Resocjalizacja skazanych – zarys problematyki

Robert Tadla
Resocjalizacja skazanych
– zarys problematyki
Odbywanie kary pozbawienia wolności wiąże się z przestępstwem, za które uważa się „czyn człowieka zabroniony przez ustawę pod groźbą kary, jako
zbrodnia lub występek, bezprawny, zawiniony i społecznie szkodliwy w stopniu
wyższym niż znikomy”1. Istotą kary kryminalnej jest zamierzona dolegliwość
dotykająca sprawcę przestępstwa osobiście, jego dóbr osobistych lub materialnych bądź też w pozbawieniu określonych praw. Kara, aby mogła być orzeczona wobec sprawcy przestępstwa, musi być przewidziana w ustawie. Stosowaniem kar kryminalnych zajmują się wyłącznie uprawnione organy państwowe, w określonym w ustawie trybie postępowania. Karą kryminalną jest zatem
„osobista dolegliwość ponoszona przez sprawcę, jako odpłata za popełnione
przestępstwo”2. W teorii prawa karnego zwraca się uwagę, że wyjaśnienie sensu
kary tłumaczy się wyjaśnieniem jej istoty bądź celu – jest ona reakcją społeczną
na czyn zabroniony pod groźbą kary. Celem kary ma być osiągnięcie zamierzonego przez ustawodawcę skutku.
Zatem kary i inne środki tego typu można ogólnie nazwać instrumentami
oddziaływania państwa i jego aparatu na czyny zabronione prawem. Współczesne systemy prawne zawierają niezwykle bogate katalogi tego typu instrumentów. Szeroki wachlarz kar obejmuje środki zawierające element szeroko
pojętego społecznego potępienia. Ustawodawca często używa pojęcia „kara”
w nieco węższym niż to wynika z opracowań teoretycznych znaczeniu. Często
zdarza się też, że inne instrumenty reakcji na czyny zabronione funkcjonują
w obrocie prawnym pod innymi nazwami np. środki karne, które również zawierają w sobie element potępienia społecznego3.
Pojęcie kary kryminalnej „nie jest jednoznaczne, ponieważ może się odnosić do zagrożenia ustawowego (kary zawartej w sankcji przepisu), kary
orzekanej wobec sprawcy w wyroku skazującym bądź wreszcie do kary
wykonywanej”4.
K. Gardocki, Prawo karne, wyd. C.H. BECK, Warszawa, 2010, s. 47.
Ibidem, s. 157.
3
J. Hołda, Z. Hołda, Prawo karne wykonawcze, Kraków 2004, s. 20.
4
M. Bojarski (red.), Prawo karne materialne. Część ogólna i szczegółowa, Wyd. Lexis Nexis, Warszawa 2010, s. 285.
1
2
126
Robert Tadla
Na gruncie polskiego prawa karnego można wyodrębnić następujące cele,
jakie pełnią kary wymienione przez ustawodawcę w szerokim katalogu5:
▪▪zaspokojenie społecznego poczucia sprawiedliwości (cel sprawiedliwościowy),
▪▪korzystne oddziaływanie na społeczeństwo (cele w zakresie prewencji
generalnej, ogólnej),
▪▪korzystne społeczne oddziaływanie na sprawcę (cele w zakresie prewencji indywidualnej, szczególnej),
▪▪naprawienie albo zmniejszenie społecznego zła wyrządzonego czynem
przestępczym (cel kompensacyjny).
Warto jednak podkreślić, że wyżej wymienione cele środków penalnych nie
muszą występować jednocześnie w przypadku poszczególnych kar wymierzonych w postępowaniach sądowych. Zazwyczaj dzieje się tak, że cele te występują w różnych proporcjach i kombinacjach.
