Wpływ poczucia koherencji na stan

Marek Motyka, Małgorzata Kochman* Edyta Stępień
Marek Motyka, Małgorzata Kochman* Edyta Stępień
Wpływ poczucia koherencji na stan psychosomatyczny
pacjentów w okresie pooperacyjnym
Influence of the sense of coherence on the psychosomatic condition of patients in postsurgical period
Zakład Psychologii Zdrowia UJ CM, Kraków
Specjalistyczny Zespół Gruźlicy i Chorób Płuc w Rzeszowie*
Wprowadzenie
Wraz z rozwojem psychologii i socjologii
zdrowia, a także w związku z dynamicznym
ruchem promocji zdrowia i upowszechnieniem się podejścia salutogenetycznego
(Antonovsky, 1995; 1997; Heszen-Niejodek,
Sęk, 2007), w naukach medycznych zaczęto
coraz bardziej uwzględniać rolę czynników
psychospołecznych. Przesuwając punkt
ciężkości z uwarunkowań patologii na źródła i uwarunkowania zdrowia, coraz większe znaczenie zaczęto przypisywać ”zasobom osobistym”, traktowanym jako osobiste warunki odporności człowieka na stres.
Szczególną rolę wśród tych zasobów odgrywa tzw. poczucie koherencji, rozumiane jako
swoisty metazasób, od którego w dużej mierze zależy wykorzystanie innych zasobów
(Antonovsky, 1995; Heszen, Sęk, 2007).
Należy pamiętać, że choroba zwykle stanowi dla człowieka poważne źródło stresu
12
(por. Bishop, 2000; Motyka, 2002; Heszen,
Sęk, 2007; Sheridan, Radmacher, 1998 ).
Szczególnie jest tak w przypadku osób, które mają być poddane, lub zostały poddane
zbiegowi operacyjnemu (Motyka, 2001).
Każdy zabieg naruszający integralność
cielesną człowieka, cechujący się ponadto pewnym stopniem nieprzewidywalności
jego konsekwencji, łączy się z poczuciem
zagrożenia. W dodatku, stres wcale nie mija
z chwilą ” wybudzenia się po zabiegu”, gdyż
pojawiają się wówczas kolejne problemy,
choćby takie jak obawa przed powikłaniami,
bólem, okresowym pozbawieniem samodzielności w wykonywaniu podstawowych
czynności, ograniczeniami dotychczasowej
aktywności, itp.
Poprzez odpowiednią psychiczną opiekę
nad pacjentem, realizowaną w formie komunikacji terapeutycznej (Motyka, 2003; 2011),
lekarze i pielęgniarki mogą wzmacniać jego
13
Wpływ poczucia koherencji na stan psychosomatyczny pacjentów w okresie pooperacyjnym
Influence of the sense of coherence on the psychosomatic condition of patients in post-surgical period
”zasoby odporności na stres”, tak aby pacjent mógł się lepiej zaadaptować do nowej,
trudnej dla siebie sytuacji i lepiej radził sobie
ze stresem choroby.
Cel pracy
Celem pracy była ocena wpływu poczucia
koherencji pacjentów na stan psychosomatyczny pacjentów w okresie pooperacyjnym.
Przyjmując założenia koncepcji salutogenetycznej oraz model poczucia koherencji
(Antonovsky, 1995; 1997), postawiono hipotezę zgodnie z którą, wysokie poczucie
koherencji wywiera zdecydowanie korzystny
wpływ na stan psychosomatyczny pacjentów w okresie pooperacyjnym.
Charakterystyka badanej grupy
Badania przeprowadzono w Oddziale
Chirurgii Ogólnej SPZOZ-u, w Proszowicach.
