dziecko z autyzmem w środowisku szkolnym
Transkrypt
dziecko z autyzmem w środowisku szkolnym
8&=(ē==(632à(0 $63(5*(5$:ĝ52'2:,6.8 SZKOLNYM UWARUNKOWANIA PRAWNE Orzeczenia oraz opinie dla dzieci z autyzmem ǁLJĚĂũČ njĞƐƉŽųLJ ĚnjŝĂųĂũČĐĞ w poradniach wskazanych przez kuratora ŽƑǁŝĂƚLJ. Podstawa prawna: Ustawa z dnia 7. ǁƌnjĞƑŶŝĂ 1991 roku o systemie ŽƑǁŝĂƚLJ͕ ƌŽnjƉŽƌnjČĚnjĞŶŝĞ Ministra Edukacji Narodowej z dnia 18 ǁƌnjĞƑŶŝĂ 2008 roku w sprawie ŽƌnjĞĐnjĞŷ i opinii wydawanych przez njĞƐƉŽųLJ ŽƌnjĞŬĂũČĐĞ ĚnjŝĂųĂũČĐĞ w publicznych poradniach psychologiczno-pedagogicznych ƌŽnjƉŽƌnjČĚnjĞŶŝĞ Ministra Edukacji Narodowej z dnia 13 lutego 2013 r. w sprawie zasad ĚnjŝĂųĂŶŝĂ publicznych poradni psychologicznoʹ pedagogicznych, w tym poradni specjalistycznych, ƌŽnjƉŽƌnjČĚnjĞŶŝĞ z dnia 30 kwietnia 2013 roku w sprawie zasad i organizacji pomocy psychologiczno ʹ pedagogicznej w publicznych przedszkolach, ƐnjŬŽųĂĐŚ i ƉůĂĐſǁŬĂĐŚ͕ ƌŽnjƉŽƌnjČĚnjĞŶŝĂ Ministra Edukacji Narodowej z 24 lipca 2015 r. w sprawie ǁĂƌƵŶŬſǁ organizowania ŬƐnjƚĂųĐĞŶŝĂ͕ wychowania i opieki dla dzieci i ŵųŽĚnjŝĞǏLJ ŶŝĞƉĞųŶŽƐƉƌĂǁŶLJĐŚ͕ niedostosowanych ƐƉŽųĞĐnjŶŝĞ i njĂŐƌŽǏŽŶLJĐŚ niedostosowaniem ƐƉŽųĞĐnjŶLJŵ 35=<-ĉ&,(8&=1,$==(632à(0 ASPERGERA '26=.2à< -HĞOL w szkole Vą RGG]LDá\ integracyjne, tam zapewne trafi XF]HĔ i tak E\áRE\ dla niego najkorzystniej. Jednak trzeba VLĊ OLF]\ü z tym, ĪH dzieci te, z braku innych PRĪOLZRĞFL VWDQą VLĊ uczniami klas RJyOQ\FK. 0RĪH VLĊ tak VWDü UyZQLHĪ na skutek decyzji URG]LFyZ. 35=<-ĉ&,('=,(&.$==(632à(0 A63(5*(5$'26=.2à<FG tLJŵĂŐĂŶĞĚŽŬƵŵĞŶƚLJǁƉŽƐƚħƉŽǁĂŶŝƵƌĞŬƌƵƚĂĐLJũŶLJŵ͗ ± ǁŶŝŽƐĞŬŽƉƌnjLJũħĐŝĞĚŽŐŝŵŶĂnjũƵŵ ± ƑǁŝĂĚĞĐƚǁŽƵŬŽŷĐnjĞŶŝĂƐnjŬŽųLJƉŽĚƐƚĂǁŽǁĞũ͕ ± njĂƑǁŝĂĚĐnjĞŶŝĞŽǁLJŶŝŬĂĐŚƐƉƌĂǁĚnjŝĂŶƵ ± ŽƌnjĞĐnjĞŶŝĞWWWŽƉŽƚƌnjĞďŝĞŬƐnjƚĂųĐĞŶŝĂƐƉĞĐũĂůŶĞŐŽ DODATKOWE DOKUMENTY: - opinia PPP ± orzeczenie lekarskie (dokumentacja przebiegu choroby), ± ŝŶŶĞnjĂůĞĐĞŶŝĂƐƉĞĐũĂůŝƐƚſǁ 35=<-ĉ&,('=,(&.$==(632à(0 $63(5*(5$'26=.2à<FG Spotkanie z rodzicami XF]QLyZ SRVLDGDMąF\FK orzeczenie o potrzebie NV]WDáFHQLD specjalnego Psycholog lub pedagog SU]HSURZDG]DMą UR]PRZĊ z dzieckiem i wywiad z rodzicami/opiekunami. 'HF\]MĊ o SU]\MĊFLX dziecka podejmuje Szkolna Komisja Kwalifikacyjna. ORGANIZACJA :$581.Ï: SZKOLNYCH diagnoza potrzeb ucznia z =HVSRáHP Aspergera, poinformowanie grona pedagogicznego i SUDFRZQLNyZ V]NRá\ RPyZLHQLH procedur ± zapoznanie z V\WXDFMą ucznia, rodzajami ]DFKRZDĔ potrzebami ± posiedzenie ]HVSRáX ds. pomocy psychologiczno-pedagogicznej CHARAKTERYSTYKA UCZNIA Z =(632à(0ASPERGERA UR]ZyM poznawczy w granicach normy, w zasadzie SUDZLGáRZ\ UR]ZyM mowy, ]DPLáRZDQLH do zachowania rutyny i U\WXDáyZ ograniczone zainteresowania i DNW\ZQRĞü F]ĊVWR Z\VWĊSXMąFD QLH]JUDEQRĞü ruchowa, zaburzony UR]ZyM XPLHMĊWQRĞFL VSRáHF]Q\FK. U RVyE z SRQDGSU]HFLĊWQą LQWHOLJHQFMą objawy PRJą ]RVWDü GRVWU]HĪRQH dopiero w okresie dorastania, kiedy XMDZQLDMą VLĊ bardziej dyskretne problemy w funkcjonowaniu VSRáHF]Q\P. 8F]HĔ z ]HVSRáHP Aspergera PRĪH nie VSUDZLDü ZUDĪHQLD chorego, w SU]HFLZLHĔVWZLH do ucznia autystycznego, NWyU\ UyĪQL VLĊ w zachowaniu od zdrowych UyZLHĞQLNyZ. W efekcie, diagnoza PRĪH E\ü RSyĨQLRQD do momentu, gdy NáRSRW\ w kontaktach z innymi EĊGą bardzo widoczne. Zachowania XF]QLyZ z ]HVSRáHP Aspergera interpretowane Vą F]ĊVWR jako przejaw ]áHJR wychowania, dlatego zdarza VLĊ ĪH u dziecka w pierwszej NROHMQRĞFL PRĪH E\ü rozpoznane ADHD ]HVSyá QDGSREXGOLZRĞFL psychoruchowej z deficytem uwagi) lub zaburzenia zachowania. Jednak ² w SU]HFLZLHĔVWZLH do RVyE z zaburzeniami zachowania, NWyUH ]QDMą ale áDPLą zasady ZVSyáĪ\FLD VSRáHF]QHJR ² u XF]QLyZ z ]HVSRáHP Aspergera w sferze rozumienia sytuacji VSRáHF]Q\FK rozumienia PRW\ZyZ G]LDáDQLD i XF]Xü innych RVyE Z\VWĊSXMą znaczne deficyty, Z\QLNDMąFH z odmiennego funkcjonowania Py]JX. =$&+2:$1,$:6.