Cele występują w różnym natężeniu na poszczególnych etapach wykonywania prawa karnego – od zagrożenia ustawowego, przoprzez wymiar kary
w konkretnym przypadku, aż po wykonanie kary. Cele kary należy również rozpatrywać w zasadzie osobno na płaszczyźnie teorii, ustawy i w końcu – praktyki stosowania prawa karnego. Analiza teoretyczna obowiązujących w Polsce
przepisów prawa pozwala stwierdzić, że na etapie zagrożenia ustawowego
przeważają cele związane z prewencją generalną. Wielość celów pojawia się natomiast w momencie sądowego wymiaru kary. Wśród nich prym wiedzie cel
sprawiedliwościowy6. Obowiązujący Kodeks karny podkreśla, że sąd wymierza
karę według swojego uznania, w granicach przewidzianych przez ustawę, zwracając uwagę, aby jej dolegliwość nie przekroczyła stopnia winy, uwzględniając
przy tym stopień społecznej szkodliwości czynu, a także biorąc pod uwagę cele
zapobiegawcze i wychowawcze, które ma osiągnąć w stosunku do skazanego,
a także potrzeby w zakresie kształtowania świadomości prawnej społeczeństwa.
Sąd, wymierzając karę, uwzględnia w szczególności motywację i sposób zachowania się sprawcy, rodzaj i stopień naruszenia ciążących na sprawcy obowiązków, rodzaj i rozmiar ujemnych następstw przestępstwa, właściwości i warunki
osobiste sprawcy, sposób życia przed popełnieniem przestępstwa oraz zachowanie się jego po jego popełnieniu, zwłaszcza staranie się naprawienia szkody
lub zadośćuczynienie w innej formie społecznemu poczuciu sprawiedliwości.
Wymierzając karę sąd bierze pod uwagę również pozytywne wyniki przeprowadzonej mediacji pomiędzy pokrzywdzonym a sprawcą7.
W ostatnim czasie coraz większym zainteresowaniem cieszy się tzw. model
sprawiedliwości naprawczej (kompensacyjnej), który wywiera istotny wpływ
M. Cieślak., Polskie prawo karne. Zarys systemowego ujęcia, Warszawa 1994, s. 422.
J. Hołda, Z. Hołda, Prawo karne wykonawcze, op. cit., s. 22.
7
Ibidem.
5
6
Resocjalizacja skazanych – zarys problematyki
127
na kierunek rozwoju prawa karnego. Wynikiem funkcjonowania tego modelu
może być np. wprowadzenie instytucji mediacji i pojednania sprawcy z ofiarą, poszerzenie uprawnień pokrzywdzonego w procesie karnym, dopuszczenie
orzekania obowiązku naprawienia szkody, jako środka penalnego8.
Reasumując, kary kryminalne to najostrzejsze sankcje, które są przewidziane
za naruszenie dóbr chronionych przez prawo. Treścią kary jest pozbawienie lub
umniejszenie dóbr osobistych skazanego, takich jak wolność, prawa obywatelskie, własność, a także życie. Dlatego też podstawą stosowania kary jest ustalenie winy i przypisanie jej sprawcy przestępstwa w określonym przez prawo
trybie9.
Kara pozbawienia wolności jest najstarszym środkiem reakcji na przestępstwa, stosowanym już w czasach starożytności. W owym okresie podstawową
funkcją kary była odpłata i zemsta najbliższych oraz społeczeństwa za popełnione zbrodnie. Pod koniec XVIII wieku i z początkiem wieku XIX doszło do
zmiany spojrzenia na istotę kary. Z czasem zanikał drastyczny ceremoniał kary,
który schodził ze sceny społecznej wraz ze sztuką zadawania cierpień fizycznych. Karanie zbrodniarzy od tej pory odbywało się poza granicami miast lub
za murami więzień. Człowiek pozbawiony prawa do wolności i decydowania
o swoim losie był zamykany na wiele lat w miejscu całkowitego odosobnienia,
stając się fizycznie więźniem wobec społeczeństwa i duchowo wobec własnego
ciała. Przez kolejne dwa stulecia kara zmienia swoje oblicze, a następne pokolenia nadały jej nowy humanitarny charakter10.
Obecnie wykonywanie kary pozbawienia wolności ma na celu wzbudzenie
w skazanym woli współdziałania w kształtowaniu jego społecznie pożądanych
postaw – poczucia odpowiedzialności, przestrzegania porządku prawnego, a co
najważniejsze powstrzymania się od powrotu do przestępstwa11.
