Zeszyty metodyczne dla nauczycieli gimnazjum i

Zeszyty metodyczne
dla nauczycieli gimnazjum i szkół
ponadgimnazjalnych
dotyczące twórczości Witolda Lutosławskiego
oraz spektaklu Odcienie namiętności
Wstęp
Umiejętności wymagane na III i IV etapie edukacyjnym a odbiór dzieła sztuki – kontakt
ucznia z muzyką poważną.
Celem kształcenia ogólnego na III (gimnazjum) i IV (szkoła ponadgimnazjalna) etapie
edukacyjnym jest: przyswojenie przez uczniów określonego zasobu wiadomości na temat
faktów, zasad, teorii i praktyk; zdobycie przez uczniów umiejętności wykorzystania
posiadanych wiadomości podczas wykonywania zadań i rozwiązywania problemów, a także
kształtowanie u uczniów postaw warunkujących sprawne i odpowiedzialne funkcjonowanie
we współczesnym świecie1. Właśnie dlatego chyba najważniejszym zadaniem szkoły na obu
etapach jest takie nauczenie ucznia języka polskiego, by za jego pomocą mógł on przyswajać
wiadomości, ale także formułować własne sądy, komunikować się ze światem, wartościować.
Na III etapie edukacyjnym (gimnazjum) uczeń, oprócz języka polskiego, zgłębia wiedzę
o innych dziedzinach sztuki na zajęciach nazwanych w podstawie programowej „muzyką” i
„plastyką”, a przedmiotem uzupełniającym są „zajęcia artystyczne”. To dzięki tym zajęciom
uczeń powinien posługiwać się podstawowym zasobem pojęć i terminów muzycznych
umożliwiającym samodzielną i zespołową aktywność wykonawczą, rozumienie prostych
tekstów i prowadzenie rozmów o muzyce oraz samodzielne poszukiwanie informacji o muzyce.
Uczeń, aby stać się świadomym odbiorcą muzyki/uczestnikiem kultury muzycznej, musi
nauczyć się interpretować utwory zgodnie z tekstem, charakterem i funkcją muzyki. Dlatego
słucha muzyki (na lekcji, koncertach), rozpoznaje i rozróżnia jej cechy, przedstawia
i uzasadnia własny stosunek do słuchanego repertuaru.
Na IV etapie edukacyjnym uczeń (ponownie oprócz języka polskiego w zakresie
podstawowym i rozszerzonym) kształci się jeszcze w przedmiocie wiedza o kulturze (tylko w
zakresie podstawowym), dodatkowo może uczestniczyć w zajęciach artystycznych. Bez
względu na etap uczeń powinien ze zrozumieniem odbierać dzieła kultury reprezentujące
różne dziedziny sztuki, opisać, jakie odczucia budzi w nim dzieło, analizować i interpretować
wybrane jego aspekty, porównywać, świadomie posługiwać się fachowymi terminami
charakterystycznymi dla danej dziedziny. Uczeń powinien także dostrzegać specyfikę danego
tworzywa oraz nawiązania pomiędzy tekstami kultury.
1 Więcej w: Podstawa programowa kształcenia ogólnego dla gimnazjów i szkół ponadgimnazjalnych, których
ukończenie umożliwia uzyskanie świadectwa dojrzałości po zdaniu egzaminu maturalnego,
http:bip.men.gov.pl.
ZESZTY METODYCZNE DO GIMANAZJUM I SZKÓŁ PONADGIMNAZJALNYCH
Strona 2
Jednak pełna edukacja to nie tylko szkolne zajęcia. Gdy repertuar scen szczecińskich
na to pozwala, warto wspólnie z uczniami brać udział w wartościowych przedstawieniach,
które można następnie wykorzystać podczas lekcji. Przedstawienia, do których w niniejszym
zeszycie proponujemy scenariusze i karty pracy, dają możliwość uczestnictwa w lokalnym
życiu kulturalnym oraz ćwiczenia umiejętności analizy porównawczej dzieł sztuki (literackich
i muzycznych), czytania ze zrozumieniem, a także wzbogacania zasobu pojęć z zakresu muzyki
(XIX i XX wiek, gatunki, sposoby wykonania).
Anna Kondracka-Zielińska
Monika Lesner
autorki scenariuszy
ZESZTY METODYCZNE DO GIMANAZJUM I SZKÓŁ PONADGIMNAZJALNYCH
Strona 3
Scenariusz zajęć nr 1 towarzyszący spektaklowi
Odcienie namiętności
Muzyka: Manuel de Falla, Rodion Szczedrin
Choreografia – Suita Carmen:
Jacek Tyski
Choreografia – Czarodziejska miłość: Yaroslav Ivanenko
Reżyseria świateł: Christian Sellin
Przygotowanie baletu: Karol Urbański
Premiera 17.05.2013
To spektakl osadzony w estetyce baletu współczesnego opartego na
fundamentach tańca klasycznego, adresowany do dorosłych widzów.
Towarzyszy mu muzyka wykonywana na żywo przez orkiestrę, a nie
dźwięk odtwarzany elektronicznie.
Przedstawienie jest dyptykiem, na który składają się sławne utwory:
Czarodziejska miłość (El amor brujo) M. de Falli i Suita Carmen
R. Szczedrina, skomponowana na kanwie popularnej opery Bizeta.
ZESZTY METODYCZNE DO GIMANAZJUM I SZKÓŁ PONADGIMNAZJALNYCH
Strona 4
Scenariusz 1
Jak rozmawiać z młodzieżą o emocjach? Odcienie namiętności (Manuel de Falla, Rodion
Szczedrin).
Szczecińska premiera spektaklu baletowego pt. Odcienie namiętności odbyła się 17
maja 2013 roku. Jest to dyptyk, składający się z Czarodziejskiej miłości Manuela de Falli oraz
Suity Carmen Rodiona Szczedrina (na podstawie opery Georges’a Bizeta zatytułowanej
Carmen). Oba utwory (balet i suitę) cechuje, jak możemy przeczytać w programie
przedstawienia2, gorąca, typowo południowa ekspresja o andaluzyjskiej proweniencji.
Odcienie namiętności to pierwszy po latach spektakl baletowy, w którym tancerze
występują do muzyki granej na żywo. Prapremiera baletu miała miejsce w roku 1915
(Madryt), a ponieważ przedstawienie cieszy się od lat niesłabnącym zainteresowaniem, miało
swoje liczne realizacje na scenach europejskich (Barcelona, Paryż, Londyn, Nicea) i polskich
(Bytom, Gdynia). Po raz pierwszy balet pojawił się w Szczecinie dopiero w roku 1999, i to
jedynie we fragmentach. Z kolei prapremiera suity odbyła się w roku 1967 (Moskwa), a utwór
– podobnie jak w przypadku Czarodziejskiej miłości – od razu zyskał sympatię widzów,
dlatego gościł na wielu scenach (w Polsce: Bytom, Warszawa, Gdańsk). W Szczecinie
mieliśmy okazję oglądać suitę w roku 1981 i 1992 – jednak w obu przypadkach muzykę
odtwarzano z taśmy.
