Góry ŚwiętGkrzyskiG i ŚwiętGkrzyski Park

Góry ŚwiętGkrzyskiG i ŚwiętGkrzyski
Park NarGdGwy
Marzena Stempień-Sałek
Góry Świętokrzyskie stanowią centralną część wyŜyn środkowopolskich. Tworzą rozległy,
choć niezbyt wysoki masyw, składający się z wielu równoległych pasm górskich. NajdłuŜsze pasmo,
zwane pasmem głównym, jest podzielone dolinkami przełomowymi na mniejsze części. W najwyŜszej
z tych części, noszącej nazwę Łysogóry powstał w 1950 roku Świętokrzyski Park Narodowy.
Powierzchnia Parku, który obejmuje najwyŜsze szczyty Gór Świętokrzyskich - Łysicę (612 m n.p.m) i
Święty KrzyŜ (595 m n.p.m) oraz najmniej zniszczony fragment Puszczy Świętokrzyskiej wynosi 7626
ha.
OsGbliwGści rGgiGnu świętGkrzyskiGgG
Długość Gór Świętokrzyskich mierzona w kierunku zbliŜonym do równoleŜnikowego wynosi
ok. 120 km, a szerokość osiąga ponad 70 km. Wzniesienia (poza pasmem głównym) osiągają na ogół
wysokość od 300 do 400 m n.p.m. Góry Świętokrzyskie, jedne z najstarszych w Polsce,
charakteryzują się ogromnym bogactwem przyrody, kultury i historii. Ta przyrodnicza róŜnorodność i
wyjątkowość spowodowała, Ŝe juŜ w 1922 roku pasmo Łysogór objęto nadzorem jako "teren prawem
chroniony". Wiele przyrodniczych, geologicznych osobliwości Gór Świętokrzyskich wynika z tego, Ŝe
naleŜą one do gór zrębowych - są ograniczone uskokami, wzdłuŜ których zostały wydźwignięte w
stosunku do otaczającego je terenu. Dzięki temu wydźwignięciu i następującej po nim erozji stare,
paleozoiczne, struktury skalne podłoŜa (liczące ok. 500 mln lat) mogą być obserwowane na
powierzchni ziemi. Pod względem geologicznym Góry Świętokrzyskie są w Polsce wyjątkowe równieŜ,
dlatego, Ŝe na stosunkowo niewielkim obszarze występują tu niemal wszystkie skały er paleozoicznej,
mezozoicznej i kenozoicznej. W wielu z nich zachowały się liczne skamieniałości roślinne i zwierzęce
łatwo dostępne dla zwiedzających i kolekcjonerów.
Inną osobliwością geologiczną tego terenu są kwarcytowe rumowiska skalne zwane gołoborzami. Gołoborza powstały w czasie czwartorzędowych zlodowaceń, w chłodnym klimacie
plejstocenu, wskutek rozpadu kwarcytów budujących wysoką niegdyś grań świętokrzyską, kiedy
zmiany temperatury oscylowały wokół 0 C, a szata roślinna była słabo rozwinięta. Przypuszcza się, Ŝe
kiedy lądolód skandynawski pokrył całą Polskę, świętokrzyskie szczyty wynurzały się ponad jego
powierzchnię i podlegały intensywnym procesom niszczącym. Rozpad tych kwarcytowych szczytów
nastąpił wskutek częstego zamarzania wody znajdującej się w szczelinach skały i w łupkowym
podłoŜu. Lód zwiększając swoją objętość powodował stopniowe rozszerzanie szczelin i w końcu
rozpad skały na bloki. Po ustąpieniu lądolodu na gołoborza zaczęła stopniowo wkraczać roślinność.
Za mchem i porostami, które gromadzą wilgoć i zapoczątkowują proces powstawania gleby, na
rumowisko skalne wkraczały kolejno paprocie, krzewy jagodowe, jarzębiny, leśne maliny a następnie
świerki i jodły. Proces ten trwa do dziś, a powierzchnia gołoborzy z roku na rok nieznacznie maleje.