Cele wykonywania kary pozbawienia wolności to:
▪▪umożliwienie skazanym powrotu do społeczeństwa i prawidłowe w nim
funkcjonowanie,
▪▪przeciwdziałanie powrotowi do przestępstwa oraz
▪▪ochrona społeczeństwa przed przestępczością.
Najczęściej wymienianą funkcją kary pozbawienia wolności jest funkcja poprawcza, zwana wychowawczą, reedukacyjną lub resocjalizacyjną. Z funkcją tą
łączy się przekonanie, że człowieka można zawsze zmienić na lepsze, jeśli tylko
zajdzie taka potrzeba12. Problematyka resocjalizacji stanowi przedmiot analiz
pedagogiki resocjalizacyjnej. Jest to „nauka o charakterze interdyscyplinarnym,
Art. 53 i 54 § 1 Kodeksu karnego z dnia 6 czerwca 1997 r. (Dz.U. Nr 88, poz. 553).
A. Marek, Prawo karne w pytaniach i odpowiedziach, Wyd. „Dom Organizatora”, Toruń 1999, s. 196.
10
M. Foucault, Nadzorować i karać. Narodziny więzienia, Warszawa 1998, s. 10-31.
11
M. Kuć, Prawne podstawy resocjalizacji, Wyd. C.H. Beck, Warszawa 2011, s. 75.
12
M. Ciosek, Kara kryminalna i kara pozbawienia wolności, [w:] B. Urban, J. Stanik (red.), Resocjalizacja,
t. 1, Wyd. PWN, Warszawa 2008, s. 323.
8
9
128
Robert Tadla
której zadaniem jest wypracowanie zasad i metod restytuowania osobowości oraz społecznej readaptacji jednostek i grup przejawiających zachowania
dewiacyjne”13.
Pedagogika resocjalizacyjna jest dyscypliną teoretyczną i praktyczną, zajmująca się wychowaniem osób z zaburzeniami czyli takich, które z różnych
powodów wykazują objawy niedostosowania społecznego. L. Pytka uważa, że
„celem pedagogiki resocjalizacyjnej jest nie tylko opis i wyjaśnianie procesów
zachodzących między wychowywanym a wychowującym, ale przede wszystkim
modyfikacja parametrów osobowościowych czy zachowań, które są określane
jako niekorzystne, szkodliwe, wadliwe, patologiczne czy zgubne dla jednostki
lub społeczeństwa”14. W literaturze spotykamy różne ujęcia definicji resocjalizacji. M. Kuć identyfikuje resocjalizację między innymi jako15:
▪▪modyfikację zachowań,
▪▪zmianę społecznej przynależności,
▪▪przebudowę emocjonalną,
▪▪wrastanie w „kulturę” zaspokajania potrzeb,
▪▪kształtowanie prawidłowych postaw społecznych czy też
▪▪„nawrócenia” do wartości wyższego rzędu.
W dotychczasowej literaturze kryminologicznej, prawno-karnej i pedagogicznej koncentrowano się na resocjalizacji jako szczególnej formie oddziaływań, służących – obok represyjności – zahamowaniu powrotności do przestępstwa. Zakłada się, że resocjalizacyjne oddziaływanie na osoby naruszające
normy prawne, społeczne, moralne, rozwojowe czy obyczajowe jest zawarte
w samej organizacji i strukturze instytucji o charakterze resocjalizacyjnym, czyli
takiej, do której kieruje się osoby celem ich resocjalizacji. Uważa się także, że
proces resocjalizacji ma miejsce w organizowaniu kształcenia, przygotowaniudo zawodu, dostarczeniu pracy, poszanowaniu godności osób pozbawionych
wolności, dostarczaniu możliwości udziału w aktywności kulturalnej, sportowej, monitorowaniu relacji pomiędzy poszczególnymi osobami tworzącymi
zbiorowość instytucji resocjalizacyjnej16.