Przedstawione propozycje metodyczne mają na celu przygotowanie uczniów do
analizy i interpretacji dzieła kultury (tu: przykładowego utworu z muzyki klasycznej,
w nowocześniejszej inscenizacji/aranżacji). Mają również nauczyć uczniów rozumienia
programu do przedstawienia, formułowania własnych sądów i popierania ich argumentami
odwołującymi się do wybranych aspektów przedstawienia. Zaprojektowane ćwiczenia
powinny mieć miejsce po uprzednim obejrzeniu spektaklu (najlepiej wspólnie z młodzieżą).
Bezsprzecznym atutem tego przedstawienia jest to, że można je wykorzystać interpretacyjnie
zarówno podczas lekcji wiedzy o kulturze (taniec, balet, suita, muzyka klasyczna), jak
i języka polskiego (korespondencja sztuk, sposoby wyrażania uczuć) czy godziny
wychowawczej (jak mówić o miłości, wyrazić siebie).
2 P. Deptuch, K. Konieczny (tekst), Odcienie namiętności (de Falla, Szczedrin, Ivanenko, Tyski), balet, Opera
na Zamku, Szczecin 2013, s. 12.
ZESZTY METODYCZNE DO GIMANAZJUM I SZKÓŁ PONADGIMNAZJALNYCH
Strona 5
Karta pracy: Czy miłość zwycięży śmierć, a młodzi rozpoczną nowe życie? – propozycje
metodyczne do omówienia spektaklu pt. Odcienie namiętności.
Warunkiem koniecznym do przeprowadzenia lekcji wykorzystującej poniższe
propozycje jest obejrzenie spektaklu – najlepiej wspólnie z uczniami, na scenie Opery. Jednak
jeśli nie będzie to z różnych powodów możliwe, warto poświęcić przynajmniej jedną lekcję,
by obejrzeć chociaż fragmenty składających się na Odcienie namiętności: suity (ok. 40 minut)
i baletu (ok. 50 minut). Warto również najpierw zaznajomić uczniów z gatunkami
składającymi się na wspomniany dyptyk, jak suita i balet, a także z muzyką hiszpańską
(flamenco).
Interesującym pomysłem może również okazać się wcześniejsze wykonanie, w formie
projektu przygotowywanego w kilkuosobowych grupach (2–4 osoby maksymalnie), pracy
poświęconej tematyce miłosnej w różnych formach muzycznych XIX i XX wieku
(np. Traviata, Carmen, Upiór w operze, Carmina Burana…) lub muzyce poważnej różnych
kultur – rosyjskiej, hiszpańskiej i in. (rosyjska – balety Czajkowskiego; hiszpańska – Bizet,
de Falla, inspiracje flamenco).
Poniższe propozycje można zastosować wybiórczo (np. wyłącznie 1 i 3 lub 2 i 3). Jeśli
nauczyciel dysponuje czasem, może poświęcić na omówienie przedstawienia dwie godziny
lekcyjne i przeanalizować z uczniami i balet, i suitę. Jeśli nauczyciel dysponuje wyłącznie
jedną godziną na ten cel – można wybrać dwie propozycje i omówić dane zadania
w odniesieniu do jednego przedstawienia.
Pierwsza propozycja.
Polecenia do wykonania:
1. Opisz swoje wrażenia po obejrzeniu przedstawienia. Wymień, co ci się
w przedstawieniu podobało, a co nie.
2. Czy kostiumy aktorów zwracają uwagę odbiorcy? Jaki efekt wywołują?
Czy stroje różnicują płeć? Jak wyglądają mężczyźni, a jak kobiety? Opisz.
3. Wyjaśnij rolę rekwizytów w przedstawieniu (obecność/ brak).
4. Przedstaw i oceń choreografię spektaklu. Czy pojawiło się w niej coś, czego nie
zrozumiałaś (-eś)?
5. Co można powiedzieć na temat scenografii spektaklu? Czy zauważasz jakiś związek
z ruchem scenicznym? Wyjaśnij.
6. Co jest narzędziem aktorskiej ekspresji w przedstawieniu? Podkreśl wyrazy, za
pomocą których najtrafniej można określić ruch tancerzy:
ZESZTY METODYCZNE DO GIMANAZJUM I SZKÓŁ PONADGIMNAZJALNYCH
Strona 6
elegancki, staranny – niestaranny, powolny – szybki, nieskoordynowany, chaotyczny, budzący zdenerwowanie,
bezwładny, impulsywny, radosny, oszczędny, dający możliwości interpretacji, dostosowany do zmieniającej się
sytuacji między bohaterami.
1. Omów rolę muzyki w przedstawieniu.
2. Co przedstawienie mówi o relacjach międzyludzkich? Wyjaśnij.
3. Jaka jest problematyka przedstawienia? Przedstaw w kilku zdaniach.
4. Jaka jest wizja tańca? Skojarzenie z formą ruchu? Co odróżnia taniec z suity od
baletu?
5. Wyjaśnij, dlaczego młodzi ludzie tak licznie garną się do eliminacji do programów
typu „Got to dance”? Czym wytłumaczysz zainteresowanie widzów programami typu
„Taniec z gwiazdami” czy „Gwiazdy tańczą na lodzie”?
Sugerowane odpowiedzi:
1. Należy odnieść się do następujących elementów: muzyka, ruch sceniczny, stroje
(kostiumy), oświetlenie, stosunek śpiewu do ruchu.
2. Suita: stroje wykonawców wydają się typowe dla baletu, nie utrudniają ruchów,
kobiety – jasne stroje (białe, kremowe?), krótkie spódnice (jak dla baletnicy), trykoty,
leginsy, jedna z tancerek występuje w czerwonej sukni; osobno – kobieta śpiewająca
solo: długa suknia (czerń, koronka, czerwony kwiat we włosach); mężczyźni – białe
koszule, czarne spodnie (jeden tancerz dodatkowo w marynarce, a raz w garniturze),
mężczyźni mieli też kapelusze, w kolorystyce dominują kolory kontrastowe
(biel/czerń, czerwień). Stroje zwracają uwagę, ponieważ: są skromne (nie są okazałe,
wystawne), nie krępują ruchów, brak im ozdób (wyjątek – kobieta śpiewająca solo).
Wywołują efekt: tylko suknia śpiewaczki może się kojarzyć z kulturą hiszpańską,
stroje tancerzy – bardziej uniwersalne, bez przyporządkowania do danego kręgu
kulturowego, można skupić się na ich tańcu, nie rozpraszają widza. Balet: dominuje
czerń, spódnice kobiet od spodu „podszyte” intensywnymi kolorami, oszczędnie
zastosowana czerwień, stroje kojarzą się z kulturą hiszpańską (flamenco – jeden z
tancerzy ma strój przypominający torreadora).