Dobór pacjentów do badań maił charakter
Wiek
18-30
31-45
46-60
61-65
>65
Razem
celowy i odbył się w oparciu o przyjęte wcześniej kryteria, tj.:
- pacjenci hospitalizowani, po zabiegu
chirurgicznym, pełnoletni, wyrażający
zgodę na udział w badaniu,
- ogólnie dobry stan psychiczny pacjentów - pozwalający na dobry kontakt werbalny,
- względnie dobry stan fizyczny - pacjenci bez silnych dolegliwości bólowych,
- pacjenci w 2-ej do 3-ej doby po zabiegu.
W badaniu wzięło udział 40 osób, w tym
15 (62,5%) kobiet i 25 (37,5%) mężczyzn
w różnych przedziałach wiekowych (tabela
1). Najliczniejszą grupę stanowili pacjenci
w wieku 31-45 lat ( 32,5%), najmniejszą zaś
pacjenci powyżej 65 roku życia.
Tab. 1. Zestawienie liczby osób biorących udział w badaniach, w poszczególnych grupach wiekowych
Płeć
Kobiety
3
10
5
5
2
25
Mężczyźni
2
3
7
2
1
15
Liczba osób
Udział
procentowy %
5
13
12
7
3
40
12,5%
32,5%
30%
17,5%
7,5%
100%
* Badania wykonała Edyta Stępień w ramach zbierania materiałów do pracy magisterskiej, pt. „Wpływ zasobów osobistych na przebieg okresu pooperacyjnego”, realizowanej w Zakładzie Psychologii UJ CM, pod kierunkiem pierwszego z autorów.
14
Marek Motyka, Małgorzata Kochman* Edyta Stępień
Przeprowadzone operacje dotyczyły: pęcherzyka żółciowego (15 osób, co stanowi
37,5% ogółu badanych), przepuklin ( 10
osób, co stanowi 25 % ogółu badanych),
wyrostka robaczkowego (10 osób, co stanowi 25 % ogółu badanych) oraz zespolenia złamań kończyn dolnych (5 osób, co
stanowi 12,5% ogółu badanych). W zdecydowanej większości zabiegi operacyjne
tyzacji, lęku, złości i depresji mierzonych
Kwestionariuszem Samopoczucia (KS-40)
opracowanym w Zakładzie Psychologii
Zdrowia UJ CM.
W związku z małą liczebnością badanej
grupy pacjentów, przyjęto podział badanej zbiorowości na dwie równe podgrupy
liczące po 20 osób, różniące się stopniem
poczucia koherencji, biorąc za podstawę
dotyczyły narządów jamy brzusznej, najmniejszy procent stanowiły operacje kostne.
podziału medianę wyników uzyskanych
w Kwestionariuszu Orientacji Życiowej
(SOC-29).
W tak wyłonionych podgrupach (jedna
o wysokim i druga o niskim poczuciu koherencji), porównywano problemy emocjonalne i somatyczne występujące u pacjentów w okresie pooperacyjnym. Średnia dla
ogólnego poczucia koherencji w podgrupie
wysokiego poczucia koherencji wyniosła
162,1 przy odchyleniu standardowym wynoszącym 12,6, natomiast w podgrupie
o niskim poczuciu koherencji, średnia ta
wyniosła 104,9, przy odchyleniu standardowym wynoszącym 14,9.
Metoda badań
W badaniu wykorzystano metodę sondażu diagnostycznego. Poczucie koherencji oceniano na podstawie wyników
Kwestionariusza Orientacji Życiowej (SOC29) A.Antonovskiego, natomiast stan psychosomatyczny pacjentów w okresie pooperacyjnym oceniano na podstawie wybranych wskaźników odzwierciedlających
samoocenę samopoczucia pacjentów,
liczbę zgłaszanych obaw, objawy soma-
Wyniki badań
Tab. 2. Samoocena samopoczucia pacjentów w okresie pooperacyjnym.