Resocjalizacja penitencjarna odbywa się przy pomocy określonych metod
„…które umożliwiają dokonywanie określonych zmian w osobowości więźniów i tym samym pozwalają uzyskać pożądane zmiany w zachowaniu”17. Bardzo duże znaczenie ma uwzględnienie zasad oddziaływania resocjalizacyjnego,
do których można zaliczyć: zasadę indywidualizacji czy zasadę otwartości na
M. Kuć, Prawne podstawy resocjalizacji, Wyd. C.H. Beck, Warszawa 2011, s. 2.
L. Pytka, Pedagogika resocjalizacyjna. Wybrane zagadnienia teoretyczne, diagnostyczne i metodyczne, Warszawa,
2000, s. 11.
15
M. Kuć, Prawne podstawy resocjalizacji, op. cit., s. 3 i n.
16
K. Ostrowska, Psychologia resocjalizacyjna, W kierunku nowej specjalności psychologii, Wyd. Fraszka Edukacyjna, Warszawa 2008, s. 226.
17
H. Machel, Więzienie jako instytucja karna i resocjalizacyjna, Gdańsk 2003, s. 34 i n.
13
14
Resocjalizacja skazanych – zarys problematyki
129
drugiego człowieka. Posługiwanie się owymi zasadami daje większe szanse na
dotarcie do osadzonego oraz jego otwarcie się na współdziałanie.
Zakres współdziałania więźnia z personelem w procesie resocjalizacyjnym
oraz efektywność tego procesu bardziej zależy od subiektywnego postrzegania
wychowawcy przez więźnia niż od obiektywnych kompetencji i poprawności procedur oddziaływania18. Osiągnięcie zamierzonych celów resocjalizacyjnych jest
zatem uzależnione od postawy więźnia wobec wychowawcy i odwrotnie. Kontakt
ten powinien zaowocować wzajemnym zaufaniem wychowawcy i osadzonego.
Praca resocjalizacyjna opiera się na wielu metodach. W ramach metod opartych na wpływie osobistym należy wymienić:
▪▪przykład własny, czyli odwzorowanie wychowawcy przez więźnia,
▪▪doradzanie wychowawcze, polegające na sugerowaniu właściwego wyboru zachowania,
▪▪przekonywanie więźnia, jako metoda polegająca na oddziaływaniu na
świadomość i uczucia więźnia co w konsekwencji prowadzi do zmiany
postaw, a w rezultacie również do zmiany zachowania.
Metody oparte na wpływie grupowym wykorzystują znaczenie grupy społecznej w procesie zachowania jednostki. Wynika to z faktu, że wielu przestępców popełnia przestępstwo w ramach zorganizowanej grupy przestępczej.
Grupa taka stanowi zatem ważny punkt odniesienia. Ustalenie znaczenia grupy
w kryminogenezie pozwala sądzić, że wartość oddziaływań opartych na grupie
społecznej odniesie większe korzyści resocjalizacyjne niż inne metody.
Biorąc powyższe pod uwagę, należy stwierdzić, że „istotnym wyzwaniem
penitencjarnym jest tworzenie, alternatywnych grup społecznych opartych na
silnej więzi społecznej”19. W ramach metod zorganizowanych wyróżnia się: nauczanie resocjalizacyjne, pracę, działalność kulturalno-oświatową a także aktywizację ruchową skazanych.
Nauczanie resocjalizacyjne ma bardzo ważne znaczenie resocjalizacyjne
i readaptacyjne. Obejmuje ono uzupełnienie brakującego wykształcenia oraz
przygotowanie zawodowe. Dzięi niemu więzień uzyskuje wiedzę i umiejętności
wynikające z realizowanego programu. Uczy się odpowiedzialności, dyscypliny,
poczucia obowiązku i pracy nad sobą. Ma też większe szanse na znalezienie
zatrudnienia po wyjściu na wolność i prawidłową readaptację w środowisku
zewnętrznym”20.
Kolejnym ważnym środkiem oddziaływania resocjalizacyjnego jest praca.
Więzień, pracując, często po raz pierwszy zdaje sobie sprawę, ile należy włożyć wysiłku, aby pracę wykonać, uczy się podejmowania decyzji oraz współpracy z innymi. Często bywa to jego pierwszy kontakt z „uczciwą” pracą.
