Chronione gatunki roślin naczyniowych doliny Targaniczanki w

Chronione gatunki roślin naczyniowych doliny Targaniczanki w

EDWARD WALUSIAK
Instytut Ochrony Przyrody PAN,
31-120 Kraków, al. A. Mickiewicza 33
e-mail: walusiak@iop. krakow.pl
Chronione g a t u n k i roślin naczyniowych
d o l i n y T a r g a n i c z a n k i w Beskidzie Małym
(Karpaty Zachodnie)
Wstęp. Potok T a r g a n i c z a n k a , o długości 9,5 k m płynie przez
obszar B e s k i d u Małego, lecz jego końcowy o d c i n e k - przy ujściu
do r z e k i Wieprzówki znajduje się już n a Pogórzu Śląskim. Be­
s k i d Mały z b u d o w a n y j e s t głównie z gruboławicowego p i a s k o w ­
ca godulskiego, m a położenie równoleżnikowe, rozciąga się n a
długości p o n a d 3 0 k m i zajmuje obszar około 4 0 0 k m . Najwyż­
s z y m i jego w z n i e s i e n i a m i przekraczającymi 9 0 0 m n . p . m . są:
M a g u r k a 9 0 9 m , Czupel 9 3 3 m , Łamana Skała 9 2 9 m , Leskowiec 9 2 2 m ( K o n d r a c k i 1998). D o l i n a p o t o k u a d m i n i s t r a c y j n i e
należy do g m i n y Andrychów i znajduje się w g r a n i c a c h t r z e c h
miejscowości: Targanice (wraz z przysiółkiem Targanice-Nowa
Wieś), Sułkowice Łęg oraz Andrychów, gdzie p o t o k łączy się
z Wieprzówką, która w o k o l i c a c h Z a t o r a zasila Skawę.
Cały t e n obszar o d r o k u 1998 j e s t częścią P a r k u Krajobrazo­
wego B e s k i d u Małego. Ponadto znajduje się w g r a n i c a c h p r o p o ­
nowanego do objęcia ochroną Zespołu Przyrodniczo-Krajobrazo­
wego ( H e r c z e k i i n . 1997/98), który obejmuje również f r a g m e n t
d o l i n potoków: D o l i n a i Wieprzówką oraz łączy się z j e d y n y m
w t y m rejonie r e z e r w a t e m p r z y r o d y M a d o h o r a . Głównym celem
u t w o r z e n i a tego zespołu j e s t o c h r o n a n a t u r a l n e g o k r a j o b r a z u
B e s k i d u Małego z dobrze z a c h o w a n y m i f r a g m e n t a m i typowej
roślinności górskiej piętra regla dolnego oraz zachowanie sta­
n o w i s k r z a d k i c h i zagrożonych gatunków roślin i zwierząt.
Potok w p e w n y c h m i e j s c a c h n a znacznej długości m a u r e g u ­
l o w a n e k o r y t o . Dotyczy t o punktów i odcinków, które są n a j b a r ­
dziej narażone n a zniszczenia w o k r e s a c h większych wezbrań
2
70
jego wód. Najczęściej zdarzają się one wczesną wiosną w s k u ­
tek roztopów, a n i e r z a d k o l a t e m j a k o w y n i k długotrwałych, i n ­
t e n s y w n y c h opadów atmosferycznych. Do miejsc technicznie
zabezpieczonych należą ostre zakola i m e a n d r y , o d c i n k i k o r y ­
t a w pobliżu mostów i strefy bliskiego sąsiedztwa l i n i i p o t o k u
z zabudowaniami mieszkalnymi i gospodarskimi.
Celem badań było opracowanie możliwie pełnej l i s t y ga­
tunków roślin n a c z y n i o w y c h w d o l i n i e T a r g a n i c z a n k i . W n i ­
niejszym a r t y k u l e s k u p i o n o się n a g a t u n k a c h c h r o n i o n y c h .
