładania podatków bez zgody
szlachty,
rezygnacja z prawa stacji,
wynagradzania rycerstwu ewentualnych strat podczas
zagranicznych wypraw wojennych.
Przywilej koszycki 1374r.






Król gwarantował szlachcie w zamian za uznanie praw do
korony polskiej jednej z jego córek, następujące
uprawnienie:
zwolnienie z poradlnego z wyjątkiem 2 groszy z łana
chłopskiego,
zwolnienie od obowiązku budowy i naprawy zamków,
wprowadzi odszkodowanie za udział szlachty w
wyprawach poza granicami kraju,
potwierdzenie wszystkich wcześniejszych przywilejów,
urząd starosty miał być nadawany tylko Polakom, a inne
urzędy szlachcie z danej ziemi.
Przywilej piotrkowski 1388r.

Zobowiązanie do wykupienia szlachcica, który dostałby
się do niewoli podczas wyprawy poza granicami kraju,
Przywilej czerwiński 1422r.



Zabraniał konfiskaty lub zajmowania majątków
szlacheckich bez wyroku sądowego,
król bez uzyskania zgody rady królewskiej nie mógł bić
monety,
zakaz łączenia urzędu starosty i urzędnika ziemskiego.
Przywilej warcki 1423r.



Ograniczenie wychodźstwa chłopów z ziemi,
szlachta mogła usuwać buntowniczego sołtysa przez
przymusowy wykup sołectw,
kontrola urzędników ziemskich nad miarami, wagami i
cenami w miastach.
Przywilej jedlneńko-krakowski (1430-1433)




Zatwierdzenie dawnych przywilejów szlachty i
duchowieństwa,
zapewnienie szlachcie nietykalności osobistej i majątkowej
bez wyroku sądu królewskiego „neminem captivabimus nisi
iure victum”,
stanowiska kościelne zastrzeżone dla szlachty,
rozszerzał prawa polskie na ziemie ruskie.
Przywilej cerekwicko-nieszawski (1454)



Król nie mógł zwoływać pospolitego ruszenia i nakładać
podatków bez zgody sejmików ziemskich,
zakaz łączenia urzędów starosty i wojewody,
zaostrzenie kar za zbiegostwo chłopów.
Przywilej piotrkowski 1496



Zakaz kupowania ziemi przez mieszczan,
tylko jeden chłop mógł opuścić wieś w ciągu roku,
zwolnienie z ceł towarów szlacheckich wożonych na
własny użytek,
Konstytucja Nihil novi (przywilej radomski)
1505

Wszelkie decyzje podejmowane przez sejm musiały
zostać przyjęte jednogłośnie przez trzy stany sejmujące:
króla, senat, izbę poselską
6. Cechy polskiej monarchii stanowej

Całkowita dominacja szlachty

Mieszczanie; słabe, bez udziału w samorządach
terytorialnych i sejmach walnych

Duchowieństwo; brak przedstawicieli w sejmikach i
sejmach; jedynie biskupi byli z urzędu senatorami

Chłopi; najliczniejsi; prawo dla nich często
niekorzystne, a oni nie mają możliwości jego
zmian