3. Suita: jedynie pochodnia/lampka/misa z ogniem; balet: schody przesuwane przez
wykonawców, w tylnej części sceny, rapier wbity w środek sceny, symbolizujący
śmierć Carmen, jej szata pozostawiona na schodach, atrapa broni dla tancerzy,
symbolizująca ich profesję (żołnierze, niebezpieczny zawód).
ZESZTY METODYCZNE DO GIMANAZJUM I SZKÓŁ PONADGIMNAZJALNYCH
Strona 7
4. Suita: zrytmizowane układy taneczno-ruchowe, solowe/ grupowe, ruch jest typowy dla
baletu, jest opowieścią o miłości dwojga młodych ludzi, zdradzie, porzuceniu,
pozwala „odczytać” historię uczucia; balet: też jest opowieścią o miłości, zdradzie,
porzuceniu, jednak ruchy typowo baletowe są przełamane gestami kojarzonymi z
codziennością (tłum skandujący podczas corridy – podnoszone dziewczęta),
przerysowanymi (gra między kobietą i mężczyzną), będącymi ilustracjami do relacji
Don Josego – Carmen-Escamilla.
5. Suita: scenografia surowa i oszczędna; scena sprawia wrażenie, jakby była oknem,
przez które oglądamy opowieść (oświetlony czworokąt w czarnych ramach), światło
(jasność środka, ciemność poza środkiem), kolorystyka (biel, czerń); balet:
scenografia bardzo skromna (nie ma symbolizować Sewilli, ma wymiar symboliczny),
scena właściwie pusta poza przestawianymi schodami, najprawdopodobniej chodzi o
względy praktyczne (tancerze powinni mieć dużo miejsca).
6. Suita: ciało (gesty, mimika, aktor wciela się w postać i oddaje swoje ciało, by wyrazić
emocje, emocjonalny ekshibicjonizm), śpiew (Pieśń zawiedzionej miłości, Pieśń
błędnego ognika, Taniec gry miłosnej, Koniec – poranne dzwony). Kobieta śpiewająca
nie tańczy, odgrywa rolę podobną do chóru w tragedii greckiej (komentuje,
zapowiada).
Balet: ciało (wyrazista ekspresja, powtarzane, przesadnie wykonywane gesty, pokazujące całą
gamę emocji: od smutku, żalu, do radość, euforii, więcej scen wykonywanych przez dwójkę
tancerzy, mniej scen zbiorowych).
7. Suita: muzyka tworzy nastrój, ilustruje sceny, emocje, zastępuje dialogi, podkreśla
znaczenie gestów (gesty korespondują z muzyką), śpiew dodatkowo wprowadza
niepokój, dzieli fragmenty z tańcem na osobne opowieści, jak kolejne akty przemiany
w miłości, zredukowana orkiestra, więcej smyczków i perkusji, zmiany metrum i
harmoniczne innowacji (program, s. 12); balet: muzyka przywołuje skojarzenia z
operą Bizeta, aż czeka się na śpiewane arie, muzyka ilustruje emocje, ale pozwala
widzowi skupić się na układach baletowych, ruchu tancerzy.
8. Relacje międzyludzkie (suita i balet): ludzie wabią się, zachęcają, tworzą związki,
kochają i rozstają, cierpią zdradzani, nieustannie grają (taniec solo, w parach, grupach
to jak obraz życia człowieka – jest sam, wchodzi w związki, współpracuje, zmienia
relacje, taniec niczym gra z innymi, ale też wyrażenie siebie).
9. Problematyka przedstawienia: sfera ludzkich uczuć, związki damsko-męskie, tytuł
przedstawia pozytywny aspekt miłości (czarodziejska – wydaje się magiczna, bez
ZESZTY METODYCZNE DO GIMANAZJUM I SZKÓŁ PONADGIMNAZJALNYCH
Strona 8
trosk, problemów, może typowe postrzeganie przez młodych ludzi). Ogień (suita) –
sprawia, że można go odczytać jako symbol namiętności, ale również ważny element
kompozycyjny (klamra kompozycyjna dla całości przedstawienia). Balet: miłość,
namiętność i zdrada są uniwersalne, mogą się zdarzyć w każdym miejscu i czasie
(czerwień – namiętność, krew, zbrodnia; czerń – śmierć, żałoba).
10. Wizja tańca, skojarzenie z formą ruchu: balet (rodzaj widowiska teatralnego,
w którym głównym środkiem wyrazu jest taniec, wykonywany przez tancerzy według
choreografii z towarzyszeniem muzyki, na tle dekoracji).
11. Przyczyny zainteresowania programami propagującymi taniec: ludzie chcą sławy
(chcą wystąpić w TV), chcą sprawdzić i pokazać swoje umiejętności, wyrazić siebie
poprzez taniec, nauczyć się czegoś, poznać celebrytów zasiadających w jury.
Druga propozycja i sugerowane odpowiedzi:
1. Wymień liczbę wykonawców (suita: 11 tancerek, 8 tancerzy; balet: 12 kobiet i 10
mężczyzn).
2. Sporządź plan wydarzeń w punktach w formie równoważników zdań (suita, np.:
narodziny miłości, zazdrość, zdrada/porzucenie, małżeństwo, rozpacz, śmierć; balet:
narodziny miłości, zazdrość, zdrada/porzucenie, rozpacz, zabójstwo).
3. Rola śpiewu wobec tańca (suita: taniec komentuje fragmenty śpiewane, odnosi do
kultury andaluzyjskiej; balet: brak śpiewu z racji gatunku).
4. Język śpiewu – dlaczego hiszpański? (suita: kojarzy się z silną namiętnością, miłością,
podkreśla egzotykę; balet: z racji gatunku brak śpiewu, dla tych, którzy znają operę G.
Bizeta – skojarzenie z konkretnymi ariami3).
5. Wyjaśnij rolę koloru w przedstawieniach (czerwień – pożądanie, namiętność, zdrada,
rywalizacja; biel (w suicie) – niewinność, czystość, młodość; czerń – elegancja,
opanowanie, smutek, żałoba).
6. Związek z kulturą hiszpańska (suita: język solówek, strój śpiewaczki – suknia, kwiat
we włosach, muzyka – motywy, muzyka Manuela de Falli; balet: muzyka G. Bizeta,
strój torreadora).
3 Carmen – opera Georges’a Bizeta z librettem Henri Meilhaca i Ludovica Halévy'ego, opartym na noweli
Prospera Meriméego.
ZESZTY METODYCZNE DO GIMANAZJUM I SZKÓŁ PONADGIMNAZJALNYCH
Strona 9
Trzecia propozycja zadań:
Dlaczego warto zapoznać się z programem do przedstawienia? - propozycja poleceń do
pracy z programem Odcieni namiętności (balet i suita).
1. Jakie informacje znajdują się w programie? Wymień przykłady i spróbuj je uogólnić
(słowo wstępne, informacje o przedstawieniu: muzyka, libretto, dyrygent, obsada,
scenografia, światło, kostiumy; opis przedstawienia/streszczenie, fragmenty z
literatury przedmiotu, wypowiedzi reżysera, fotografie z prób, informacje o
wykonawcach: choreograf, dyrygent, tancerze, scenograf).