Ibidem, s. 21.
Ibidem, s. 258.
20
M. Kuć, Prawne podstawy resocjalizacji, op. cit., s. 31.
18
19
130
Robert Tadla
W warunkach izolacji penitencjarnej realizowana jest również działalność
kulturalno-oświatowa. Przykładem może być praca twórcza, np.: malarstwo,
rzeźbiarstwo, pisarstwo; jak również praca w zespołach muzycznych, literackich
i modelarskich; udział w koncertach, dyskusjach, prelekcjach czy też tworzenie
małych form kabaretowo-teatralnych.
Resocjalizacja w zakładach karnych obejmuje również aktywizację ruchową
skazanych. Są to – w zależności od zainteresowań – ćwiczenia fizyczne prowadzone przez wychowawców, gry zespołowe oraz indywidualne dyscypliny sportowe21. Istotne wydaje się więc stworzenie warunków do tego, aby wychowanie
w kulturze fizycznej stało się celowym i zaplanowanym procesem zamierzonego działania nastawionego na kształtowanie kierunkowych cech osobowości,
zespołu postaw, przekonań i wartości.
Więzienie jest instytucją ingerującą we wszystkie aspekty życia więźnia. Kara
pozbawienia wolności – jak sama nazwa wskazuje powoduje, że osoba skazana
nie ma wolności zarówno w sensie zewnętrznym, jak i wewnętrznym.
Barierę uniemożliwiającą osiągnięcie wolności „w sensie zewnętrznym stwarza zamknięty charakter zakładu penitencjarnego i wynikający stąd system silnej kontroli. Restrykcje regulaminowe krępują zaś rozwój psychiczny jednostki
uwięzionej i niejednokrotnie odbierają jej taką możliwość”22. Istotną bowiem
właściwością kary pozbawienia wolności i instytucji ją realizujących jest przymus. Skazany odczuwa go jako narzucone odgórnie działanie ograniczające –
wbrew jego woli – fizyczne i psychiczne funkcjonowanie, co często jest skłonny
odebrać jako przemoc23.
Wolność stanowi „jedną z podstawowych kategorii aksjologicznych, mających wartość dla każdego człowieka, bowiem wiąże w sobie zarówno elementy
materialne, jak i przeżywane stany psychiczne. Wolność w płaszczyźnie psychologicznej może być rozważana, jako proces przeżyć psychicznych, przez które
jednostka dąży do poszerzania zakresu duchowej wolności, a więc do pełniejszego rozwoju własnej osobowości”24.
Powstająca wskutek izolacji „suma przykrych doznań i negatywnych bodźców wywołuje w jednostce odbywającej karę pozbawienia wolności cierpienie
psychiczne, które może mieć znaczenie pozytywne dla ogólnego rozwoju jednostki, lecz równie dobrze prowadzić do niekorzystnej, z punktu widzenia wewnętrznego rozwoju, dezorganizacji osobowości”25.
W ramach odbywania kary pozbawienia wolności instytucje penitencjarne
w znacznym stopniu „uniemożliwiają zaspokajanie fizycznych potrzeb czło21
P. Sczepaniak, Metody oddziaływania penitencjarnego, [w:] Metodyka pracy penitencjarnej, Wyd. Centralny
Ośrodek Szkolenia Służby Więziennej w Kaliszu, Kalisz 1995.
22
S. Przybylski (red.), Niebanalny wymiar resocjalizacji penitencjarnej. Heurystyczny wymiar egzystencji, Wyd.
Akapit, Toruń 2010, s. 12.
23
L. Lernell, Podstawowe zagadnienia penologii, Warszawa 1977, s. 29.
24
L. Lernell, Refleksje o istocie kary pozbawienia wolności, „Państwo i Prawo” 1969, nr 1.
25
K. Dabrowski, Trud istnienia, Warszawa 1975, s. 30.
Resocjalizacja skazanych – zarys problematyki
131
wieka, krępując w ten sposób funkcjonowanie jednostek poddanych krańcowej
izolacji pejoratywnej. Rodzaj funkcjonowania, o którym mowa, należy rozpatrywać w dwóch płaszczyznach: osobowości człowieka i jego otoczenia społecznego, które są nie tylko równorzędne, lecz i wzajemnie powiązane. «Normalne» funkcjonowanie oznacza bycie czynnym w działaniu, spełnianiu osobistych i społecznych funkcji zachowań”26.