Nazwa łysogórskiego pasma pochodzi właśnie od widocznych z daleka wśród świętokrzyskiej kniei
gołoborzy - niepokrytych lasem, łysych, skalnych pustaci.
Kolejne osobliwości Gór Świętokrzyskich związane są z dawnym osadnictwem ludzi. W jaskini
Raj zlokalizowane jest jedno z dwu najstarszych w Polsce stanowisk człowieka neandertalskiego
datowane na okres między 70 tys. a 40 tys. lat, rezerwat archeologiczny "Krzemionki" kryje zabytki
prehistorycznego górnictwa sięgające epoki neolitu (3500 - 2000 lat p.n.e.), a do dziś nad okolicą
górują liczne kościoły i ruiny średniowiecznych zamków. Rejon ten objęty był działaniem narodowych
powstań z 1830 i 1863 roku oraz obu wojen światowych. Świętokrzyskie puszcze dawały schronienie
wszystkim walczącym o niepodległość Polski: Hubalczykom, Ŝołnierzom Ponurego i innym oddziałom
toczącym boje z Niemcami. W wielu miejscach jodłowej kniei moŜna znaleźć pojedyncze lub zbiorowe
mogiły.
LGgGndy
Mroczny świętokrzyski las jodłowy i gołoborza wydawały się idealnym miejscem do działania
dla sił nadprzyrodzonych. Według ludowych wierzeń w dawnych czasach na gołoborzach Łysicy
odbywały się sabaty czarownic. Na te spotkania szacowne uczestniczki przylatywały na miotłach.
Koścista postać z długim, haczykowatym nosem, lecąca na miotle stała się popularną maskotką
regionu świętokrzyskiego.
Druga popularna legenda dotyczy rzeźby św. Emeryka. PoniŜej symbolicznej bramy Świętokrzyskiego
Parku Narodowego, w Nowej Słupi, stoi średniowieczna, lub starsza, kamienna figura św. Emeryka,
(zwanego takŜe Pielgrzymem) zwrócona twarzą w stronę szczytu Świętego KrzyŜa. Według legendy
kamienna postać posuwa się kaŜdego roku w kierunku klasztoru na szczycie o jedno ziarnko piasku;
w dniu, kiedy tam dojdzie, nastąpi koniec świata. Mieszkańcy Nowej Słupi na wszelki wypadek otoczyli
rzeźbę mocną, drewnianą barierką.
Klimat
Góry Świętokrzyskie (zwłaszcza Łysogóry), mimo nieznacznego wyniesienia nad poziomem
morza wykazują róŜnice klimatyczne w porównaniu do otaczających je regionów. Klimat jest tu
znacznie ostrzejszy, a średnia temperatura roczna wynosi 6 - 7 C i jest niŜsza o 1 -2 C od temperatury
notowanej w Warszawie odległej o 200 km na północ. Opady atmosferyczne są stosunkowo wysokie i
wahają się od 650 do 900 mm w skali rocznej. Liczba dni z opadem wynosi średnio 120 - 170.
Pokrywa śnieŜna utrzymuje się 50 -90 dni w roku. NajwyŜsze partie gór są pokryte śniegiem od
listopada do kwietnia. W następstwie surowych warunków klimatycznych okres wegetacyjny w
szczytowych partiach gór jest krótszy o ok. dwa tygodnie w stosunku do Warszawy i spada poniŜej
200 dni. Podobnie jak w wysokich górach, przy bezwietrznej i bezchmurnej pogodzie występuje tu
zjawisko inwersji temperatur - stoki górskie nagrzewają się silniej niŜ leŜące kilkadziesiąt metrów niŜej
dna dolin. RóŜnica temperatur moŜe sięgać nawet 5 C.
