Bo˝e Narodzenie na Kujawach

FOLKLOR KUJAW
Bo˝e Narodzenie na Kujawach
Mimo ˝e jest to listopadowe wydanie „Zdroju
Ciechociƒskiego”, w swoim artykule przedstawi´
tematyk´ obrz´dowoÊci na wsi kujawskiej w okresie
Bo˝ego Narodzenia. Uogólniajàc, mo˝na powiedzieç,
˝e obchody Êwiàt wyznacza∏a koÊcielna liturgia. Pojawia∏y si´ jednak zwyczaje, przesàdy si´gajàce swym
rodowodem do czasów przedchrzeÊcijaƒskich. W przypadku obrz´dowoÊci bo˝onarodzeniowej ogólny
charakter Êwiàt jest uniwersalny w tradycji polskich
regionów etnograficznych. A cechy wyró˝niajàce Kujawy sà doÊç subtelne i czasami trudne do wyjaÊnienia.
Czas Êwiàteczny rozpoczyna∏ si´ tradycyjnie od Wigilii
Bo˝ego Narodzenia. Ten wyjàtkowy wieczór to
symboliczne przejÊcie pomi´dzy czasem sacrum a
profanum. Rytua∏y wigilijne stanowià preludium do
Êwiàt Bo˝ego Narodzenia, które w tradycji s∏owiaƒskiej nazywa si´ Godami. Na wieczerzy wigilijnej podawano tradycyjne potrawy, wÊród których mo˝na
wymieniç: zup´ z suszu owocowego, jag∏y( kasza z
∏uskanego prosa), kapust´ z grzybami, groch, Êledzie
oraz plony z sadów i pól. Majàce swoje sta∏e miejsce
w po˝ywieniu na uczcie wigilijnej jab∏ka, orzechy,
mak, miód i grzyby nie by∏y podawane jedynie jako
smako∏yk czy dodatek. Posiada∏y one bowiem swój
obrz´dowy, symboliczny sens. Mak wed∏ug wierzeƒ
sprowadza∏ sen, symbolizowa∏ równie˝ ˝ycie i Êmierç,
zbo˝e zapewnia∏o dobrobyt. Jag∏y mia∏y przysporzyç
pieni´dzy, a kluski zwane k∏oskami mia∏y wp∏ynàç na
urodzaj zbo˝a. Suszone owoce to symbol uÊpionego
istnienia niezamkni´tego w form´ materialnà. Miód
to szcz´Êcie, a owoce symbolizuj´ si∏´ witalnà.
Na sto∏ach wigilijnych wsi kujawskiej bardzo popularne by∏o ciasto piernikowe. Dodatkowo pierniczki
w ró˝nych kszta∏tach zdobi∏y choink´. Trzeba dodaç,
˝e liczba potraw i ich wykwintnoÊç zale˝a∏a od pozycji majàtkowej gospodarzy. Starano si´ jednak, aby ich
liczba by∏a nieparzysta, a idea∏em by∏o zastawienie
sto∏u 7 lub 12 potrawami. Symbolika tych liczb odwo∏ywa∏a si´ do pe∏ni i szcz´Êcia. Pod bia∏ym obrusem k∏adziono siano. Spotyka si´ równie˝ obyczaj
podk∏adania monet. Wed∏ug tradycji Wigilia by∏a
czasem, kiedy przy stole bardziej musia∏ wykazaç si´
gospodarz, poniewa˝ gospodyni raczej nie wstawa∏a
od sto∏u, aby wiosnà kury ch´tniej siada∏y na jajkach.
Zwyczaj dzielenia si´ op∏atkiem i sk∏adania przy tej
okazji ˝yczeƒ jeszcze w poczàtkach XX wieku nie by∏
powszechnie praktykowany. Na Kujawach zaÊ dzielenie
si´ op∏atkiem przed ucztà by∏o ju˝ praktykowane w
okresie Êredniowiecza. Jak mówià teksty êród∏owe,
op∏atki by∏y wypiekane w klasztorach. Dla zwierzàt
przygotowywano kolorowe op∏atki, ró˝owe czerwone,
niebieskie i resztki potraw wigilijnego sto∏u, tak aby
po pó∏nocy zwierz´ta mówi∏y dobrze o gospodarzach.