$=8-Ą&(1$ =(63Ïà$63(5*(5$ 1.6IHUDNRQWDNWyZVSRáHF]Q\FK 2..RPXQLNDFMDVáRZQDLSR]DZHUEDOQD 3.8PLHMĊWQRĞFLSR]QDZF]H 4.Koordynacja ruchowa 5.Zaburzenia sensoryczne W PáRGV]\P wieku dziecko PRĪH nie E\ü zainteresowane QDZLą]\ZDQLHP NRQWDNWyZ NROHĪHĔVNLFK lub SU]\MDĨQL PRĪH XQLNDü NRQWDNWyZ z innymi G]LHüPL lub EĊGąF zainteresowanym kontaktami z UyZLHĞQLNDPL przejawia to w VSRVyE nieudolny. Z czasem w zachowaniu dziecka Z\UDĨQLH zaznacza VLĊ brak ]QDMRPRĞFL NRQZHQDQVyZ VSRáHF]Q\FK QLHSUDZLGáRZH interpretowanie V\JQDáyZ VSRáHF]Q\FK rozumienie tego co ÄZ\SDGD´ a co nie. Brak wyczucia odpowiedniego dystansu RGOHJáRĞFL od UR]PyZF\ (staje zbyt blisko, lub zbyt daleko, bokiem, lub nawet W\áHP do drugiej osoby, PRĪH GRW\NDü UR]PyZFĊ QDUXV]DMąF jego SU]HVWU]HĔ RVRELVWą. W rozmowie XF]HĔ z ZA RSRZLDGDMąF o LQWHUHVXMąF\P je temacie stereotypowo wraca do niego, nie XZ]JOĊGQLDMąF potrzeb osoby, z NWyUą rozmawia. Dzieci z ZA nie XF]ą VLĊ zasad funkcjonowania VSRáHF]QHJR spontanicznie, poprzez REVHUZDFMĊ ale PXV]ą E\ü ich nauczone. Nie SRWUDILą SU]HNáDGDü poznanych zasad na sytuacje podobne. &]ĊVWR Vą nadmiernie EH]SRĞUHGQLH SUDZGRPyZQH nie XZ]JOĊGQLDMą XF]Xü innych RVyE gdy np. beztrosko Z\JáDV]DMą niestosowne komentarze Ä on jest JUXE\´ ÄPD brzydkie VSRGQLH´. Nie UR]XPLHMą ĪH PRJą tym VSUDZLDü innym SU]\NURĞü. &]ĊVWR drobiazgowo, sztywno SU]HVWU]HJDMą SU]HSLVyZ i UHJXODPLQyZ. W przypadku gdy GRURĞOL nie SU]HVWU]HJDMą ustalonych zasad lub ]PLHQLDMą je bez uzgodnienia, uczniowie z ZA SRWUDILą SRZLHG]LHü o tym nauczycielowi lub dyrektorowi V]NRá\ co z kolei PRĪH SU]\VSDU]Dü im wielu NáRSRWyZ w relacjach VSRáHF]Q\FK. Nastolatki z ZA, ze Z]JOĊGX na swoje WUXGQRĞFL zazwyczaj nie PDMą SU]\MDFLyá ani bliskich NROHJyZ. &]ĊVWR przypisywana jest im etykieta ÄG]LZDNyZ´ lub ÄĨOH Z\FKRZDQ\FK´. Do momentu zdiagnozowania choroby, rodzice i otoczenie PRJą WUDNWRZDü zachowania ucznia jako niegrzeczne i ]áRĞOLZH. Z tego powodu XF]HĔ GRĞZLDGF]D odrzucenia, karania, nieustannej krytyki, a czasem ʊ przemocy fizycznej EąGĨ emocjonalnej. Samo postawienie diagnozy nie zawsze powoduje, ĪH GRURĞOL UR]XPLHMą przyczyny Z\VWĊSXMąF\FK u ucznia WUXGQRĞFL ĪH DNFHSWXMą je i SUyEXMą GRVWRVRZDü swoje wymagania do PRĪOLZRĞFL dziecka. Otoczenie PRĪH nadal PLHü wobec ucznia z ZA takie oczekiwania jak wobec zdrowego dziecka. Z powodu WUXGQRĞFL w rozumieniu sytuacji VSRáHF]Q\FK SUREOHPyZ w adaptacji do nowych sytuacji, braku HODVW\F]QRĞFL w SRVWĊSRZDQLX dziecko z ]HVSRáHP Aspergera F]ĊVWR SU]HĪ\ZD IUXVWUDFMĊ z NWyUą na RJyá VáDER sobie radzi, w ]ZLą]NX z tym áDWZR wpada w gniew. 