Izolacja, będąca ściśle związana z karą pozbawienia wolności, może być
uznana za specyficzną formę sytuacji trudnych – sytuację deprywacji, przez
którą rozumie się stan, w którym człowiek działający pozbawiony jest czegoś,
co jest konieczne do normalnego życia. Występuje zatem wtedy, kiedy nie ma
on możliwości zaspokojenia swoich potrzeb albo osiągnięcia zamierzonych celów.
Deprywację zaliczyć należy do „grupy czynników obciążających psychologiczny system samoregulacji i przejawia się w tym, że jednostka traci pełną wartość, co w konsekwencji obniża poziom sprawności organizmu bądź uruchamia procesy dezorganizacji funkcjonalnej”27. W przypadku kary pozbawienia
wolności do czynienia mamy z deprywacją w ścisłym tego słowa znaczeniu.
Izolacja deprywuje bowiem jednocześnie rozmaite potrzeby ludzkie, poczynając od pewnych potrzeb wrodzonych, poprzez potrzeby psychogenne, aż do
występujących z całą oczywistością ograniczeń w zakresie realizacji potrzeb
psychospołecznych. Izolacja stanowi zatem „kompleks stresów działających
głównie przez deprywację”28. Zainteresowanie wielu grup społecznych karą –
w szczególności pozbawienia wolności – ogranicza się najczęściej do najpoważniejszych w skutkach, najbardziej sensacyjnych lub najbardziej brutalnych
przypadków przestępstw. W tych przypadkach powyższa kara jest najbardziej
oczywistą i społecznie pożądaną. Warto jednak podkreślić konieczność podejmowania kroków zmierzających do coraz częstszego orzekania kar pośrednich,
których zinstytucjonalizowanie nie będzie możliwe bez przekonania do nich
ogółu społeczności, która nadal wyznaje zasadę, że surowsze kary spowodują
zredukowanie zjawiska przestępczości.
Od jakiegoś czasu w polityce kryminalnej modne jest poszukiwanie tzw.
trzeciego toru w systemie następstw prawnych popełnienia przestępstwa. Chodzi tu o tego typu świadczenia sprawcy, które zdatne są do wytworzenia sytuacji,
w której społeczeństwo i pokrzywdzony mogą być w rozsądny sposób zaspokojeni. Przejawem takich poszukiwań jest zaprojektowany system nowoczesnej
polityki kryminalnej uwzględniający zestaw kar pośrednich i sankcji probacyjnych. Jest to novum w stosunku do obowiązującego stanu normatywnego i do
zmian proponowanych w projektach ustawodawstwa karnego.
A. Lewicki, Psychologia kliniczna, Warszawa 1969, s. 30.
T. Tomaszewski (red.), Psychologia, Warszawa 1975, s. 32 i 357.
28
J. Sikora, Obraz emocjonalności więźniów w świetle badań psychologicznych, biologicznych i fizjologiczno-lekarskich,
Warszawa 1973, s. 117.
26
27
132
Robert Tadla
Głównym celem tej reformy jest doprowadzenie do świadomości praktyków, iż zachodzi konieczność przełamania stylu myślenia polegającego na tym,
że przestępstwo o jednakowej wadze i osoby o podobnej karierze kryminalnej powinny być traktowane jednakowo. Należy ostatecznie przełamać mit tak
właśnie rozumianej zasady zasłużonej kary29.
Idea o niewykonywaniu w całości kary za drobne przestępstwa, a nawet rezygnacji z jej orzekania pomimo oczywistego stwierdzenia, iż doszło do popełnienia czynu karalnego – wspólna jest europejskiej polityce odziaływań prawnych wobec osób skazanych.