Szata rGślinna
Główne grzbiety górskie są porośnięte lasami jodłowo-bukowymi i jodłowymi, a stoki niŜszych
pasm oraz rozdzielające je doliny porasta zróŜnicowana roślinność leśna i łąkowa. Przez obszar Gór
Świętokrzyskich przebiegają granice północnego zasięgu trzech rodzajów drzew: jodły, buka i jaworu
oraz wschodnia granica cisa. Znajduje się tu teŜ jedyny, poza Karpatami, ośrodek występowania
modrzewia polskiego.
W zbiorach leśnych i łąkowych oznaczono 670 roślin naczyniowych. Na gołoborzach rośnie 129
gatunków porostów i 190 gatunków mszaków. Ochronie prawnej podlega 49 gatunków roślin. Okazy
wszystkich waŜniejszych roślin występujących w Górach Świętokrzyskich podziwiać moŜna w
Muzeum Przyrodniczo-Leśnym na Świętym KrzyŜu.
Mimo niezbyt duŜych róŜnic wysokości w Górach Świętokrzyskich jest widoczny piętrowy układ
roślinności. WyróŜnia się tu dwa główne piętra: niŜsze - z przewagą lasów sosnowych i mieszanych
lasów liściastych sięgające z niewielkimi wahaniami wysokości 320 m n.p.m, oraz wyŜsze - z panującą
sosną i bukiem z niewielką domieszką świerku, sosny i lipy, a nawet cisa. Odmienny niŜ w innych
rejonach kraju puszczański drzewostan piętra wyŜszego nazwany został przez Stefana śeromskiego
Puszczą Jodłową.
Puszcza Jodłowa niegdyś pokrywająca cały region świętokrzyski jest dziś w duŜym stopniu
zniszczona. Jej dewastacja następowała stopniowo juŜ od czasów przedhistorycznych. Główne
przyczyny, poza powiększeniem się liczby ludności, to kolejno: wydobycie i wytop rud Ŝelaza
(ekspozycję dymarek, w których wytapiano rudę Ŝelaza moŜna oglądać w Muzeum StaroŜytnego
Hutnictwa w Nowej Słupi) rozwój hutnictwa szkła, a następnie od początku XX wieku coraz
intensywniejszy wyrąb drzew, rozwój przemysłu i skupisk miejskich spowodował wzrost
zanieczyszczenia powietrza, a w jego rezultacie kwaśne deszcze, skaŜenie gleby i wód oraz obniŜenie
poziomu wód gruntowych. Zjawiska te pogarszają kondycję drzew i sprzyjają rozwojowi szkodników
atakujących osłabione rośliny. Następuje wymieranie mniej odpornych gatunków, m. in. jodły, do
czego przyczynia się równieŜ, a moŜe przede wszystkim stopniowa zmiana klimatu, co powoduje
znaczne kurczenie się obszarów leśnych.
Fauna
Fauna Gór Świętokrzyskich jest reprezentowana przez ponad 210 gatunków kręgowców i
4000 bezkręgowców. Licznie występują ptaki (ok.100 gatunków). Z ptaków drapieŜnych na pierwsze
miejsce wysuwa się myszołów zwyczajny, następnie jastrząb, krogulec i orlik krzykliwy. Inne, równie
ciekawe gatunki to: orzechówka, cietrzew i bocian czarny; są teŜ sójki, sikory, zięby, wilgi, gile i
dzięcioły. Z duŜych i średnich zwierząt pospolitych zamieszkują tu zające, sarny, dziki i lisy. Rzadziej
spotyka się kuny, gronostaje, łasice i bobry. Bobry, niegdyś całkowicie wytępione, sprowadzono tu w
ostatnich latach. Na nasłonecznionych stokach gór często moŜna spotkać Ŝmiję zygzakowatą, a w
licznych jaskiniach Ŝyją sobie nietoperze. Nie brakuje teŜ Ŝab, ropuch i innych przedstawicieli płazów i
gadów, które upodobały sobie tereny podmokłe, których tu równieŜ jest dostatek.