3U]\F]\Qą agresji PRJą E\ü prowokacje, zaczepki i agresja innych RVyE. Osoby te gorzej UDG]ą sobie w sytuacjach trudnych i QDUDĪRQH Vą na odrzucenie ze strony innych, F]ĊVWR PDMą QLVNą VDPRRFHQĊ. NRPXQLNDFMDVáRZQDi pozawerbalna 5R]ZyM mowy, GRW\F]ąF\ pojawiania VLĊ pierwszych VáyZ i ]GDĔ jest SUDZLGáRZ\ a VáRZQLFWZR dzieci z ZA mimo PáRGHJR wieku jest bogate i REILWXMąFH w GRURVáH i naukowe VIRUPXáRZDQLD. Uczniowie PDMą WUXGQRĞFL z XĪ\FLHP mowy w celu komunikacji. :\VWĊSXMą u nich zaburzenia w postaci QLHSUDZLGáRZHM Z\VRNRĞFL JáRVX i intonacji oraz QLHSUDZLGáRZHJR akcentu i rytmu wypowiedzi. :\VWĊSXMą WUXGQRĞFL w rozumieniu VáyZ wieloznacznych w ]DOHĪQRĞFL od kontekstu oraz w nadawaniu ZáDĞFLZHJR znaczenia XVá\V]DQ\P VáRZRP. 3UREOHPHPMHVWUyZQLHĪUR]XPLHQLHSU]HQRĞQLSU]\VáyZ NWyUHUR]XPLDQHVą]E\WGRVáRZQLH 7UXGQRĞü sprawia im rozumienie informacji zawartych w komunikacie, NWyU\ ma ]ZLą]HN z LQWRQDFMą JáRVX jak UyZQLHĪ rozumienie ironii i ĪDUWyZ. 8F]HĔ przejawia WUXGQRĞFL w naprzemiennej komunikacji, nie potrafi UR]SR]QDü kiedy powinien VLĊ RGH]ZDü przerywa UR]PRZĊ w trakcie jej trwania, PRĪH PyZLü w trakcie wypowiedzi innych RVyE. Wypowiedzi ucznia Vą F]ĊVWR zbyt formalne i pedantyczne. 3U]HZDĪQLH nie SRVáXJXMH VLĊ on slangiem PáRG]LHĪRZ\P czy RNUHĞOHQLDPL potocznymi i PRĪH SRSUDZLDü innych, gdy Z\VáDZLDMą VLĊ niegramatycznie Dziecko PRĪH nie SRVáXJLZDü VLĊ gestem, mimika PRĪH E\ü sztywna, niedostosowana do sytuacji, np. dziecko FDá\ czas PRĪH XĞPLHFKDü VLĊ nieadekwatnie lub PLHü ÄWZDU] SRNHU]\VW\´. Problemy w komunikacji SRJáĊELD zaburzone rozumienie komunikacji niewerbalnej QLHXPLHMĊWQRĞü odczytywania postawy FLDáD JHVWyZ wyrazu twarzy i oczu) oraz niedostosowana komunikacja niewerbalna z ich strony. XPLHMĊWQRĞFLSR]QDZF]H Iloraz inteligencji u XF]QLyZ z ZA PLHĞFL VLĊ w granicach normy lub jest Z\ĪV]\. &]ĊVWR PDMą GREUą SDPLĊü PHFKDQLF]Qą (GRW\F]ąFą IDNWyZ UR]OHJáą ZLHG]Ċ (czasami na poziomie akademickim) GRW\F]ąFą LQWHUHVXMąFHM ich dziedziny, ]GROQRĞFL do nauk ĞFLVá\FK (matematyka, informatyka). 0RJą XMDZQLDü UyĪQH talenty, np. talent muzyczny, plastyczny. Natomiast stosunkowo VáDE\ jest poziom rozumienia, P\ĞOHQLD abstrakcyjnego (rozwijania SRMĊü wnioskowania, wydawania RVąGyZ oraz rozumienia sytuacji VSRáHF]Q\FK. Problemem jest V]W\ZQRĞü poznawcza, z P\ĞOHQLHP PDáR podatnym na SHUVZD]MĊ VáDEH rozumienie czytanego tekstu (mimo, ĪH XF]ą VLĊ F]\WDü szybko i F]\WDMą Sá\QQLH oraz zaburzenia tzw. SDPLĊFL operacyjnej czyli roboczej SDPLĊFL NUyWNRWUZDáHM. koordynacja ruchowa U ZLĊNV]RĞFL XF]QLyZ z ZA Z\VWĊSXMą problemy ]ZLą]DQH ze VSUDZQRĞFLą UXFKRZą Vą to: zaburzenia UyZQRZDJL sztywny VSRVyE poruszania VLĊ Z\VWĊSRZDQLH ZVSyáUXFKyZ SROHJDMąF\FK na udziale w RNUHĞORQ\P ruchu tych PLĊĞQL NWyUH w danym ruchu nie powinny EUDü w RJyOH XG]LDáX zaburzenia rytmu i QDĞODGRZDQLD UXFKyZ podczas zabawy, REQLĪRQD VSUDZQRĞü manualna, WUXGQRĞFL w pisaniu GXĪD QLHFKĊü do pisania) WUXGQRĞFL we ZVSyáSUDF\ podczas gier ]HVSRáRZ\FK. 7UXGQRĞFL te SRZRGXMą ĪH w szkole dzieci z ]HVSRáHP Aspergera Vą F]ĊVWR eliminowane z gier ]HVSRáRZ\FK nie Vą wybierane do GUXĪ\Q. Zaburzenia sensoryczne U F]ĊĞFL XF]QLyZ Z\VWĊSXMH QDGZUDĪOLZRĞü na QLHNWyUH ERGĨFH sensoryczne (np. VáXFKRZH wzrokowe, dotykowe, zapachowe, smakowe). 0RJą oni na QLHNWyUH GĨZLĊNL KDáDV nadmiar ERGĨFyZ wzrokowych, PLJRF]ąFH ĞZLDWáR lamp jarzeniowych, UHDJRZDü UR]GUDĪQLHQLHP zatykaniem uszu, bronieniem VLĊ przed dotykiem, QLHFKĊFLą noszenia QLHNWyU\FK XEUDĔ ze Z]JOĊGX na ich IDNWXUĊ metki. 