Ilość osób o niskim
poczuciu koherencji
wskazujących daną
odpowiedź
(N = 20)
1
5
13
1
Samoocena
samopoczucia
Dobre
Raczej dobre
Raczej złe
Złe
Ilość osób o wysokim
poczuciu koherencji
wskazujących daną
odpowiedź
(N = 20)
14
6
0
0
Powyższe zestawienie (tab. 2), uwidacznia zdecydowane i statystycznie wysoce istotne róż-
15
Wpływ poczucia koherencji na stan psychosomatyczny pacjentów w okresie pooperacyjnym
Influence of the sense of coherence on the psychosomatic condition of patients in post-surgical period
nice samopoczucia w porównywanych grupach. Chi 2 = 10,85, p < 0,001. W grupie pacjentów o niskim poczuciu koherencji większość z nich określiła swoje samopoczucie
po zabiegu jako „raczej złe lub złe”. Inaczej
było w grupie osób o wysokim poczuciu koherencji, gdzie wszyscy pacjenci bez wyjątku określili swoje samopoczucie jako „dobre
lub raczej dobre”. Nikt z pacjentów z tej grupy nie wyraził negatywnej samooceny swego samopoczucia.
Kolejny wskaźnik subiektywnego stanu pacjentów dotyczył posiadanych obaw lub wątpliwości. Według uzyskanych wypowiedzi,
obawy pacjentów w tym okresie dotyczyły:
L.p.
Rodzaj zgłaszanych obaw
Mogących wystąpić powikłań (55%
wypowiedzi),
2. Braku wskazówek co do dalszego życia
po zabiegu (12,5% wypowiedzi),
3. Bólu (25% wypowiedzi),
4. Wątpliwości co do słuszności decyzji
poddania się zabiegowi (2,5%wypowiedzi),
5. Trudności w poradzeniu sobie z codziennymi czynnościami (2,5% wypowiedzi).
Szczegółowe dane na ten temat zawiera tabela nr 3.
Tab. 3. Rodzaj obaw i wątpliwości w poszczególnych grupach.
Ilość osób w grupie
wysokiego poczucia
koherencji
wskazująca dane
obawy
Ilość osób
w grupie
niskiego
poczucia
koherencji
wskazujące
dane obawy
Porównując grupy pacjentów z wysokim
i niskim poczuciem koherencji, pod względem charakteru zgłaszanych obaw, łatwo
zauważyć, że największa liczba osób w obu
grupach wyrażała obawy przez mogącymi
wystąpić powikłaniami, przy czym w grupie
o wysokim poczuciu koherencji osób z tego
typu obawami było ponad dwukrotnie mniej.
Ponadto w grupie osób o niskim poczuciu
koherencji oprócz częstszych obaw przed
bólem i uwag świadczących o braku potrzebnych informacji, pojawiły się jeszcze
wątpliwości co do słuszności podjętej decyzji o zabiegu, a także wątpliwości dotyczące
poradzenia sobie z wykonywaniem obowiązków życia codziennego.
Dane dotyczące związku pomiędzy poczuciem koherencji a występowaniem obaw zawiera tabela nr 4.
Tab. 4. Zależność pomiędzy poczuciem koherencji a występowaniem obaw
Osoby o wysokim
poczuciu koherencji
N = 20
Osoby o niskim
poczuciu koherencji
N = 20
Liczba pacjentów
zgłaszających obawy
10
17
Liczba pacjentów nie
zgłaszających obaw
10
3
1.
Powikłania
7
15
2.
Brak wskazówek odnośnie
dalszego życia
1
4
Jak wynika z danych zawartych w tabeli nr 4, ponad ¾ osób z niskim poczuciem
koherencji wyrażała takie lub inne obawy po
zabiegu, podczas gdy w grupie osób z wysokim poczuciem koherencji obawy takie pojawiły się zaledwie u co drugiej osoby. Chi 2 =
4,1; p < 0,05, co świadczy o istnieniu wyraźnej
3.
Ból
3
2
Tab. 6. Poziom korelacji pomiędzy poczuciem koherencji, a poziomem objawów
emocjonalnych i somatycznych (Współczynnik Korelacji r Pearsona).
4.
Wątpliwości dotyczące
decyzji poddawania się
zabiegowi
0
1
Trudności w radzeniu z
codziennymi
obowiązkami
0
5.