2. Czy Twój odbiór i zrozumienie przedstawienia są zgodne z interpretacją choreografa
Yaroslava Ivanenki? (s. 18–19 programu).
3. Na stronie 19 programu (libretto Czarodziejskiej miłości) znajdujemy następujące
informacje: treść baletu „Czarodziejska miłość” osnuta jest na oryginalnych
cygańskich wierzeniach i obrzędach, w których ogień występuje jako siła magiczna
przeciwko złym duchom. Czy w przedstawieniu zauważasz tę symbolikę? W których
partiach przedstawienia? Jak ją odczytujesz?
4. Wybierz jednego z twórców przedstawienia (s. 26–41 programu). Korzystając
z zawartych w biogramach informacji, sformułuj pytania (od 3 do 5 pytań), które
można zadać podczas wywiadu z artystą. Pamiętaj o formach grzecznościowych na
początku i końcu wywiadu (np.: W jakich teatrach w Polsce Pani występowała/Pan
występował? Kiedy rozpoczęła Pani/rozpoczął Pan współpracę z Operą na Zamku w
Szczecinie?).
5. Bez jakich elementów program nie może istnieć? Jakie elementy uznasz za zbędne?
(może istnieć bez, np.: zdjęć wykonawców, fotosów z przedstawienia; nie może
istnieć bez, np.: podstawowych informacji o przedstawieniu, wykonawcach).
6. Jakie inne, niezwiązane z danym przedstawieniem informacje znajdują się
w programie? Jaki jest ich cel? (dane teleadresowe Opery i informacje o działaniach
Opery – możliwość rezerwacji biletów, uczestnictwa w warsztatach, wypożyczanie
kostiumów; reklama firmy doradczej – praktyka firm kreujących swój wizerunek jako
sprzyjających kulturze).
7. Poszukaj w dostępnych źródłach definicji pojęć występujących w programie do
przedstawienia Odcienie namiętności: flamenco (s. 19); dyptyk (s. 12); cantaora (s.
12); cante jondo (s. 18); andaluzyjska proweniencja (s. 12).
8. [flamenco – wywodzący się z folkloru andaluzyjskich Cyganów rodzaj tańca i śpiewu,
ubioru i zachowania, poprzez taniec opowiada się pewną historię, gesty wyrażają
ZESZTY METODYCZNE DO GIMANAZJUM I SZKÓŁ PONADGIMNAZJALNYCH
Strona 10
emocje; dyptyk – z gr. diptichos „podwójnie składany”, rodzaj obiektu sztuki
składającego się z dwu, połączonych skrzydeł/tabliczek; cantaora – śpiewaczka
flamenco; cante jondo – charakter wykonywanego śpiewu/muzyki flamenco, tzw.
śpiew głęboki; andaluzyjska proweniencja – Andaluzja (region w Hiszpanii, płd.
część Płw. Iberyjskiego), proweniencja (pochodzenie): pochodzący z płd. Hiszpanii,
mający cechy typowe, charakterystyczne dla tego regionu].
ZESZTY METODYCZNE DO GIMANAZJUM I SZKÓŁ PONADGIMNAZJALNYCH
Strona 11
Scenariusz 2
Temat: Miłość i namiętność w różnych formach kultury – analiza dyptyku
Odcienie namiętności i Cierpień młodego Wertera.
Wstęp
Celem poniższego zadania jest porównanie sposobów wyrażania miłości i namiętności
w dziełach literackich i widowiskach muzycznych. Ze względu na ograniczoną liczbę godzin
języka polskiego proponuję, aby przy omawianiu lektury z kanonu wykorzystać do
porównania dyptyk wystawiany w Operze na Zamku pt. Odcienie namiętności. Warto wybrać
się z uczniami na to przedstawienie i po jego obejrzeniu przystąpić do zaproponowanych
przeze mnie ćwiczeń. Zadanie to pomoże
wzbogacić omawianie lektury autorstwa
niemieckiego preromantyka J.W. Goethego pt. Cierpienia młodego Wertera. Może to być
również propozycja
na zagospodarowanie lekcji
wiedzy o kulturze w
szkołach
ponadgimnazjalnych bądź nauczania zintegrowanego w gimnazjum (muzyka, zajęcia
artystyczne). Wtedy wystarczy pominąć zadania do tekstu literackiego. Propozycja ta ma
zachęcić uczniów do systematycznego śledzenia repertuaru szczecińskiej Opery i rozbudzenia
w nich zainteresowania kulturą wysoką. Czas przewidziany na realizację tematu to dwie
godziny lekcyjne (90 minut).
Wprowadzenie
Dyptyk Odcienie namiętności składa się z dwóch części: El amor brujo Manuela de Falli
i suity Carmen Rodiona Szczedrina. El amor brujo to historia pięknej dziewczyny, Candeli,
której wybranek zginął w bójce. Kobieta związuje się z Cyganem Carmelem, nie może jednak
zapomnieć o byłym ukochanym. Suita Carmen opisuje losy andaluzyjskiej femme fatale,
Carmen. Jej wybrankiem jest Don Jose, ale podczas walk byków adoruje ją torreador
Escamillo. Wzbudza to ogromną zazdrość ukochanego, co prowadzi do finałowej tragedii.
ZESZTY METODYCZNE DO GIMANAZJUM I SZKÓŁ PONADGIMNAZJALNYCH
Strona 12
Część A
Polecenia do El amor brujo:
1. Znajdź w odpowiednim słowniku termin flamenco i wyjaśnij jego znaczenie.
2. Scharakteryzuj główną bohaterkę sztuki.
3. Co mówią o Candeli muzyka i ruch sceniczny?
4. W jaki sposób za pomocą tańca i muzyki wyrażane są emocje? Wskaż trzy środki
wyrazu
i omów je.
5. Wskaż podobieństwa między historią zawartą w Odcieniach namiętności a historią
Wertera z powieści epistolarnej Goethego.
Część B
Polecenia do suity Carmen:
1. Scharakteryzuj głównych bohaterów suity.
2. Dlaczego Carmen uznaje się za femme fatale andaluzyjskiej kultury?
3. W jaki sposób muzyka i ruch sceniczny oddają emocje bohaterów? Wskaż trzy środki
scenicznego wyrazu i omów je.
4. Porównaj kreacje Candeli i Carmen.
Część C
Pytania podsumowujące:
1. Czego dowiadujemy się o kulturze śródziemnomorskiej z przedstawienia Odcienie
namiętności?
2. Jaką funkcję w przedstawieniu spełniają: muzyka, ruch sceniczny, rekwizyty i
scenografia?