Przedstawiono i c h rozmieszczenie i częstość występowania,
siedliska, liczebność i s t a n p o p u l a c j i oraz oceniono stopień
i przyczyny zagrożenia.
Metody badań. I n w e n t a r y z a c j a flory była przeprowadzo­
n a wzdłuż całego b i e g u p o t o k u T a r g a n i c z a n k a , w najbliższym
sąsiedztwie c i e k u (do 100 m od brzegów) oprócz strefy źródliskowej, gdzie występuje głównie roślinność leśna i duża liczba
d r o b n y c h cieków bez nazw, tworzących dopływy p o t o k u . T e n
obszar w całości objęto inwentaryzacją (ok. 1 k m ) . Cała d o l i ­
n a została podzielona n a t r z y o d c i n k i : pierwszy obejmuje leśną
strefę źródliskową, d r u g i przepływa przez obszar w dużej części
zagospodarowany rolniczo, i trzeci, który w końcowym biegu
obejmuje z a b u d o w a n i a miejskie A n d r y c h o w a . W dalszych roz­
ważaniach o d c i n k i te oznaczono c y f r a m i r z y m s k i m i I , I I i I I I .
W y k a z gatunków c h r o n i o n y c h (ryc. 1, 2). W poniższym w y ­
kazie użyto następujących s y m b o l i : liczby r z y m s k i e I - I I I podane
w n a w i a s a c h oznaczają poszczególne o d c i n k i rzeki, cyfry i licz­
b y arabskie - liczbę s t a n o w i s k p o d a n y c h w Beskidzie Małym
( K o t o ń s k a 1 9 9 1 , M i c h a l i k , K o t o ń s k a 1995), C h - g a t u n k i
objęte ścisłą ochroną, Che - g a t u n k i częściowo c h r o n i o n e {Roz­
porządzenie Ministra Środowiska z dnia 9 lipca 2004 r. w spra­
wie gatunków dziko występujących roślin objętych ochroną), V
- g a t u n k i narażone (wg Z a r z y c k i e g o i i n . 1992), które w n a j ­
bliższej przyszłości przypuszczalnie przesuną się do k a t e g o r i i
wymierających, jeśli n a d a l będą działać c z y n n i k i zagrożenia.
C z o s n e k niedźwiedzi Allium
ursinum
(I, I I , III), Che,
(46). Dość częsty, rośnie w r u n i e l a s u w górnym biegu poto­
k u oraz fragmentarycznie w I I i I I I o d c i n k u . Populacje n i e
zagrożone (ryc. 1).
G o r y c z k a trojeściowa Gentiana asclepiadea
(I), C h , (58).
R z a d k i w t y m rejonie, g a t u n e k ogólnogórski. Odnaleziono t y l k o
jedną kępę w górnej części p o t o k u rosnącą n a s k r a j u l a s u b u ­
kowego w bezpośrednim otoczeniu c i e k u . S t a n o w i s k o zagrożo­
ne ze względu n a małą liczebność (ryc. 1).
2
71
72
K a l i n a koralowa Viburnum opulus (I, II), Che, (46). Częsta w
całym Beskidzie Małym, głównie w nadrzecznych l a s k a c h łęgo­
w y c h oraz strefie leśnej w o k o l i c a c h źródeł p o t o k u (rye. 1).
K o p y t n i k pospolity Asarum europaeum (I), Che, (127). Ga­
t u n e k pospolity, rośnie wzdłuż p o t o k u lecz w małej ilościowości. S t a n o w i s k a niezagrożone (ryc. 2).
K r u s z y n a pospolita Frángula alnus (I), Che, (101). Częsta,
rośnie zawsze p o d o k a p e m drzew w strefie leśnej, preferuje sie­
d l i s k a wilgotne (ryc. 2).