Tendencja do odchodzenia od krótkoterminowych kar pozbawienia wolności
znalazła wyraz w wielu dokumentach międzynarodowych. W rezolucji Zgromadzenia Rady Europy z 23 stycznia 1981 r. uznano, iż rzeczą pożądaną jest wspieranie
państw członkowskich Rady Europy do zastępowania, gdy jest to możliwe, krótkoterminowych kar pozbawienia wolności przez inne środki o podobnej efektywności, lecz pozbawione jej wad. Również Minimalne Standardy Organizacji Narodów Zjednoczonych w zakresie środków nieizolacyjnych, zostały przyjęte rezolucją
Zgromadzenia Ogólnego z 14 grudnia 1990 r., zalecające państwom członkowskim
ograniczenie stosowania kary pozbawienia wolności i racjonalizację polityki karnej
między innymi poprzez wykorzystywanie środków alternatywnych dla tej kary30.
Najczęściej polega to na poddaniu sprawcy próbie, która uzależniona jest od pozytywnej prognozy jego przyszłego zachowania, będącej podstawą należycie uzasadnioną przez organ orzekający, iż sprawca nie powróci na drogę przestępstwa31.
Termin „probacja” pochodzi od łacińskiego czasownika probare oznaczającego „próbować”, „testować”. Probacja jest formą sankcji kryminalnych,
nałożoną przez sąd na sprawcę, po ogłoszeniu wyroku uznającego go winnym,
lecz bez uprzedniego nałożenia na niego kary więzienia. Inna definicja probacji, zaproponowana przez Komitet Morrisona w Anglii, została określona, jako
„…poddanie sprawcy, który pozostaje na wolności, nadzorowi pracownika społecznego, który jest urzędnikiem sądowym, na czas określony”32.
Departament Spraw Wewnętrznych ONZ w 1951 r. zdefiniował probację, jako pewną formę resocjalizacji określoną przez sąd w stosunku do osoby
oskarżonej o popełnienie przestępstwa. W określonym przez sąd postanowieniu, osoba jest poddana kurateli, żyje w społeczeństwie i reguluje swoje życie
pozostając pod nadzorem kuratora33.
29
A, Bałandynowicz, System probacji-kary średniej mocy i środki wolności dozorowanej jako propozycja sprawiedliwego karania, „Prokuratura i Prawo” 2005, nr 12.
30
J. Jakubowska-Hara, J. Skupiński, Alternatywy pozbawienia wolności w polskiej polityce karnej, Wyd.
SCHOLAR, Warszawa 2009, s. 9.
31
L. Bogunia (red.), Probacja w systemie prawa karnego wykonawczego, Wyd. Copyright by Kolonia Limited,
Wrocław 1998, s. 8.
32
D, MacKenzie, D. Parent, Shock Incarceration and Prison Crowding in Louisiana, „Journal of Criminal
Justis” 1991, nr 19, s. 191.
33
G. Flowers, T. Carr, R. Rubback, Special Alternative Incarceration Project, Atlanta 1992, Georgia
Department of Correction, s. 101.
Resocjalizacja skazanych – zarys problematyki
133
Kuratorska służba sądowa w Polsce osadzona została w strukturze sądów
powszechnych i funkcjonuje na podstawie ustawy z dnia 27 lipca 2001 r. o kuratorach sądowych. Zgodnie z jej treścią kuratorską służbę sądową na obszarze
właściwości sądu okręgowego stanowią zawodowi kuratorzy sądowi. Kuratorzy
skupieni są w zespołach kuratorskiej służby sądowej, które funkcjonują zgodnie
z art. 39 ustawy w każdym sądzie rejonowym34.
Zakres zadań, jakie wykonują kuratorzy sądowi jest bardzo zróżnicowany.
Zgodnie z ustawą z dnia 27 lipca 2001 r., są to zadania o charakterze wychowawczo-resocjalizacyjnym, diagnostycznym, profilaktycznym i kontrolnym35.