Część D
Polecenia do Cierpień młodego Wertera (do analizy należy wykorzystać dwa fragmenty: list
z 12 grudnia – pierwszy akapit i list z 14 grudnia – również pierwszy akapit):
1. Usytuuj fragmenty w całości tekstu.
2. Przedstaw Wertera – co o nim wiadomo?
3. Opisz w punktach dzieje relacji Wertera i Loty.
4. Na podstawie fragmentów określ, w jakim stanie emocjonalnym jest Werter.
ZESZTY METODYCZNE DO GIMANAZJUM I SZKÓŁ PONADGIMNAZJALNYCH
Strona 13
5. Wskaż środki literackie budujące emocjonalny charakter wypowiedzi Wertera.
6. Na podstawie podanych fragmentów zdefiniuj pojęcie „namiętność”.
7. Jakie miejsce w życiu romantycznego bohatera odgrywa miłość? Odpowiedz,
przywołując przykłady postaci z innych tekstów.
8. Wskaż i omów podobieństwa między miłością romantyczną a historiami
przedstawionymi w dyptyku. Jak myślisz, z czego te podobieństwa wynikają?
Propozycje odpowiedzi:
Część A
Ad 1: To zadanie można zadać uczniom jako pracę domową, powinni wykorzystać słowniki,
np. Małą encyklopedię muzyki, pod red. S. Śledzińskiego, PWN, Warszawa 1981; J. Habela,
Słowniczek muzyczny, PWN, Warszawa 1980.
Ad 2: np. piękna, zmysłowa kobieta, rozdarta wewnętrznie, targana wieloma uczuciami,
niezdecydowana.
ad 3: np. za pomocą tańca wyrażane są takie cechy, jak: impulsywność, witalność, rozpacz
i strach; muzyka podkreśla uczucie smutku i emocje targające bohaterką.
Ad 4: np. taniec jest pełen ekspresji, żywiołowy, zmysłowy (stylizacja folklorem flamenco);
muzyka jest zróżnicowana rytmicznie, podzielona na partie śpiewane solo i te zbiorowe
(warto zwrócić uwagę na ludową piosenkę wykonywaną przez kowali).
Ad 5: np. nieszczęśliwa miłość, troje bohaterów historii miłosnej, bohaterka i dwóch
mężczyzn, podobne emocje: namiętność, miłość, rozdarcie wewnętrzne bohaterów, zazdrość.
Część B
Ad 1: np. Carmen – andaluzyjska piękność, pewna siebie, wrażliwa, zmysłowa; Don Jose –
wybranek Carmen, silny, zdecydowany, zakochany, zazdrosny; torreador Escamillo –
odważny, dzielny, pewny siebie.
Ad 2: np. wzbudza silne uczucia w mężczyznach (zazdrość, pożądanie), doprowadza do
tragedii, jest piękna, tajemnicza.
Ad 3: np. pełen ekspresji taniec bohaterów (szczególnie Escamilla), żywiołowość muzyki
i tańca, podkreślenie cech indywidualnych bohaterów, dynamika, muzyka i taniec dopełniają
się, podkreślając emocje bohaterów.
ad 4: np. obie są zmysłowe, piękne, wzbudzają pożądanie, szukają prawdziwej miłości...
ZESZTY METODYCZNE DO GIMANAZJUM I SZKÓŁ PONADGIMNAZJALNYCH
Strona 14
Część C
Ad 1: np. w tej kulturze ważną rolę odgrywa folklor (zarówno w zakresie inspiracji
muzycznych, jak i stałych elementów kultury, takich jak – wzbudzająca sprzeczne emocje –
corrida), ludzie tamtego obszaru są namiętni, żywiołowi, ważna dla nich jest miłość.
Ad 2: np. muzyka i taniec dominują nad scenografią i użytymi rekwizytami, wrażenie
uniwersalnego miejsca i czasu rozgrywanych wydarzeń, to muzyka i taniec są nośnikiem
informacji o bohaterach i targających nimi emocjach.
Część D
Ad 1: np. końcowe części tekstu, Werter dojrzewa do samobójstwa.
Ad 2: np. niespełniony artysta, odczuwa weltschmerz, ucieka na wieś po nieudanym związku
z Eleonorą (zdradził ją z jej własną siostrą), zakochuje się w Lotcie.
Ad 3: np. Werter obdarza Lottę miłością od pierwszego wejrzenia, częste spotkania, głęboka
przyjaźń, wspólne zainteresowania, postać Alberta – narzeczonego Lotty.
Ad 4: np. wzburzony, załamany, nieszczęśliwy, samotny, niezrozumiany.
Ad 5: np. porównania, hiperbole, powtórzenia, wykrzyknienia, przywołanie zjawiska
atmosferycznego (burzy) dla zobrazowania stanu bohatera.
Ad
6:
stan
silnego
wzburzenia
emocjonalnego,
wzbudzający
skrajne
uczucia,
uniemożliwiający racjonalny osąd sytuacji.
Ad 7: np. determinuje zachowanie i wybory bohaterów, najczęściej jest nieszczęśliwa
i destrukcyjna.
Ad 8: np. troje bohaterów wydarzeń, o względy kobiety rywalizują dwaj mężczyźni,
nieszczęśliwa miłość, wzbudzająca wiele silnych emocji. W kulturze śródziemnomorskiej
miłość i namiętność są na stałe wpisane w tworzone dzieła (flamenco), schemat romantycznej
miłości pozwala przedstawić pełną gamę uczuć ludzkich.
ZESZTY METODYCZNE DO GIMANAZJUM I SZKÓŁ PONADGIMNAZJALNYCH
Strona 15
Scenariusz 3
Wstęp
Rok 2013 Rokiem Witolda Lutosławskiego. W stulecie urodzin kompozytora!
7 grudnia 2012 roku Sejm RP przyjął uchwałę ogłaszającą rok 2013 Rokiem Witolda
Lutosławskiego. Jak czytamy na stronie Towarzystwa im. Witolda Lutosławskiego:
W setną rocznicę urodzin kompozytora Witolda Lutosławskiego Sejm Rzeczypospolitej
Polskiej postanawia oddać hołd jednemu z najwybitniejszych twórców naszych czasów, który
na trwałe wpisał się do dwudziestowiecznej muzyki polskiej i światowej. […] Jego dzieła,
obecne na wszystkich ważnych estradach koncertowych od ponad sześćdziesięciu lat,
odkrywają nowe przestrzenie piękna i odsłaniają nieznane wcześniej możliwości rozumienia
i przeżycia współczesnego świata. Związany z wielką tradycją europejską, od Beethovena
i Chopina po Debussy'ego i Bartóka, był jednocześnie w działalności publicznej patriotą,
w twórczości zaś obywatelem świata.
Kim był ten artysta, tak znany na świecie, a w praktyce szkolnej (edukacji
niemuzycznej) chyba niezbyt rozpoznawany przez młodzież? Może warto, zwłaszcza w tak
szczególnym roku, przybliżyć młodzieży jego twórczość? Jest przecież, obok Krzysztofa
Pendereckiego i Henryka Mikołaja Góreckiego, polskim kompozytorem szczególnie cenionym
przez świat muzyczny, uchodzącym za autorytet, prekursorem zmian w muzyce polskiej XX
wieku
(aleatoryzm,
dwufazowy
model
formalny,
harmonika
dwunastodźwiękowa),
nagradzanym prestiżowymi nagrodami (m.in. The Polar Music Prize – nazywana muzycznym
Noblem).