Kukułka ( S t o r c z y k ) F u c h s a Dactylorhiza
fiichsii,
(I), C h ,
(15), kategoria V. S p o t y k a n a bardzo rzadko, n i e p o d a w a n a z
tego r e j o n u B a s k i d u . o d k r y t o d w a s t a n o w i s k a n a śródleśnych
młakach, liczące siedem i około sto osobników, w t y m k i l k a ­
naście kwitnących. Nie zaobserwowano niszczenia osobników
m i m o bliskiej odległości domków l e t n i s k o w y c h i p u n k t u d o k a r ­
m i a n i a zwierząt leśnych (ryc. 2).
L i s t e r a j a j o w a t a Listera ovata, (I), C h , (12). G a t u n e k r z a d k i ,
nie p o d a w a n y dotąd z tego r e j o n u . Rośnie w m i e j s c u nietypo­
w y m : d w a o s o b n i k i w r u n i e l a s u mieszanego n a małej polance
tuż u podnóża w y s i a d k i myśliwskiej n a m i e j s c u d e p t a n y m . Ga­
t u n e k zagrożony przez częste w y k o r z y s t y w a n i e w y s i a d k i przez
myśliwych (ryc. 2).
O r l i k pospolity Aquilegia vulgaris (I), C h , (10). Bardzo r z a d ­
k i , do tej pory n i e p o d a w a n y w t y m rejonie Beskidów. Odnale­
ziono d w a o s o b n i k i b l i s k o brzegu p o t o k u w strefie leśnej źródliskowej, nasłonecznionej. S t a n o w i s k o zagrożone ze względu n a
małą liczebność (ryc. 2).
P a p r o t k a z w y c z a j n a Polypodium
vulgare (I), C h , (17). Rzad­
k a , rośnie n a s t r o m y c h z a c i e n i o n y c h skałkach z p i a s k o w c a n a
j e d n y m s t a n o w i s k u w strefie źródliskowej p o t o k u (ryc. 2).
P a p r o t n i k k o l c z y s t y Polystichum
aculeatum,
(I), C h , (54).
R z a d k i . G a t u n e k reglowy, t y l k o w strefie leśnej pojedyncze
o s o b n i k i n a s k a r p a c h przy p o t o k u . Nie zagrożony (ryc. 2).
P a r z y d l o leśne Aruncus sylvestris
(I), C h , (55). Dość częsty,
g a t u n e k reglowy, rośnie przeważnie p o d o k a p e m drzew; d w a
s t a n o w i s k a po kilkadziesiąt osobników oraz w rozproszeniu
o s o b n i k i pojedyncze. Populacje wykazują dużą żywotność, obfi­
cie kwitną. Nie zaobserwowano niszczenia okazów (ryc. 2).
^
Ryc. 1 Rozmieszczenie gatunków roślin chronionych w dolinie
Targaniczanki. a - Galium odoratum, b - Gentiana asclepiadea,
c - Viburnum opulus, d - Allium ursinum, e - Lycopodium annotinum,
i - L. clavatum, g - Platanthera bifolia, h - Huperzia selago.
73
74
P o d k o l a n biały Platanthera
bifolia (I), C h , (23). Rzadki, w l a ­
sach i n a i c h brzegach. Odnaleziono d w a s t a n o w i s k a ; n a s k r a ­
j u l a s u w m i e j s c u błotnistym (5 osobników) oraz n a śródleśnej
polanie wykorzystywanej j a k o boisko piłkarskie (3 osobniki).
G a t u n e k zagrożony przez zadeptywanie a także obserwowane w
t y m rejonie częste zrywanie d l a celów d e k o r a c y j n y c h (ryc. 1).
Podrzeń żebrowiec Blechnum
spicant (I), C h , (79). Bardzo
częsty, g a t u n e k reglowy, s p o t y k a n y w r u n i e lasów świerkowych
i jodłowych oraz w c i e n i s t y c h płatach kwaśnej buczyny. Popu­
lacje nie zagrożone (ryc. 2).
Przytulią (marzanka) w o n n a Galium odoratum,
(I, I I , III),
Che, (116). Bardzo często, m i e j s c a m i masowo, rośnie w lasach
liściastych i m i e s z a n y c h oraz w zaroślach n a d p o t o k a m i . G a t u ­
n e k nie zagrożony (ryc. 1).