0RJą WHĪ RGPDZLDü VSRĪ\ZDQLD QLHNWyU\FK SRNDUPyZ RGĪ\ZLDü VLĊ selektywnie (niewielka LORĞü tolerowanych potraw). ,ORĞü ERGĨFyZ wizualnych i VáXFKRZ\FK postrzegana jako normalna dla innych RVyE u ucznia z ZA PRĪH E\ü odczuwana jako zbyt GXĪD lub zbyt PDáD w ]DOHĪQRĞFL od tego, czy jest QDGZUDĪOLZ\ lub QLHGRZUDĪOLZ\ w zakresie RNUHĞORQ\FK NDQDáyZ sensorycznch. GRGDWNRZHF]ĊVWHSUREOHP\ U wielu XF]QLyZ z ZA ZF]HĞQLHM rozpoznano ]HVSyá QDGSREXGOLZRĞFL psychoruchowej z deficytem uwagi (ADHD). Jednak u tych XF]QLyZ NáRSRW\ z NRQFHQWUDFMą uwagi PRJą E\ü nasilone lub spowodowane obsesyjnymi P\ĞODPL na LQWHUHVXMąF\ temat, brakiem motywacji do pracy ze Z]JOĊGX na niezrozumienie normy GRW\F]ąFHM potrzeby wykonywania SROHFHĔ nauczyciela. 8F]HĔ na lekcjach PRĪH SUyERZDü URELü to, na co on ma RFKRWĊ nie XZ]JOĊGQLDMąF potrzeb innych. Praca w grupach GR. I GR. II GR. III 2SLV]FLHSRMHGQ\PSUREOHPLH]NWyU\PVLĊQDMF]ĊĞFLHM VSRW\NDFLHLZ\SLV]FLHSURSR]\FMHLFKUR]ZLą]DQLD 1. Problemy ucznia z ZA w szkole 2. 3UREOHP\XF]QLD]=$ZUHODFML]UyZLHĞQLNDPL 3. 3UREOHP\ZHZVSyáSUDF\]URG]LFDPL 8&=(ē==(632à(0$63(5*(5$:6=.2/( Do Z\]ZDĔ przed NWyU\PL VWDMą nauczyciele, NWyU]\ pod VZRMą RSLHNą PDMą dziecko z ]HVSRáHP Aspergera, QDOHĪ\ nie tylko wsparcie go w procesie dydaktycznym i dostosowanie metod nauczania do jego potrzeb, ale UyZQLHĪ zadbanie o jego LQWHJUDFMĊ VSRáHF]Qą SU]HFLZG]LDáDQLH ZWyUQ\P zaburzeniom emocjonalnym poprzez RFKURQĊ dziecka przed odrzuceniem i SU]HPRFą ze strony UyZLHĞQLNyZ. W kontakcie z uczniem z ]HVSRáHP Aspergera ZDĪQH znaczenie ma ZVSLHUDMąFD Ī\F]OLZD kreatywna i MHGQRF]HĞQLH konsekwentna i przewidywalna postawa nauczycieli. Hans Asperger w 1944 roku, SRGNUHĞODMąF ZDJĊ postawy nauczyciela w opiece nad dzieckiem PyZLá: Ä7H dzieci (z ]HVSRáHP Aspergera) F]ĊVWR Z\ND]XMą ]DG]LZLDMąFą ZUDĪOLZRĞü na RVRERZRĞü nauczyciela. 0RJą E\ü nauczane, ale jedynie przez tych, NWyU]\ RNDĪą im prawdziwe zrozumienie i uczucie; przez ludzi, NWyU]\ RNDĪą im Ī\F]OLZRĞü i co ZDĪQH ʊ poczucie humoru. Istotna, emocjonalna postawa nauczyciela ZSá\ZD w VSRVyE niezamierzony i bezwiedny, na usposobienie i zachowanie G]LHFND´. :VND]yZNLRJyOQHGODQDXF]\FLHOD w pierwszym tygodniu ]DMĊü zorganizuj warsztaty LQWHJUXMąFH JUXSĊ; bierz zawsze pod XZDJĊ: REQLĪHQLH VSUDZQRĞFL intelektualnej na skutek przyjmowanych OHNyZ pogorszenie samopoczucia, spadek DNW\ZQRĞFL stres; dostosuj do indywidualnych potrzeb ucznia miejsca nauki i proces nauczania; SRPyĪ mu w nabywaniu XPLHMĊWQRĞFL w zakresie ÄIXQNFML Z\NRQDZF]\FK´ takich jak XPLHMĊWQRĞFL organizacyjne i XPLHMĊWQRĞFL uczenia VLĊ; stosuj model edukacji opartej na GRĞZLDGF]HQLX; informacje VáRZQH poprzyj tekstem pisanym albo obrazem, LOXVWUDFMą filmem; przedstawiaj nowe SRMĊFLD lub PDWHULDá abstrakcyjny najbardziej konkretny; w VSRVyE PRĪOLZLH kreatywnie wykorzystaj zainteresowania ucznia, áąF] nowe zagadnienia z zainteresowaniami dziecka; wspomagaj UR]ZyM rozumienie) XPLHMĊWQRĞFL komunikacyjnych ucznia VáRZQLFWZR pracuj z uczniem w oparciu o tzw. pozytywne wzmocnienia ʊ SRFKZDá\ nagradzanie, SR]\W\ZQą ZLĊĨ z dzieckiem; ZGUDĪDM i oczekuj od ucznia przestrzegania zasad SDQXMąF\FK w szkole SRPyĪ mu w sytuacjach SU]HĪ\ZDQHJR przewidywanie, zapobieganie, rozumienie UR]ZLą]\ZDQLH VWUHVXMąF\FK sytuacji stresu poprzez przyczyn i wspieraj i XPRĪOLZLDM uczniowi kontakty VSRáHF]QH; SDPLĊWDM ĪH nie ma