Witold Lutosławski (1913–1994) był jednym z największych kompozytorów XX wieku,
ponadto pianistą i dyrygentem występującym z najsłynniejszymi orkiestrami świata. W swej
twórczości najpierw nawiązywał do neoklasycyzmu i polskiego folkloru, następnie wykształcił
własny styl, oparty na zdobyczach awangardy (aleatoryzm kontrolowany – ad libitum,
konstruktywizm). Tworzył utwory symfoniczne i kameralne, piosenki dla dzieci, pieśni masowe
i wojskowe, utwory wokalno-instrumentalne.
Z pełną dyskografią, jak i biografią artysty można się zapoznać dzięki inicjatywie
Towarzystwa
im.
Witolda
Lutosławskiego,
które
przygotowało
stronę
poświęconą
kompozytorowi. Ze strony internetowej http://www.lutoslawski.org.pl dowiemy się również, że
setna rocznica urodzin kompozytora obchodzona jest pod auspicjami UNESCO. Znajdziemy
ZESZTY METODYCZNE DO GIMANAZJUM I SZKÓŁ PONADGIMNAZJALNYCH
Strona 16
na niej także wybrane zdjęcia rodzinne, informacje o programach edukacyjnych, konkursach,
ciekawe aplikacje do pobrania, i co nie jest bez znaczenia – nagrania, które możemy
odtworzyć podczas lekcji.
Przedstawione w niniejszej publikacji propozycje metodyczne mają na celu zachęcenie
młodzieży do zapoznania się z postacią kompozytora, ale również dostrzeżenie roli, jaką
odgrywa kultura polska na Zachodzie. Bywa, że polski uczeń nie ma świadomości, iż nasi
twórcy są znani i doceniani za granicą. Aby wykonać przygotowane zadania, młodzież
powinna sięgnąć do różnych źródeł informacji4. Niech obecność w sieci licznych stron
poświęconych Witoldowi Lutosławskiemu (również po angielsku) zachęci, zarówno
nauczycieli, jak i uczniów, do refleksji i dalszych poszukiwań na temat dorobku twórcy
uważanego – obok Fryderyka Chopina i Karola Szymanowskiego – za kompozytora wszech
czasów.
4 Np.: Mała encyklopedia muzyki, pod red. S. Śledzińskiego. PWN, Warszawa 1981; J. Habela, Słowniczek muzyczny.
PWM, Warszawa 1980; Encyklopedia muzyczna, pod red. E. Dziębowskiej, tom K, L, Ł (część biograficzna). PWM,
Warszawa 1997; www.lutoslawski.org.pl; www.culture.pl; www.wikipedia.pl.
ZESZTY METODYCZNE DO GIMANAZJUM I SZKÓŁ PONADGIMNAZJALNYCH
Strona 17
Scenariusz zajęć nr 1
dotyczący twórczości Witolda Lutosławskiego
Muzyka:
Witold Lutosławski
Choreografia:
Kaya Kołodziejczyk (Muzyka żałobna)
Piotr Czubowicz (Mała suita)
Robert Glumbek (Łańcuch I, Łańcuch II)
Scenografia:
Katarzyna Meronk
Balet i Orkiestra Opery na Zamku
Spektakl baletowy Ogniwa został przygotowany przez Operę
na Zamku w ramach obchodów Roku Lutosławskiego.
Choreografie do poszczególnych części wieczoru baletowego stworzyła trójka artystów – dwoje młodych
adeptów tej sztuki oraz wybitny choreograf Robert Glumbek.
ZESZTY METODYCZNE DO GIMANAZJUM I SZKÓŁ PONADGIMNAZJALNYCH
Strona 18
Pierwsza propozycja – lekcja wiedzy o kulturze
Temat: Witold Lutosławski w panteonie polskich kompozytorów współczesnych.
Propozycja karty pracy do tekstu kultury.
Zgodnie z nową podstawą programową z wiedzy o kulturze, uczeń nie musi już
przyswajać wiadomości z historii różnych dziedzin kultury od starożytności po czasy
współczesne podczas lekcji przedmiotu nauczanego jedynie godzinę tygodniowo przez jeden
rok edukacji ponadgimnazjalnej. Uczeń zapoznaje się z wybranymi aspektami kultury XX
i XXI wieku i dlatego nauczyciel może podczas lekcji porozmawiać zarówno o gadżetach (np.
Hello Kitty), fotoblogach, rzeźbie recyklingowej, jak i modzie czy galerii handlowej.
Poniższa propozycja metodyczna jest zgodna z programem nauczania tego
przedmiotu, obowiązującym od roku szkolnego 2012/2013. W podręczniku dostosowanym do
programu5 umieszczono cały rozdział poświęcony muzyce, a w nim informacje na temat:
muzyki
poważnej
(dodekafonia,
aleatoryzm,
serializm,
punktualizm,
muzyka
eksperymentalna, minimalizm), współczesnej, rozrywkowej (m.in. jazz, r&b, soul, pop,
rock&roll, folk, reggae, heavy metal), wybranych twórców (A. Schoenberg, M. Davis, W.
Lutosławski, K. Penderecki, C. Niemen, A. Smolik). Zgodnie z koncepcją nowego programu,
uczeń zobligowany jest do zaznajomienia się z językiem muzyki (tak jak i innych dziedzin
sztuki) w celu opanowania zasad omawiania wybranego utworu muzycznego. We
wspomnianym podręczniku znajduje się przykładowe omówienie Gier weneckich Witolda
Lutosławskiego.
Zaproponowane zadanie zawiera pytania/polecenia prowadzące do odszukania
i zrozumienia znaczeń niesionych przez różne typy tekstów kultury (tu: artykuł
publicystyczny o kompozytorze, encyklopedyczne notki biograficzne/bibliograficzne, strony
internetowe). Pytania zostały skonstruowane w taki sposób, aby umożliwić uczniowi
doskonalenie umiejętności redagowania krótkich odpowiedzi i wyszukiwania informacji,
a także poszerzenie wiedzy z zakresu historii muzyki.
Zamieszczony poniżej tekst pochodzi ze strony www.tygodnik.onet.pl i jest
autentycznym
artykułem
napisanym
przez
Beatę
Bolesławską-Lewandowską,
a zamieszczonym na stronie 12 lutego 2013 roku. Autorka jest doktorem muzykologii,
autorką wielu publikacji na temat polskiej muzyki współczesnej (np. monografii o Andrzeju
5 M. Bokiniec, B. Forysiewicz, J. Michałowski, N. Mrozkowiak-Nastrożna, G. Nazaruk, M. Sacha, G. Świętochowska:
Spotkania z kulturą. Podręcznik do wiedzy o kulturze dla liceum i technikum. Nowa Era, Warszawa 2012; B. Łabęcka,
Program nauczania wiedzy o kulturze dla liceum i technikum. Nr ewidencyjny w wykazie MEN: 449/2012, dostępny na
stronie: www.nowaera.pl.