ZDRÓJ CIECHOCI¡SKI listopad 2008
Po wieczerzy spod obrusa wyciàgano êdêb∏o s∏omy,
którego d∏ugoÊç by∏a zapowiedzià lat ˝ycia. Panny
wys∏uchiwa∏y przed domem, z której strony dochodzi
szczekanie psów. Z tego kierunku mia∏ wed∏ug przesàdu nadejÊç kawaler. Wieczór wigilijny sprzyja∏ równie˝
przepowiednià odnoÊnie pogody na przysz∏y rok.
Obserwujàcy niebo gospodarze przewidywali, czy rok
b´dzie dobry i urodzajny czy te˝ przyniesie bied´.
Na Kujawach rozpowszechnione by∏o kol´dowanie z
szopkà. Najpopularniejszym typem szopki wyst´pujàcej na wsi kujawskiej by∏a tzw. szopka kartonowa. W
okresie Êredniowiecza szopki wystawiano w koÊcio∏ach. Jednak, gdy zacz´∏y pojawiç si´ w przedstawieniu wàtki Êwieckie lub niezgodne z doktrynà religijnà, KoÊció∏ zabroni∏ ich ekspozycji. Ten fakt wp∏ynà∏
na rozwój zwyczaju chodzenia po wsi z szopkà.
Zwyczaj strojenia drzewka choinkowego równie˝
wyst´powa∏ na wsi kujawskiej. Drzewko cz´sto zawieszano u sufitu i zdobiono je ∏aƒcuchami z papieru,
s∏omy i bibu∏ki. Do dekoracji u˝ywano równie˝ jab∏ek
i orzechów. Wieszana u powa∏y ga∏àzka Êwierkowa
mia∏a chroniç dom od z∏ych uroków. Symbolika drzewka odwo∏uje si´ równie˝ do mitycznego drzewa ˝ycia.
WÊród ozdób zawieszonych na drzewku mo˝na wymieniç wykonane z op∏atka „Êwiaty”, s∏omiane ozdoby i pieczywo obrz´dowe w kszta∏tach zwierzàt hodowlanych. S∏oma równie˝ uk∏adana by∏a na glinianej
posadzce, na której póêniej kula∏y si´ dzieci. Ten
magiczny zabieg mia∏ chroniç najm∏odszych cz∏onków
rodziny przed chorobami i urokami czarownic. S∏oma w izbie to równie˝ odwo∏anie do betlejemskiej
stajenki, gdzie na sianku urodzi∏ si´ Jezus. Gospodarz
udajàcy si´ drugiego dnia Êwiàt do koÊcio∏a opasywa∏
si´ s∏omianym pasem. Póêniej ten s∏omiany wianuszek
wiàzano na drzewach w sadzie, co mia∏o byç wró˝bà
obfitoÊci urodzaju.
Wierzono, ˝e czas wigilijny mia∏ wp∏yw na nadchodzàcy nowy rok. Stàd te˝ we Wigili´ nie wolno by∏o
si´ k∏óciç, kobiety musia∏y byç pracowite, a dzieci
grzeczne. Prócz zapachów i ciep∏ych uczuç kujawskie
izby w okresie Êwiàtecznym wype∏nia∏a muzyka. Kol´dy Êpiewane wspólnie przy stole majà znamiona pieÊni
pasterskiej.
Obrz´dowoÊç wigilijna to równie˝ czas wzajemnego
obdarowywania. ˚yczenia i prezenty by∏y darem, który
jak wierzono mia∏ moc oddzia∏ywania na powodzenie
w przysz∏ym roku. Obdarowywanie si´ prezentami
wyst´powa∏o ju˝ w XVIII wieku, ale jedynie w dworach
szlacheckich. Dopiero póêniej ten obyczaj zaczà∏ byç
praktykowany na wsi.
Czas Êwiàteczny nieod∏àcznie jest kojarzony z kol´dnikami w´drujàcymi po wsiach. Kol´dowanie zaczyna∏o si´ najcz´Êciej w pierwszy lub drugi dzieƒ
16
Êwiàt Bo˝ego Narodzenia. W grupie kol´dników - przebieraƒców mo˝na wyró˝niç takie postaci jak koza,
bocian, niedêwiedê, ˚yd, Cygan i grup´ muzykantów.