Razem:
16
1.
Marek Motyka, Małgorzata Kochman* Edyta Stępień
11
1
23
zależności pomiędzy wysokim poczuciem koherencji a spadkiem liczby obaw po zabiegu.
Tabela nr 5 obrazuje stopień korelacji pomiędzy poczuciem koherencji a nasileniem występujących u pacjentów objawów lęku, depresji, złości i somatyzacji.
Wskaźniki dolegliwości emocjonalnych
i psychosomatycznych
Poczucie koherencji
Ogólny wskaźnik objawów emocjonalnych
i somatycznych
-0,78
Wskaźnik somatyzacji
-0,58
Wskaźnik depresji
-0,86
Wskaźnik lęku
-0,72
Wskaźnik drażliwości (odczuwanej złości)
-0,54
17
Wpływ poczucia koherencji na stan psychosomatyczny pacjentów w okresie pooperacyjnym
Influence of the sense of coherence on the psychosomatic condition of patients in post-surgical period
Wyniki analizy korelacji w sposób
wyraźny i spójny wskazują na występowanie
silnego, negatywnego związku pomiędzy poczuciem koherencji badanym przy pomocy
Kwestionariusza Orientacji Życiowej (SOC
– 29), a stopniem dolegliwości emocjonalnych i psychosomatycznych, mierzonych
Kwestionariuszem Samopoczucia (KS – 40).
Dla N = 40 wartość krytyczna współczynnika korelacji, dla poziomu istotności p < 0,01,
wynosi 0,40( patrz. tab. 6).
Jak wynika z danych zawartych w tabeli,
poziom poczucia koherencji pacjentów ma
wysoce istotny wpływ na poziom wszystkich,
branych pod uwagę w badaniu, kategorii dolegliwości emocjonalnych i somatycznych
występujących w okresie pooperacyjnym.
Uzyskany w badaniu, wysoki, ujemny współczynnik korelacji wskazuje, że im wyższe
poczucie koherencji pacjentów, tym przejawiają oni mniej dolegliwości psychosomatycznych i emocjonalnych. Najsilniejszy, negatywny związek wystąpił pomiędzy poczuciem koherencji a objawami depresji i lęku.
Wyniki analizy korelacji pomiędzy komponentami składowymi poczucia koherencji
a stopniem objawów emocjonalnych i somatycznych zawierają kolejne tabele nr 7, 8 i 9.
Tab. 7. Poziom korelacji pomiędzy poczuciem zrozumiałości a dolegliwościami emocjonalnymi i somatycznymi.
Objawy emocjonalne
i somatyczne
Poczucie zrozumiałości
Ogólny wskaźnik objawów
emocjonalnych i somatycznych
-0,74
Wskaźnik somatyzacji
-0,51
Wskaźnik depresji
-0,80
Wskaźnik lęku
-0,68
Wskaźnik drażliwości
-0,57
Tab. 8. Poziom korelacji pomiędzy poczuciem zaradności a dolegliwościami emocjonalnymi i somatycznymi.
Objawy emocjonalne i somatyczne
Poczucie zaradności
Ogólny wskaźnik objawów
emocjonalnych i somatycznych
-0,79
Wskaźnik somatyzacji
-0,62
Wskaźnik depresji
-0,85
Wskaźnik lęku
-0,73
Wskaźnik drażliwości
-0,51
18
Marek Motyka, Małgorzata Kochman* Edyta Stępień
Tab. 9.Poziom korelacji pomiędzy poczuciem sensu a dolegliwościami emocjonalnymi i somatycznymi.