Dotyczy to zarówno kuratorów rodzinnych, jak również dla dorosłych. Do
podstawowych zadań kuratorów rodzinnych należy prowadzenie nadzorów
nad nieletnimi. Natomiast kuratorzy dla dorosłych dozorują sprawców czynów
przestępczych, w stosunku do których zastosowano jeden z trzech środków
probacyjnych, tj.: warunkowe umorzenie postępowania, warunkowe zawieszenie wykonania kary oraz warunkowe przedterminowe zwolnienie z odbycia części kary pozbawienia wolności. Właśnie ten obszar funkcjonowania kuratorów
określany jest pod nazwą „probacja”, która polega na zindywidualizowanym
oddziaływaniu resocjalizacyjnym na podopiecznego w warunkach wolnościowych36.
Zdaniem L. Tyszkiewicz, poddanie skazanego okresowi próby nie przesądza
jeszcze o poddaniu go oddziaływaniom probacyjnym. Potrzebny jest do tego
dozór sprawowany nad skazanym37. W obszarze wolności dozorowanej, jak już
wspomniano, podstawową rolę pełni kurator sądowy. Do jego zadań należy:
kontrolowanie zachowania się sprawcy, udzielanie mu pomocy i oddziaływanie wychowawcze. Oznacza to systematyczny nadzór kuratora nad skazanym
w okresie próby, a także kierowanie okresem próby, co stanowić ma gwarancję
efektywności probacji38. Jak podkreśla K. Jadach, podstawowym celem sprawowanych nadzorów i dozorów jest uzyskanie pozytywnych zmian w osobowości
podopiecznego poprzez wsparcie, pomoc, a także pozytywną motywację do
działania. Kurator, realizując swoje zadania, nie wyręcza swojego podopiecznego, lecz aktywizuje go w dążeniu do określonego celu jakim jest społeczna asymilacja39. Zdaniem Autora, określenie celów indywidualnych oddziaływań resocjalizacyjnych powinno być poprzedzone wnikliwą diagnozą sytuacji
jednostki, etiologii zachowań patologicznych, problemów i ograniczeń, które
mogą stanowić o braku skuteczności zaplanowanych przez kuratora celów reK. Jadach, Praca kuratora sądowego w sprawach rodzinnych, nieletnich i karnych, Wyd. UAM, Poznań 2011,
s. 12-16.
35
Ibidem, s. 21-22.
36
Ibidem, s. 22.
37
L. Tyszkiewicz, Dwie próby ograniczenia impasu w polityce karnej, „Państwo i Prawo” 2007, nr 7, s. 6 i n.
38
T. Szymanowski, Kuratorzy sądowi i zadania prze nich wykonywane po dokonanej reformie, Archiwum Kryminologii 2003-2004, t. XXVII, s. 95.
39
K. Jadach, Praca kuratora sądowego…, op. cit., s. 22.
34
134
Robert Tadla
socjalizacyjnych. Dopiero skrupulatnie zebrane informacje o podopiecznym
pozwolą kuratorowi sporządzić odpowiedni program naprawczy uwzględniający czasokres spodziewanych efektów oddziaływań wychowawczych, osób lub
organizacji pomocowych wspomagających kuratora w jego działaniach.
Ważnym elementem prowadzonych przez kuratora działań jest ocena efektów podjętych działań40. Jak do tej pory jedyną metodą ewaluacji wyników
oddziaływań resocjalizacyjnych prowadzonych zarówno w warunkach izolacji
penitencjarnej, jak i wolnościowych jest powrotność podopiecznych do przestępstwa. Istnieje jednak niedoceniana forma oceny efektywności oddziaływań
resocjalizacyjnych, wymagająca od badaczy śledzenia losów skazanych i etiologii powrotności do przestępstwa. Badanie losów skazanych poddanych oddziaływaniom resocjalizacyjnym pozwoliłoby na głębszą analizę zjawiska niedostosowania społecznego oraz przyczyn powrotności do przestępstwa.
Rehabilitation of convicted
– outline of issues
Abstract
The article deals with the problem of ineffectiveness of rehabilitation. The aim of this
article is to seek new, more effective forms of influencing the convict. In this search, an
attempt is taken to design system of modern criminal policy, which takes into account a set
of intermediate penalties and probational sanctions. Considering existing regulations changes
proposed to the penal regulations should be considered as a novel solution.
40
Ibidem, s. 23.