ZESZTY METODYCZNE DO GIMANAZJUM I SZKÓŁ PONADGIMNAZJALNYCH
Strona 19
Panufniku). Obecnie przygotowuje dla PWM książkę z rozmowami o Henryku Mikołaju
Góreckim, a dla angielskiego wydawcy Ashgate pracę o symfonii w muzyce polskiej po 1956
roku [notatka zamieszczona przed artykułem]
Tytuł artykułu: Najważniejszy po Chopinie
[1] W oczach krytyki i odbiorców na świecie Lutosławski przez lata był polskim
kompozytorem numer jeden. Za nim plasowali się o dekadę młodsi – Krzysztof Penderecki
i Henryk Mikołaj Górecki. […]
Wielokrotnie nazywany „najważniejszym kompozytorem polskim po Chopinie” i traktowany
jako niekwestionowany autorytet nie tylko w polskim środowisku muzycznym, przyjmował
spotykające go zaszczyty z właściwą sobie skromnością i dystansem. Swój talent muzyczny
traktował jako dar powierzony mu przez Opatrzność – dar, wobec którego czuł powinność
stałego rozwoju. Stąd niezwykła wręcz dyscyplina pracy i systematyczność. Język muzyczny
Lutosławskiego dojrzewał zresztą dość długo i właściwie dopiero „Koncert na orkiestrę”,
wykonany po raz pierwszy w roku 1954, wyniósł go na kompozytorski piedestał. Wysoką
pozycję potwierdził cztery lata później „Muzyką żałobną” i od tego czasu pozostał już na
pozycji kompozytora numer jeden w polskim życiu muzycznym; tuż za nim plasowali się o
dekadę młodsi – Krzysztof Penderecki i Henryk Mikołaj Górecki.
[2] W życiu ich wszystkich, jak i w historii muzyki polskiej XX w. w ogóle, niebagatelną rolę
odegrała Warszawska Jesień6 – międzynarodowy festiwal muzyki współczesnej, powołany do
życia na fali odwilży politycznej w roku 1956. To on właśnie stał się swoistym oknem na
świat polskich kompozytorów i to dzięki niemu cała grupa polskich twórców – przez
zachodnich krytyków nazywana łącznie „polską szkołą kompozytorską” – rychło wyruszyła
na podbój muzycznego świata Zachodu, niedostępnego wcześniej dla artystów zza żelaznej
kurtyny. Wśród nich znalazł się również Witold Lutosławski.
[3] Do grona ówczesnej awangardy dołączył w roku 1961 wykonanymi na Biennale
w Wenecji „Grami weneckimi”, w których po raz pierwszy zastosował wynalezioną przez
6
Międzynarodowy Festiwal Muzyki Współczesnej „Warszawska Jesień” – największy w Polsce i jeden z
ważniejszych na świecie festiwal o randze międzynarodowej, poświęcony muzyce współczesnej, organizowany przez
Związek Kompozytorów Polskich. Przez kilkadziesiąt lat był jedynym festiwalem muzyki najnowszej w Europie
środkowo-wschodniej. Festiwal odbywa się od 1956 roku, zawsze w drugiej połowie września i trwa osiem dni. Pomysł
zorganizowania festiwalu powstał w 1955 roku na forum Związku Kompozytorów Polskich. Początkowo festiwal
planowano jako biennale, toteż następny odbył się dopiero w roku 1958, ale później Warszawskie Jesienie odbywały się
już co roku, z wyjątkiem 1982 (stan wojenny). Przez 37 lat członkiem komisji układającej program festiwalu był Witold
Lutosławski. To on też był najczęściej grywanym na festiwalu polskim kompozytorem: za życia wykonywano jego
muzykę 49 razy [źródło: www.wikipedia.pl].
ZESZTY METODYCZNE DO GIMANAZJUM I SZKÓŁ PONADGIMNAZJALNYCH
Strona 20
siebie technikę tzw. aleatoryzmu kontrolowanego, polegającą na pozostawieniu pewnej
dowolności wykonawcom w zakresie interpretacji strony rytmicznej utworu. Technika ta
szybko stała się nie tylko znakiem rozpoznawczym kolejnych jego partytur, ale wkrótce jej
stosowanie przejęli też inni kompozytorzy, nie tylko polscy zresztą. Sukces „Gier
weneckich”, do których dwa lata później dołączyły radykalnie nowatorskie brzmieniowo –
zarówno w warstwie tekstowej, jak i muzycznej – „Trzy poematy Henriego Michaux” na chór
i orkiestrę, a później także oryginalny pod względem formalnym „Kwartet smyczkowy”
(1964), ugruntował pozycję Lutosławskiego w świecie nowej muzyki. [...]
Z biegiem czasu muzyce Lutosławskiego udało się wyjść z getta festiwali nowej muzyki
i dotrzeć do szerszego kręgu odbiorców. Już w roku 1960 jego „Muzyka żałobna” pojawiła się
po raz pierwszy w programie londyńskich Proms (w późniejszych latach utwory
Lutosławskiego gościły tam wielokrotnie, w tym również pod jego dyrekcją), a kontakt
kompozytora z Wielką Brytanią stopniowo przybierał na intensywności – do dziś pozostaje
ona krajem niezwykle ciepło przyjmującym jego muzykę. Już po śmierci kompozytora, w
roku 1997 to właśnie w Londynie zorganizowany został festiwal Breaking Chains,
prezentujący bogactwo dorobku polskiego twórcy. [...]
[4] Muzyka Witolda Lutosławskiego, mimo unowocześnienia języka muzycznego, nie
zerwała nigdy radykalnie z tradycją. Była inna i wyjątkowa na swój sposób. Krystalicznie
czysta w formie, daleka od programowości i znaczona obiektywizmem wyrazu, łącząca przy
tym nowatorstwo wypowiedzi z tradycyjnymi zasadami konstrukcji dzieła muzycznego –
stawia Witolda Lutosławskiego w rzędzie klasyków muzyki XX w. Klasyków, których utwory
wykonuje się na całym świecie. Miejmy nadzieję, że tak już zostanie.
Propozycja zadań:
1. Wyjaśnij, jak należy rozumieć tytuł artykułu (Najważniejszy po Chopinie)
w odniesieniu do osoby bohatera tekstu (Witolda Lutosławskiego) oraz innych
kompozytorów polskich. Określ środek artystyczny, za pomocą którego autorka tekstu
wyraziła swój stosunek do twórczości Lutosławskiego i jego miejsca w polskiej
kulturze (0-2 p.).
2. Wymień cechy charakteru przypisywane kompozytorowi w 1. akapicie (0-1 p.).
3. Na podstawie akapitu 1. dokończ zdanie: Witold Lutosławski to kompozytor ceniony...
Wybierz właściwą odpowiedź (0-1 p.):
a. wyłącznie przez znawców muzyki;
b. w Polsce i za granicą;
ZESZTY METODYCZNE DO GIMANAZJUM I SZKÓŁ PONADGIMNAZJALNYCH
Strona 21
c. jedynie w Polsce;
d. tylko za granicą.