Symbolika tego obyczaju wiàza∏a si´ z magià agrarnà,
a wizyta tego barwnego korowodu postaci mia∏a zapewniç dostatek i urodzaj. Kol´dnicy byli wys∏annikami Boga. Nie mo˝na by∏o nie zaprosiç ich do izby i
nie obdarowaç, w podzi´ce za ˝yczenia, drobnym
pocz´stunkiem. Na wsi kujawskiej pojawia∏y si´ równie˝
grupy - „Herody”, które odtwarza∏y sceny biblijne jak
i te zaczerpni´te z apokryfów. W tej grupie przebieraƒców mo˝na by∏o spotkaç Trzech Króli, Heroda, Âmierç,
diab∏a, pastuszków i ˝o∏nierzy.
Wigilia to szczególny czas odwo∏ujàcy si´ do rajskiej
rzeczywistoÊci. Wszyscy stajà si´ wobec siebie równi.
Panuje atmosfera pe∏na mi∏oÊci i pojednania. Ten czas
poprzez swojà obrz´dowoÊç nawiàzuje równie˝ do
kultu przodków. Dusze zmar∏ych przybywajà w tym
czasie, aby zasiàÊç z ˝ywymi przy wspólnym stole i nale˝y je ob∏askawiç powagà i pobo˝noÊcià.
Aleksandra Jarysz
Z ˚YCIA MIASTA
Sprawa wp∏ywu autostrady A1
na uj´cie „Kuczek” cd
W zwiàzku z toczàcym si´ post´powaniem w sprawie
wydania decyzji o Êrodowiskowych uwarunkowaniach
zgody na realizacj´ przedsi´wzi´cia polegajàcego na budowie autostrady A-1 na odcinku w´ze∏ Czerniewice - granica województwa kujawsko-pomorskiego/∏ódzkie od km.
151+900 do km 230+817, Burmistrz Ciechocinka w mcu sierpniu wystàpi∏ do Wojewody Kujawsko-Pomorskiego
o zobowiàzanie Inwestora (Generalnà Dyrekcj´ Dróg
Krajowych i Autostrad) do:
• opracowania projektu prac geologicznych uj´cia
wód podziemnych „Kuczek”,
• wykonanie, na podstawie zatwierdzonego projektu
prac geologicznych, badaƒ terenowych obejmujàcych mi´dzy innymi: prace wiertnicze, próbne pompowania studzien, uzupe∏niajàce badania geofizyczne, pomiary laboratoryjne oraz oznaczenia sk∏adu chemicznego wód i
izotopów naturalnych w wodach, a tak˝e ocen´ zanieczyszczenia gleb w rejonie uj´cia, uwzgl´dniajàcà d∏ugotrwa∏y
okres eksploatacji autostrady i emisji zanieczyszczeƒ,
• opracowanie nowej dokumentacji zasobów
eksploatacyjnych, zawierajàcej oprócz oceny zasobów i
prognozy zmian jakoÊci wód podziemnych, tak˝e: projekt
17
rekonstrukcji uj´cia, projekt systemu monitoringowego
gleb i wód podziemnych oraz projekt stref ochronnych
uj´cia „Kuczek”,
• wykonanie uzupe∏niajàcych prac: wiertniczych, instalacyjnych i budowlanych na uj´ciu,
• opracowanie operatu wodno-prawnego na pobór
wód ze zmodernizowanego uj´cia „Kuczek”.
Istotnym elementem oceny wp∏ywu autostrady b´dà
badania uzupe∏niajàce w tym: badania geofizyczne, pomiary laboratoryjne oraz oznaczenia sk∏adu chemicznego
wód i izotopów naturalnych w wodach, a tak˝e ocena
zanieczyszczenia gleb w rejonie uj´cia, uwzgl´dniajàca
d∏ugotrwa∏y okres eksploatacji autostrady i imisji zanieczyszczeƒ w rejonie strefy zasobowej uj´cia „Kuczek”.
Wniosek ten nie uzyska∏ aprobaty, w piÊmie z dnia 10
paêdziernika br. Pan Wojewoda poinformowa∏, ˝e na
wnioskodawc´ zostanà na∏o˝one obowiàzki niezb´dne
ze wzgl´du na ochron´ zasobów Êrodowiska, interes
ludnoÊci i gospodarki.
Czekamy wi´c na decyzj´ Pana Wojewody.
Marian Ogrodowski
ZDRÓJ CIECHOCI¡SKI listopad 2008