potrzeby wspierania ucznia w sferach, w NWyU\FK radzi sobie dobrze i stopniowo w tych obszarach ograniczaj XG]LHODQą mu pomoc w ocenianiu oddzielaj te obszary, w NWyU\FK WUXGQRĞFL Z\QLNDMą z ]DEXU]HĔ nie karz ucznia za objawy choroby FKURĔ go przed SU]HPRFą UyZLHĞQLNyZ. :VND]yZNLV]F]HJyáRZHGODnauczyciela do pracy z uczniem z ZA 2UJDQL]DFMD]DMĊüOHNF\MQ\FK Na SRF]ąWNX roku szkolnego ucznia QDOHĪ\ GRNáDGQLH ]DSR]QDü z WRSRJUDILą V]NRá\. Nowe ĞURGRZLVNR i nowe sytuacje PRJą VWDü VLĊ u niego SU]\F]\Qą niepokoju i OĊNX dlatego QDOHĪ\ je SU]HZLG\ZDü i PLQLPDOL]RZDü. 'XĪH znaczenie ma zachowanie odpowiedniego schematu pracy (plan dnia, plan lekcji, terminy NODVyZHN i ]DNRĔF]HQLD SURMHNWyZ termin do NWyUHJR QDOHĪ\ SU]HF]\WDü OHNWXUĊ itp.) i VWDáRĞFL G]LDáDĔ. Uczniowie z ZA lepiej IXQNFMRQXMą gdy ]QDMą plan ]DMĊü oraz gdy nie Vą zaskakiwani zmianami. Najlepiej, ĪHE\ lekcje RGE\ZDá\ VLĊ stale w tych samych pomieszczeniach i aby E\á\ prowadzone przez tych samych nauczycieli. -HĪHOL planowane Vą MDNLHĞ nowe sytuacje (zmiana rutynowych ]DMĊü lub planu dnia, np. wycieczka, Z\MĞFLH do kina, wizytacja), dziecko musi E\ü o tym odpowiednio ZF]HĞQLHM poinformowane i powinno RWU]\PDü informacje, co do oczekiwanego zachowania. 6IHUDNRQWDNWyZLXPLHMĊWQRĞFLVSRáHF]Q\FK promuj pomoc NROHĪHĔVNą i zachowania SURVSRáHF]QH innych XF]QLyZ wobec ucznia z ZA SRPyĪ uczniowi w UR]ZDĪQ\P doborze NROHJyZ co PRĪH ZSá\Qąü na SRSUDZĊ jego XPLHMĊWQRĞFL VSRáHF]Q\FK i RĞPLHOLü je w QDZLą]\ZDQLX SU]\MDĨQL oraz zredukuje VW\JPDW\]DFMĊ ucznia ]DFKĊü i wspieraj ZáąF]DQLH VLĊ ucznia do grupowych ]DMĊü gier i SURMHNWyZ ucz stosownych ]ZURWyZ LQLFMXMąF\FK i SRGWU]\PXMąF\FK UR]PRZĊ wspieraj VRFMDOL]DFMĊ ucznia poprzez ]DFKĊFDQLH go do XG]LDáX w ]ELyUNDFK harcerskich, NyáNDFK ]DLQWHUHVRZDĔ itp. ]DFKĊFDM ucznia, by V]XNDá pomocy, gdy czuje VLĊ zmieszany, nie wie, jak VLĊ ]DFKRZDü poprzez wskazanie mu konkretnej osoby, do NWyUHM PRĪH VLĊ ZyZF]DV ]ZUyFLü obserwuj i pomagaj w przypadku VSRáHF]Q\FK poprzez RPyZLHQLH ]DFKRZDĔ NWyUH E\á\E\ w niej UR]ZLą]DQLD i wskazywanie, jak podobnych NáRSRWyZ WUXGQRĞFL w kontaktach sytuacji, wskazywanie ZáDĞFLZH znajdowanie w SU]\V]áRĞFL XQLNQąü rozwijaj w uczniu z ZA XPLHMĊWQRĞü odczytywania emocji za SRPRFą odpowiednich U\VXQNyZ ]GMĊü, REUD]XMąF\FK wyraz twarzy i gesty, historyjek obrazkowych, w NWyU\FK trzeba X]XSHáQLü wyraz twarzy lub ]DSLVDü co dana osoba P\ĞOL X]XSHáQLDQLH ÄG\PNyZ´; Radzenie sobie z emocjami w sytuacji wzburzenia odizoluj ucznia na konieczny okres i daj mu PRĪOLZRĞü zrelaksowania VLĊ poprzez np. VáXFKDQLH muzyki ucz prostych VSRVREyZ radzenia sobie ze stresem sytuacjami, np. RGHMGĨ oddychaj, SRP\ĞO powiedz) i trudnymi VSUDZGĨ czy XF]HĔ nie GRĞZLDGF]D agresji ze strony innych RVyE opracuj ZVSyOQLH z uczniem system zasad, w NWyU\P zostanie RNUHĞORQH jakie zasady oraz sposoby radzenia sobie z emocjami EĊGą akceptowane unikaj konfrontacji, przymusu i Z\UDĪDQLD gniewu w stosunku do ucznia; PRJą one Z\ZRáDü reakcje oporu i wybuchy ]áRĞFL stosuj uspokojenie, negocjacje, dawanie PRĪOLZRĞFL wyboru nie bierz do siebie NDĪGHJR niegrzecznego zachowania ucznia ² raczej przeanalizuj V\WXDFMĊ i rozpoznaj, co E\áR powodem QLHZáDĞFLZHJR zachowania (np. SRZLHG]LDá bez intencji sprawienia SU]\NURĞFL mylnie RGF]\WDá zachowania innych RVyE nie wie, co ma URELü jest SU]HFLąĪRQ\ sensorycznie itp.) i zapobiegaj podobnym sytuacjom w SU]\V]áRĞFL przerwij Z\SRZLHGĨ gdy XF]HĔ XĪ\ZD SRZWDU]DMąF\FK VLĊ DUJXPHQWyZ EąGĨ WHĪ S\WDĔ; raczej SRSURĞ aby ]DSLVDá swoje pytania lub argumenty i VSUyERZDá sam na nie RGSRZLHG]LHü w sytuacji narastania w uczniu emocji wycofaj VLĊ i SR]ZyO mu RFKáRQąü Z\FLV]\ü VLĊ wspieraj UR]ZyM XPLHMĊWQRĞFL rozpoznawania i rozumienia emocji QD]\ZDMąF w VSRVyE adekwatny PLPLNĊ gesty, PRZĊ FLDáD. 