Objawy emocjonalne
i somatyczne
Poczucie sensu
Ogólny wskaźnik objawów
emocjonalnych i somatycznych
-0,73
Wskaźnik somatyzacji
-0,55
Wskaźnik depresji
-0,81
Wskaźnik lęku
-0,67
Wskaźnik drażliwości
-0,46
Jak wynika z wyżej prezentowanych tabel, wszystkie wskaźniki korelacji są
bardzo wysokie i negatywne, co oznacza, że im wyższy stopień poczucia zrozumiałości, poczucia zaradności, lub
poczucia sensu u pacjentów, tym mniejsze nasilenie objawów emocjonalnych
w okresie pooperacyjnym, związanych
z depresją, lękiem i drażliwością, a także
objawów o psychosomatycznym charakterze. Stosunkowo najwyższe wskaźniki
negatywnych korelacji dotyczyły związku
poczucia zaradności z depresją i lękiem.
Można zatem sądzić, że dla pacjentów
po zabiegach chirurgicznych szczególnie
ważne jest przekonanie, że potrafią sobie
poradzić z pojawiającymi się problemami,
a przekonanie to pozwala w sposób bardziej skuteczny radzić sobie ze stresem
pooperacyjnym, a zwłaszcza z lękiem
i depresją. Obserwacja ta wskazuje na
wysoce pozytywną rolę jaką dla pacjentów może mieć odpowiednio zorganizowana i dostosowana do potrzeb edukacja,
a w tym konkretne wskazówki dotyczące
samoopieki w okresie pooperacyjnym.
Podsumowanie:
W przeprowadzonych badaniach
potwierdzono hipotezę o zdecydowanie
korzystnym wpływie poczucia koherencji
i jego składowych na przebieg okresu pooperacyjnego szczególnie w aspekcie subiektywnych wskaźników tego przebiegu.
Grupa osób o wysokim poczuciu
koherencji różniła się w zasadniczy sposób od grupy osób niskiego poczucia koherencji w ocenie swego samopoczucia,
częstość występowania rozmaitych obaw
oraz częstości i nasilenia dolegliwości
psychosomatycznych i emocjonalnych
w takich kategoriach jak objawy depresji,
lęku oraz złości.
W badaniu wykazano wysokie, negatywne korelacje pomiędzy poszczególnymi
komponentami poczucia koherencji a wymienionymi wyżej dolegliwościami.
Dane te łącznie stanowią mocne potwierdzenie dla tezy o roli psychicznych zaso-
19
Wpływ poczucia koherencji na stan psychosomatyczny pacjentów w okresie pooperacyjnym
Influence of the sense of coherence on the psychosomatic condition of patients in post-surgical period
bów, a w tym szczególnie poczucia koherencji na stan zdrowia i rekonwalescencji
pacjentów po zabiegach chirurgicznych.
Ze względu na stosunkowo mało liczną
grupę badanych, badania te należałoby
jednak powtórzyć w grupie o większej liczebności, poszerzając o analizę obiektywnych wskaźników przebiegu okresu
pooperacyjnego, takich jak ilość przyjmowanych leków, liczba pojawiających się
komplikacji, czy czas pobytu w szpitalu.
Obecne doniesienie można traktować
jako obszerny pilotaż dla tego typu badań.
Pomimo, że poczucie koherencji bywa
rozpatrywane zwykle jako względnie stała postawa życiowa człowieka, to można
ponadto sądzić, że do pewnego stopnia
jest ona podatna na aktualne wpływy.
Szczególnie pielęgniarki i lekarze jako
osoby najczęściej ”stykające” się z chorym, poprzez swój pozytywny wpływ i terapeutyczny sposób komunikowania się,
mogą zwiększać u niego poczucie sensu,
rozumienia swej sytuacji oraz poczucie
zaradności. Pomagać to będzie w tym aby
pacjenci lepiej radzili sobie ze stresem
swej choroby i odbierali sytuację w jakiej
się znaleźli, bardziej jako wyzwanie, niż
jako zagrożenie wobec którego czują się
zagubieni i bezbronni.