Widłak goździsty Lycopodium
clauatum (I), C h , (36). Nie po­
d a w a n y dotąd z tego r e j o n u . O d k r y t o trzy s t a n o w i s k a : pierwsze
n a mało uczęszczanej drodze przebiegającej tuż obok p r o w a ­
dzonej przed l a t y w y c i n k i drzew, drugie znajduje się w r u n i e
młodego l a s u bukowego, a trzecie n a podmytej skarpie n a d po­
t o k i e m niedaleko źródeł. Wszystkie s t a n o w i s k a wykazują dużą
żywotność, d w a pierwsze n i e są zagrożone, j e d y n y m zagroże­
n i e m trzeciego s t a n o w i s k a j e s t p o d m y w a n i e brzegów podczas
większych wezbrań p o t o k u (ryc. 1).
Widłak jałowcowaty Lycopodium
annotinum (I), C h , (5). Nie
p o d a w a n y dotąd z tego r e j o n u . G a t u n e k reglowy, r z a d k i , t y l ­
k o j e d n o s t a n o w i s k o n a garbie pomiędzy d o l i n a m i dopływów
T a r g a n i c z a n k i w strefie źródliskowej. Populacja liczna, o dobrej
żywotności, zagrożona masową eksploatacją drzewa w t y m re­
j o n i e (ryc. 1).
Wroniec widlasty Huperzia selago (I), C h , (18). Nie podawany
dotąd z tego r e j o n u . G a t u n e k ogólnogórski, r z a d k i , występuje t u ­
taj w kwaśnych b u c z y n a c h . Znaleziono trzy stanowiska. Wszyst­
kie wykazują małą liczebność. G a t u n e k zagrożony (ryc. 1).
Ryc. 2 Rozmieszczenie gatunków roślin chronionych w dolinie
Targaniczanki. a - Listera ovata, b - Blechnum spicant, c - Polystichum
aculeatum, d - Aquilegia vulgaris, e - Arunćus sylvestris, f - Dactylorhiza
fuchsii, g - Asarum europaeum, h - Frangula alnus, i - Polypodium
vulgare.
75
Omówienie wyników badań. Na terenie g m i n y Andrychów
stwierdzono występowanie 6 0 7 gatunków roślin n a c z y n i o w y c h
( H e r c z e k i i n . 1997/98) z czego w dolinie T a r g a n i c z a n k i a u ­
t o r stwierdził 4 3 0 (71%) taksonów w t y m 17 gatunków p r a w n i e
c h r o n i o n y c h (tj. 4 % flory d o l i n y Targaniczanki). Wśród n i c h 12
j e s t objętych ochroną ścisłą, a j e d e n z n i c h umieszczony j e s t
n a „Czerwonej liście roślin zagrożonych w Polsce" ( Z a r z y c k i ,
S z e l ą g 1992); 5 i n n y c h gatunków podlega ochronie częściowej.
Największa liczba gatunków c h r o n i o n y c h występuje n a o d c i n ­
k u p i e r w s z y m , gdzie przeważają z b i o r o w i s k a leśne, a n a pozo­
stałych o d c i n k a c h , ze względu n a duży stopień przekształceń
a n t r o p o g e n i c z n y c h , udział t y c h gatunków j e s t dużo mniejszy.
Ponadto n a o m a w i a n y m obszarze występuje również l i c z n a g r u ­
p a mszaków p r a w n i e c h r o n i o n y c h m . i n . torfowce
Sphagnum
sp. - kończysty S. fallcuc, G i r g e n s h o n a S. gingersohnii, o s t r o l i s t n y S. capillifolium,
a także g a j n i k lśniący Hylocomnium
splendens, r o k i e t n i k p o s p o l i t y Pleurozium
schreberi, b i e l i s t k a siwa
(modrzaczek siny) Leucobryum
glaucum (det. K. Jędrzejko).