1DGZUDĪOLZRĞüVHQVRU\F]QD unikaj dotykania ucznia QDGZUDĪOLZHJR na dotyk i zapewnij poszanowanie granic przez UyZLHĞQLNyZ uczniowi, NWyU\ ĨOH znosi KDáDV i nadmiar ERGĨFyZ VSUyEXM XPRĪOLZLü pobyt w spokojnym miejscu (np. w bibliotece) lub SRVáXFKDü relaksacyjnej muzyki; w skrajnej QDGZUDĪOLZRĞFL na GĨZLĊNL zaproponuj XĪ\ZDQLH VWRSHUyZ minimalizuj GĨZLĊNL z WáD eliminuj GĨZLĊNL dla dziecka GUDĪQLąFH (np. GĨZLĊN dzwonka, telefonu, VWDáH GĨZLĊNL o wysokich tonach) pU]HP\ĞO NZHVWLĊ RĞZLHWOHQLD klasy; przy QDGZUDĪOLZRĞFL na zapachy, unikaj XĪ\ZDQLD mocnych perfum; SR]ZyO uczniowi na stosowanie ZáDVQ\FK technik radzenia sobie z przykrym dla niego zapachem; 5R]ZyMXPLHMĊWQRĞFLNRPXQLNDFML ]DFKĊFDM ucznia do wzbogacania MĊ]\ND poprzez wyszukiwanie Z\UD]yZ bliskoznacznych i korzystanie na lekcji ze VáRZQLND Z\UD]yZ bliskoznacznych SR]ZyO uczniowi SURZDG]Lü ZáDVQ\ VáRZQLN SRMĊü i nowych WHUPLQyZ ]ZLą]DQ\FK z QDXNą V]NROQą ]DFKĊü do gry w kalambury, do odgadywania za SRPRFą ZVND]yZHN NROHJyZ Z\MDĞQLM metafory i wyrazy wieloznaczne znaczenie SRMĊü abstrakcyjnych przedstawiaj za SRPRFą REUD]yZ albo SU]HFLZLHĔVWZ np. XF]FLZRĞü ² QLHXF]FLZRĞü SU]\MDĨĔ ʊ ZURJRĞü itp. XĪ\ZDM prostego i jednoznacznego MĊ]\ND unikaj ironii, GRZFLSyZ SU]HQRĞQL LGLRPyZ (chyba, ĪH wiesz, ĪH XF]HĔ SUDZLGáRZR je zrozumie); PRJą VSRZRGRZDü niepotrzebny ]DPĊW QLHSRNyM a nawet OĊN dostosuj zadawanie pracy domowej do PRĪOLZRĞFL ucznia SDPLĊWDM ĪH w ]ZLą]NX z WUXGQRĞFLDPL w SUDZLGáRZ\P odczytaniu przez ucznia V\JQDáyZ pozawerbalnych, NDĪG\ wyraz twarzy i gest powinien E\ü poparty LQIRUPDFMą VáRZQą. Koncentracja uwagi zadbaj, aby w otoczeniu ucznia E\áR jak najmniej ERGĨFyZ UR]SUDV]DMąF\FK (wzrokowych, VáXFKRZ\FK ʊ na áDZFH powinny ]QDMGRZDü VLĊ tylko przedmioty aktualnie QLH]EĊGQH do pracy SRVDGĨ ucznia z dala od ewentualnych ĨUyGHá GĨZLĊNX od okna PRĪQD ]DVáRQLü okno UROHWą blisko nauczyciela, aby systematycznie PRQLWRURZDü NRQFHQWUDFMĊ uwagi, NRQWURORZDü SRVWĊS\ w pracy, VSUDZG]Dü czy ]UR]XPLDá polecenie, Z\MDĞQLDü QDSURZDG]Dü za SRPRFą S\WDĔ PRW\ZRZDü do kontynuowania pracy, SU]\ZRá\ZDü jego XZDJĊ gdy VLĊ rozproszy unikaj nadmiaru dekoracji w klasie lub XPLHĞü je poza ]DVLĊJLHP wzroku ucznia gdy XF]HĔ nie reaguje na polecenie wydane FDáHM klasie, ]ZUyü VLĊ do niego EH]SRĞUHGQLR po imieniu, SRZWyU] polecenie, VSUDZGĨ czy wie, co ma URELü i poczekaj DĪ rozpocznie SUDFĊ Z\GDMąF polecenia XĪ\ZDM NUyWNLFK ]GDĔ dbaj by instrukcje E\á\ jasne; ]DFKĊFDM ucznia, by w razie potrzeby SURVLá o SRZWyU]HQLH uproszczenie czy zapisanie polecenia, MHĞOL jest ono dla niego QLH]UR]XPLDáH; w sytuacji, gdy XF]HĔ ma WUXGQRĞü w ]DNRĔF]HQLX wykonywanych na lekcji ]DGDĔ podziel je na wieloetapowe, NUyWV]H F]ĊĞFL; wyznacz PQLHMV]ą LORĞü ]DGDĔ do wykonania; Z\GáXĪ czas VSUDZG]LDQyZ MHĪHOL tempo pracy ucznia jest wolne i nie QDGąĪD on