Wnioski:
- W procesie wpływającym na stan
zdrowia pacjentówpoddawanych zabiegom
chirurgicznym, ważną rolę odgrywają
ich psychiczne zasoby, a zwłaszczapoczucie
koherencji,
20
- Składowe poczucia koherencji pacjentów poddawanych zabiegom chirurgicznym powinny
być przedmiotem uwagi personelu medycznego na równi z objawami choroby,
wytyczając
główne kierunki psychologicznych oddziaływań (wyjaśnianie sytuacji, edukacja
w zakresie umiejętności radzenia sobie
z dolegliwościami, wzmacnianie poczucia
sensu
stosowanych działań leczniczych i pielęgnacyjnych).
Streszczenie
Celem pracy było sprawdzenie hipotezy o
związku pomiędzy zasobami osobistymi pacjentów a stanem psychosomatycznym pacjentów w okresie pooperacyjnym. Badania
przeprowadzono w Oddziale Chirurgii
Ogólnej, w okresie od stycznia do marca
2005 roku.
W badaniach wykorzystano metodę sondażu diagnostycznego. Poczucie koherencji oceniano na podstawie wyników
Kwestionariusza Orientacji Życiowej (SOC29) A.Antonovskiego, natomiast stan psychosomatyczny pacjentów oceniano na
podstawie oceny samopoczucia (punktacja od 1 do 4), liczby zgłaszanych obaw, a
także objawów lęku, złości i depresji określanych w oparciu o wyniki Kwestionariusza
Samopoczucia (KS-40).
Na podstawie przeprowadzonych badań wykazano wyraźną, pozytywną zależność pomiędzy ogólnym poczuciem koherencji i jej
składowymi a wskaźnikami subiektywnymi.
Marek Motyka, Małgorzata Kochman* Edyta Stępień
Słowa kluczowe: poczucie koherencji,
psychosomatyka, okres pooperacyjny
3.
Summary
The purpose of this study was to verify a
hypothesis on a correlation between the
personal resources of patients and their
psychosomatic condition during a postsurgical period. The study was completed
at the General Surgical Ward.
The study employed the method of diagnostic survey. A patient’s sense
of coherence was evaluated based
on A. Antonovsky’s Life Orientation
Questionnaire (SOC-29). The psychosomatic condition of patients was evaluated
based on the subjective state of general
feeling and the number of reported anxieties evaluated on self-evaluation scale.
The Feeling Questionnaire (KS-40) was
accepted as a measure of anxiety, anger
and depression symptoms.
The study demonstrated a clear, positive
correlation between the general sense of
coherence and its components and objective indexes of the patients’ health condition, as well as subjective indexes in the
post-surgical period.
Key words: a sense of coherence, psychosomatics, post-surgical period
4.
5.
6.
7.
8.
9.
H. (red.), Psychologia zdrowia.
W-wa, 1997. PWN.
Bishop G.: Psychologia zdrowia.
Wrocław, 2000. Wyd. Astrum.
Heszen-Niejodek I., Sęk H.:
Psychologia
zdrowia.
W-wa,
2007. PWN.
Motyka M.: Obawy pacjentów
przygotowywanych do zabiegu
operacyjnego. Sztuka Leczenia,
2001, 4, s. 23-26.
Motyka M.: Komunikacja terapeutyczna w opiece ogólnomedycznej. Kraków, 2002. Wyd. UJ.
Motyka M.: Komunikacja terapeutyczna. W: Kwiatkowska A.,
Krajewska-Kułak E., Panek W.
(red.), Komunikowanie interpersonalne w pielęgniarstwie. Lublin,
2003. Wyd. Czelej. Seria podręczników dla studentów studiów
pielęgniarskich.
Sheridan Ch.L., Radamacher
S.A.:Psychologia zdrowia. W-wa,
1998. PTP.
Stępień E. :Wpływ zasobów osobistych na przebieg okresu pooperacyjnego. Kraków, 2005.
(praca mgr niepublikowana).
Literatura:
1. Antonovsky A.: Rozwikłanie tajemnicy zdrowia. Jak radzić sobie ze stresem i nie zachorować.
W-wa, 1995. Fundacja IPN.
2. Antonovsky A.: Poczucie koherencji jako determinanta zdrowia. W: Heszen-Niejodek I., Sęk
21