W y n i k i dotychczasowych badań florystycznych a u t o r a p r o ­
w a d z o n y c h w d o l i n i e T a r g a n i c z a n k i wyraźnie wskazują, iż w r a z
z w p r o w a d z a n i e m niezbędnych zabezpieczeń t e c h n i c z n y c h
i koniecznością r e g u l a c j i l i n i i brzegowej r z e k i następuje wyraź­
n y proces z a n i k a n i a siedlisk stale w i l g o t n y c h i podmokłych,
a w r a z z n i m ustępowanie w i e l u r z a d k i c h roślin, które są z
n a t u r y silnie związane z t a k i m i s i e d l i s k a m i . Można zauważyć
wyraźne nasilenie p r o c e s u synatropizacji zarówno flory naczy­
niowej, j a k i z b i o r o w i s k roślinnych. Znajduje t o potwierdzenie
w udziale znacznej liczby gatunków s y n a n t r o p i j n y c h , zwłaszcza
r u m o w i s k o w y c h , w t y m diafitów - n a całej długości p o t o k u oraz
powiększenie się liczby i areału t y p o w y c h z b i o r o w i s k s y n a n ­
t r o p i j n y c h (np. Polygonetum
cuspidati, Sambucetum
nigrae czy
Urtico-Aegopodietum
podagrariae).
M i m o t y c h z m i a n w szacie roślinnej d o l i n a T a r g a n i c z a n k i re­
prezentuje dość rzadkie w a l o r y przyrodnicze i s t a n o w i wyraźny
element ustanowionego P a r k u Krajobrazowego B e s k i d u Małego,
j a k i proponowanego Zespołu Przyrodniczo-Krajobrazowego.
76
SUMMARY
Protected vascular plant species of the Targaniczanka valley
in the Beskid Mały region (West Carpathians)
The paper shows distribution and characteristics of protected
vascular plant species of the Targaniczanka Stream valley. The stream
flows through the Beskid Mały Mts, but its final section - at estuary of
the Wieprzówka river - is located i n Śląskie Foreland. The valley belongs
to Andrychów commune and is situated at the border of two villages
and a town: Targanice (Nowa Wieś), Sułkowice Łęg and Andrychów.
The whole area is a part of the Beskid Mały Landscape Park, moreover
it is situated within borders of projected, for conservation purposes,
nature-landscape complex (Hreczek et al. 1997/98). Amongst 430
plant species recorded i n the area of the Targaniczanka valley 17
are protected (4%), including 12 strictly protected and one species
registered i n "Polish Red Book of Plants" (Zarzycki, Szeląg 1992),
5 remaining ones are under partial protection (Fig. 1,2).
PIŚMIENNICTWO
Herczek A. (red.). 1997-1998. Waloryzacja przyrodnicza
gminy
Andrychów. Opracowanie wykonane na zlecenie Urzędu Miejskiego
w Andrychowie, Katowice, maszynopis: ss. 128-129.
K o n d r a c k i J . 1998. Geografia regionalna Polski. Wydawnictwo
Naukowe PWN, Warszawa, ss. 441
Kotońska B. 1991. Rośliny naczyniowe Beskidu Małego. Zeszyty
Naukowe UJ MXX, Prace Botaniczne 23: 1-199
M i c h a l i k S., Kotońska B. 1995. Charakterystyka i waloryzacja
szaty roślinnej projektowanego parku krajobrazowego Beskidu Małego.
Maszynopis, ss. 30
Z a r z y c k i K., Szeląg Z. 1992. Czerwona lista roślin naczyniowych
zagrożonych w Polsce. W: K. Zarzycki, W. Wojewoda, Z. Heinrich (red.).
Lista roślin zagrożonych w Polsce. Inst. Bot. i m . W. Szafera, PAN, Kra­
ków, ss. 87-98.
Rozporządzenie Ministra Środowiska z dnia 9 lipca 2004 r.
w sprawie gatunków dziko występujących roślin objętych ochroną (Dz.
U. z dnia 28 lipca 2004 r.)
77