za UHV]Wą klasy; dopilnuj, ĪHE\ QLH]EĊGQH informacje (np. zadane prace domowe, termin sprawdzianu) XF]HĔ ]DSLVDá w zeszycie przedmiotowym lub zeszycie korespondencji; SDPLĊWDM ĪH nawet genialny XF]HĔ PRĪH nie E\ü w stanie SDPLĊWDü o przyniesieniu dodatkowych SU]\ERUyZ czy o terminie MDNLHJRĞ zadania; nie stawiaj uczniowi negatywnej oceny, gdy nie jest przygotowany do lekcji, bo nie PLDá zapisanych potrzebnych informacji! ² w takiej sytuacji SR]ZyO na zaliczenie pracy domowej w dodatkowym terminie; ]DáyĪ zeszyt prac domowych i korespondencji z rodzicami, w NWyU\P EĊGą zapisywane QLH]EĊGQH informacje i sprawdzaj, czy XF]HĔ to ]URELá EąGĨ sam wpisuj lub wklejaj ZF]HĞQLHM przygotowane informacje; chwal ucznia tak F]ĊVWR jak to PRĪOLZH w VSRVyE konkretny RSLVXMąF to, co ]URELá dobrze; wykorzystuj mocne strony ucznia (np. zainteresowania), w celu wzmocnienia motywacji do nauki oraz poprawy samooceny; zadawaj NUyWV]H prace domowe w sytuacji, gdy rodzice ]JáDV]DMą ĪH nauka w domu trwa godzinami; LPSXOV\ZQRĞü gdy XF]HĔ jest bardzo aktywny na lekcji, a MHGQRF]HĞQLH impulsywny, wzywaj go jako pierwszego lub drugiego do odpowiedzi; podczas dyskusji wskazuj ucznia, NWyU\ ma ]DEUDü JáRV; przypominaj RERZLą]XMąFH zasady, np. Ä1D lekcji PyZLP\ gdy MHVWHĞP\ poproszeni przez QDXF]\FLHOD´ Ä.LHG\ jedna osoba PyZL ± reszta VáXFKD´. WUXGQRĞFLZF]\WDQLX]H]UR]XPLHQLHP SR]ZyO na czytanie NVLąĪHN o ulubionej tematyce; SDPLĊWDM ĪH dla ucznia z ZA NVLąĪNL o tematyce popularnonaukowej PRJą E\ü bardziej ]UR]XPLDáH QLĪ opowiadania nie ]DNáDGDM ĪH XF]HĔ ]UR]XPLDá to, co SU]HF]\WDá; sprawdzaj VWRSLHĔ zrozumienia tekstu, zadawaj dodatkowe pytania; w pracy nad zrozumieniem tekstu pomocne dla ucznia PRJą E\ü F]ąVWNRZH pytania: Ä&R VLĊ Z\GDU]\áR" Kiedy? Gdzie? Komu? Jakie E\áR ]DNRĔF]HQLH zdarzenia? Dlaczego? 7UXGQRĞFLZSLVDQLX SR]ZyO uczniowi na korzystanie z edytora tekstu; UR]ZDĪ PRĪOLZRĞü by XF]HĔ G\NWRZDá a GRURVá\ lub inny XF]HĔ ]DSLV\ZDá GRVáRZQLH jego Z\SRZLHGĨ; sprawdzaj ZLHG]Ċ ucznia w formie odpowiedzi ustnych; SR]ZyO na SRSUDZĊ prac pisemnych w formie ustnej; zapobieganie przemocy wobec ucznia z ZA :DĪQ\P zagadnieniem jest rozpoznawanie i ochrona ucznia przed SU]HPRFą HPRFMRQDOQą lub IL]\F]Qą ze strony innych XF]QLyZ. Odmienne zachowanie jest áDWZR ]DXZDĪDOQH przez UyZLHĞQLNyZ i PRĪH E\ü wykorzystywane poprzez manipulowanie uczniem, Z\ĞPLHZDQLH go i prowokowanie ,VWRWQą UROĊ odgrywa tutaj modelowanie ]DFKRZDĔ przez GRURVá\FK. -HĪHOL uczniowie REVHUZXMą zrozumienie, szacunek, wsparcie i DNFHSWDFMĊ ze strony nauczyciela, jest bardzo prawdopodobne, ĪH EĊGą prezentowali SRGREQą SRVWDZĊ. :DĪQH znaczenie ma UyZQLHĪ praca nad niwelowaniem XSU]HG]HĔ i negatywnych opinii URG]LFyZ innych dzieci, SUH]HQWXMąF\FK postawy RGU]XFDMąFH. Dzieci i GRURĞOL Vą bardziej VNáRQQL ]LQWHUSUHWRZDü dziwne zachowania MDNLHJRĞ ucznia na jego NRU]\Ğü MHĞOL ]QDMą jego SU]\F]\QĊ Przed niekorzystnymi postawami otoczenia w stosunku do ucznia z ]HVSRáHP Aspergera PRĪH XFKURQLü ujawnienie jego SUREOHPyZ. W akceptacji dziecka SRPyF PRĪH informacja, ĪH wiele wybitnych RVyE E\áR prawdopodobnie GRWNQLĊW\FK ]HVSRáHP Aspergera - Tomasz Jefferson, Albert Einstein, Wolfgang Amadeusz Mozart, Izaak Newton. PRACA Z RODZICAMI Rodzice jako ƐƉĞĐũĂůŝƑĐŝ ʹ najlepiej njŶĂũČ swoje dziecko, jego zachowania, nawyki, przyzwyczajenia. tųČĐnjĂŶŝĞ Ɛŝħ ƌŽĚnjŝĐſǁ w ǏLJĐŝĞ ƐnjŬŽųLJ. ^ƚĂŶŽǁŝČ ǍƌſĚųŽ ŶŝĞnjďħĚŶLJĐŚ informacji o dziecku, jego terapii. KďŽǁŝČnjŬŝ ƐnjŬŽųLJ wobec ƌŽĚnjŝĐſǁ ʹ wsparcie, dawanie poczucia ďĞnjƉŝĞĐnjĞŷƐƚǁĂ poprzez ǁųĂƑĐŝǁČ ŽƉŝĞŬħ nad dzieckiem, informowanie o sytuacji dziecka w klasie i w szkole. WIELOSPECJALISTYCZNA OCENA FUNKCJONOWANIA UCZNIA 1.,PLĊLQD]ZLVNR 2.Data urodzenia 3.1D]ZDV]NRá\ 4.Klasa 5.Orzeczenie nr 6..DWHJRULDQLHSHáQRVSUDZQRĞFLXF]QLD WIELOSPECJALISTYCZNA OCENA FUNKCJONOWANIA UCZNIA I. ',$*12=<&=Ą67.2:( ħUyGáRLQIRUPDFML Analiza funkcjonowania II. PODSUMOWANIE OCENY FUNKCJONOWANIA UCZNIA (NA PODSTAWIE DIAGNOZ &=Ą67.2:<&+ Obszar funkcjonowania Opis funkcjonowania w danym obszarze 3RWU]HE\Z\QLNDMąFH]GLDJQR]\ZGDQ\PREV]DU]H INDYWIDUALNY PROGRAM EDUKACYJNO-TERAPEUTYCZNY I. &(/(2*Ï/1(,6=&=(*Ïà2:( Edukacyjne Terapeutyczne II. =$.5(6'267262:$ē GRW\F]ąZV]HONLFKG]LDáDĔSURZDG]RQ\FKZV]NROH III. )250<6326Ï%22.5(68'=,(/$1,$8&=1,2:, POMOCY W\JRGQLRZ\SU]\G]LDá]DMĊü IV. FORMY I METODY PRACY 9:63Ïà35$&$=52'=,&$0, 9,:63Ïà35$&$=,167<78&-$0, INDYWIDUALNY PROGRAM EDUKACYJNO-TERAPEUTYCZNY 2&(1$()(.7<:12ĝ&,3202&<8'=,(/$1(- UCZNIOWI (dokonywana przynajmniej dwa razy w roku) 2EV]DUHZDOXDFMLFRSRGOHJDáRHZDOXDFML (ZDOXDFMDZ\QLNXNWyUHFHOH]RVWDá\RVLąJQLĊWH (ZDOXDFMDSURFHVXZMDNLVSRVyE]DGDQLD]RVWDá\ zrealizowane) Wnioski do dalszej pracy '=,(&.2==$02ĩ(2'126,û SUKCESY W SZKOLE! Poczucie akceptacji Wzrost poczucia ǁųĂƐŶĞũǁĂƌƚŽƑĐŝ ^ƚĂũĞƐŝħƐƉĞĐũĂůŝƐƚČŽĚ ƉĞǁŶLJĐŚnjĂŐĂĚŶŝĞŷʹ ƉƌnjLJŐŽƚŽǁĂŶŝĞƌĞĨĞƌĂƚſǁ ŝƉƌĞnjĞŶƚĂĐũŝ͕ƵĚnjŝĂųǁ konkursach tnjĂůĞǏŶŽƑĐŝŽĚ ŵŽǏůŝǁŽƑĐŝĚnjŝĞĐŬĂ ũĞƐƚŽŶŽǁųČĐnjĂŶĞǁ klasowe i szkolne ƉƌnjĞĚƐŝħǁnjŝħĐŝĂ Odczucie satysfakcji Wzrost kompetencji edukacyjnych PODSUMOWANIE Praca z uczniem z ZA jest wyzwaniem dla nauczycieli i UyZLHĞQLNyZ w klasie Praca z uczniem z ZA PRĪH E\ü SU]\JRGą i ĨUyGáHP satysfakcji POLECAMY... <ƐŝČǏŬħMarka Haddona pt. ͣnjŝǁŶLJƉƌnjLJƉĂĚĞŬƉƐĂŶŽĐŶČƉŽƌČ͟ ͣdŽďĂƌĚnjŽƐƉĞĐLJĨŝĐnjŶĂƉŽǁŝĞƑđŬƌLJŵŝŶĂůŶĂ͕ ǁŬƚſƌĞũĚĞƚĞŬƚLJǁĞŵŝŶĂƌƌĂƚŽƌĞŵũĞƐƚ ƉŝħƚŶĂƐƚŽůĞƚŶŝ ŚƌŝƐƚŽƉŚĞƌ͕ĐŝĞƌƉŝČĐLJŶĂĐŚŽƌŽďħƐƉĞƌŐĞƌĂ͘ ŶĂƐŝħďĂƌĚnjŽĚŽďƌnjĞŶĂŵĂƚĞŵĂƚLJĐĞ͕ĂůĞ ďĂƌĚnjŽƐųĂďŽŶĂůƵĚnjŝĂĐŚ͘EŝŐĚLJŶŝĞǁLJƉƵƑĐŝų ƐŝħƐĂŵƉŽnjĂƐǁŽũČƵůŝĐħ͕ƉƌnjLJŬƚſƌĞũŵŝĞƐnjŬĂ͕ ůĞĐnjŐĚLJŽĚŬƌLJǁĂ͕ǏĞnjĂŵŽƌĚŽǁĂŶŽƉƐĂ ƐČƐŝĂĚŬŝ͕ǁLJƌƵƐnjĂǁƉƌnjĞƌĂǏĂũČĐČƉŽĚƌſǏ͕ ŬƚſƌĂǁLJǁƌſĐŝũĞŐŽƑǁŝĂƚĚŽŐſƌLJŶŽŐĂŵŝ͘͘͘͟ ͣtLJďŝƚŶĂ͕ƐŬƌnjČĐĂƐŝħŵƌŽĐnjŶLJŵ ŚƵŵŽƌĞŵŬƐŝČǏŬĂŵČĚƌĞŐŽƉŝƐĂƌnjĂ͕ ŽďĚĂƌnjŽŶĞŐŽǁLJũČƚŬŽǁČĞŵƉĂƚŝČ͘͟ Ian McEwan, pisarz Luck Jackson ͣ_ǁŝƌLJ͕ĚnjŝǁĂĚųĂŝĞƐƉſųƐƉĞƌŐĞƌĂ͟ dŽũĞĚLJŶĂǁƐǁŽŝŵƌŽĚnjĂũƵŬƐŝČǏŬĂ͕ napisana przez bardzo inteligentnego ƚƌnjLJŶĂƐƚŽůĂƚŬĂnjnjĞƐƉŽųĞŵƐƉĞƌŐĞƌĂ͘ZŽĚnjŝŶĂ >ƵŬĞΖĂũĞƐƚƚĞǏũĞĚLJŶĂǁƐǁŽŝŵƌŽĚnjĂũƵ͗ŵĂŽŶ ƚƌnjLJƐŝŽƐƚƌLJŝƚƌnjĞĐŚďƌĂĐŝ͕njŬƚſƌLJĐŚũĞĚĞŶũĞƐƚ ĚŽƚŬŶŝħƚLJ,͕ĂŶĂũŵųŽĚƐnjLJũĞƐƚĂƵƚLJƐƚLJĐnjŶLJ͘ tŝĐŚƉƌnjLJƉĂĚŬƵƚŽ͕ĐŽǁLJĚĂǁĂųŽďLJƐŝħĐŝħǏŬŝŵ ĚŽƑǁŝĂĚĐnjĞŶŝĞŵ͕ƐƚĂŶŽǁŝƚųŽĚŽƐŬŽŶĂųĞũŶĂƵŬŝ͕ ŬƐnjƚĂųĐČĐLJĐŚ͕ǁƐƉſůŶLJĐŚƉƌnjĞǏLJđ͕ƌŽnjǁŝũĂŶŝĂ ǁnjĂũĞŵŶLJĐŚĐŝĞƉųLJĐŚƵĐnjƵđ͕ƉŽĐnjƵĐŝĂŚƵŵŽƌƵŝ ƑǁŝĞƚŶĞũnjĂďĂǁLJ͘ dŽƉƌnjĞǁŽĚŶŝŬĚůĂƌŽĚnjŝĐſǁ͕ ŽƉŝĞŬƵŶſǁŝǁLJĐŚŽǁĂǁĐſǁ͕ĂůĞƉƌnjĞĚĞ ǁƐnjLJƐƚŬŝŵĚůĂŵųŽĚLJĐŚůƵĚnjŝ- nie tylko ƚLJĐŚnjĂƵƚLJƐƚLJĐnjŶLJŵƐƉĞŬƚƌƵŵ͕ĂůĞƚĂŬǏĞ͕ tych potocznie uznawanych za zdrowych ďŽƵĐnjLJ͕ũĂŬnjƌŽnjƵŵŝĞđĐnjLJũČƑŝŶŶŽƑđ͕ũĂŬ ƐŝħǁnjĂũĞŵŶŝĞƐnjĂŶŽǁĂđ͕njĂƉƌnjLJũĂǍŶŝđŝ ďĂǁŝđ͕ũĂŬnjĂĐŚŽǁĂđƉŽĐnjƵĐŝĞǁųĂƐŶĞũ ǁĂƌƚŽƑĐŝŝŐŽĚŶŽƑĐŝ͘ '=,ĉ.8-(0<=$8:$*ĉ $JQLHV]ND%XNVLĔVND 0RQLND.RELDáND Katarzyna Kostrzewska-Wawer