4. Wyjaśnij, dlaczego festiwal Warszawska Jesień zaważył na życiu wielu polskich
kompozytorów, w tym samego Lutosławskiego. Przywołaj kontekst historyczny
(0-2 p.).
5. Nazwij środki poetyckie (w akapicie 2.), za pomocą których autorka tekstu mówi
o roli festiwalu i o pochodzeniu takich artystów, jak Witold Lutosławski. Zinterpretuj
znaczenie środków, odnosząc się do epoki, o której mowa w tekście (0-1 p.).
6. Wymień kraje (wspomniane w akapicie 3.), w których doceniono twórczość Witolda
Lutosławskiego (0-1 p.).
7. Znajdź informacje na temat wymienionych w akapicie 3. festiwali/wydarzeń
muzycznych. Sporządź krótką notatkę o każdym z nich (2-3 krótkie zdania o każdym)
(0-2 p.):
a. Biennale w Wenecji b. Proms w Londynie c. Breaking Chains w Londynie 8. Wyjaśnij na podstawie akapitu 4., dlaczego Witolda Lutosławskiego obdarzono
mianem „klasyka XX wieku” (0-1 p.).
9. Znajdź w dostępnych źródłach i uporządkuj ważniejsze fakty z życia kompozytora.
Przyporządkuj im właściwe daty (0-2 p.):
10. daty – 1913; 1922; 1937; 1945; 1946; 1960-65; 1989; 1994.
11. fakty – śmierć; ukończenie konserwatorium; małżeństwo; narodziny; poparcie opcji
politycznej; przewodniczenie komisji Warszawskiej Jesieni; pierwsza ważniejsza
kompozycja; początek pracy w Polskim Radiu.
12. W akapicie 1.
autorka wymienia polskich kompozytorów XX wieku (Krzysztof
Penderecki, Henryk Mikołaj Górecki). Poszukaj wiadomości na ich temat i uzupełnij
tabelkę (0-1 p.):
Kompozytor
Daty życia
Henryk Mikołaj
Górecki
Krzysztof Penderecki
Nurty w twórczości
Typy utworów
Wybrane nagrody
wokalnoinstrumentalne,
sakralne, chóralne.....
ur. 1913
Oratoria, opery,
koncerty, muzyka
filmowa........
ZESZTY METODYCZNE DO GIMANAZJUM I SZKÓŁ PONADGIMNAZJALNYCH
Strona 22
1. O swoim Koncercie fortepianowym Witold Lutosławski powiedział7 (vide przypis).
Wyjaśnij, co kierowało kompozytorem, że celowo – on, nowatorski twórca polskiej
szkoły kompozytorów – postanowił szukać inspiracji u kompozytorów XIX wieku.
Wymień nazwiska muzyków uznanych przez Lutosławskiego za jego mistrzów (0-2
p.).
2. W akapicie 4. autorka tekstu wypowiada się o twórczości Lutosławskiego, stosując
określenia wartościujące wyłącznie pozytywnie.
Sformułuj określenia swoimi
słowami (parafrazuj, nie cytuj) (0-1 p.).
3. Tekst Beaty Bolesławskiej-Lewandowskiej ma charakter.... Wybierz właściwą
odpowiedź i ją uzasadnij (0-2 p.).
a. artystyczny;
b. religijny;
c. naukowy;
d. publicystyczny.
Uzasadnienie:................................................................................................................................
14. W akapicie 3. jest mowa o wyjściu muzyki Lutosławskiego z getta festiwali nowej muzyki
i dotarciu do szerszego kręgu odbiorców (0-1 p.). Wyjaśnij, jak należy rozumieć słowa autorki
(ze szczególnym uwzględnieniem znaczenia słowa „getto”).
Proponowane odpowiedzi:
Lp.
Propozycja odpowiedzi
Punktacja
1
Środek – hiperbola (przesadnia, wyolbrzymienie).
Znaczenie – np. autorka przywołuje opinie innych, nie podając jednak nazwisk, by w
ten sposób wykazać, jak wielką sławą cieszył się kompozytor, a jaki był przy tym
skromny. Z samego tytułu artykułu można odnieść wrażenie, że pomiędzy Chopinem a
Lutosławskim nie było już żadnego zasługującego na taką sławę kompozytora. Nie jest
to jednak zdanie autorki tekstu, unika ona formułowania własnych (subiektywnych)
opinii.
1 p. – za nazwanie
środka artystycznego;
1 p. – za wyjaśnienie
tytułu
2
Na przykład skromność, dystans wobec siebie, ciągłe dążenie do doskonalenia swych 1 p. – za podanie
umiejętności, pracowitość, zdyscyplinowanie, systematyczność, brak pośpiechu, spokój przynajmniej trzech
w dążeniu do celu.
cech
7 „Chopin odegrał w moim życiu niezwykle ważną rolę i jest dla mnie zawsze źródłem najsilniejszych przeżyć. To geniusz,
którego można porównać tylko z największymi twórcami, takimi jak Beethoven czy Bach. Nic więc dziwnego, że było moim
pragnieniem trochę tego Chopina – nie powiedziałbym: ukraść, ale w każdym razie trochę go skonsumować i przetrawić
przez mój język muzyczny, który jest rezultatem paru dziesiątków lat pracy. I takie chopinowskie echa znaleźć można
właśnie w Koncercie fortepianowym. Czyż to nie najlepsze miejsce dla Chopina? Te echa były wprowadzone świadomie,
próbowałem nawet na ich podstawie zbudować cały utwór, niekoniecznie jednak na zasadzie jakichś zapożyczeń z Chopina.
Chodziło mi o nawiązanie do tradycji wielkiego pianizmu Chopina, ale także Liszta i Brahmsa. I echa tego pianizmu są w
tym utworze. Nie miałbym nic przeciwko świeższemu pianizmowi, ale uważam, że od czasów tych kompozytorów nikt już
do tego pianizmu wiele nie dodał, trochę Debussy, Prokofiew. [...] Tak więc chciałem nawiązać w Koncercie fortepianowym
(czteroczęściowy utwór z 1988) do Chopina, Liszta i Brahmsa. Myślę, że warto podtrzymywać kontakt z takimi wielkimi
duchami przeszłości. To pomaga wznieść się w jakieś lepsze sfery..” (wypowiedź Witolda Lutosławskiego z 1 października
1990 roku, „Studio” nr 9/1996) [cytat z portalu: www.culture.pl].
ZESZTY METODYCZNE DO GIMANAZJUM I SZKÓŁ PONADGIMNAZJALNYCH
Strona 23
3
b
1 p.
4
Kontekst: Początek Warszawskiej Jesieni to 1956 rok, tzw. odwilż (zmniejszenie
cenzury po śmierci Stalina (1953), zainteresowanie ludzi kulturą europejską,
nowinkami zza żelaznej kurtyny, chęć upowszechniania jej).
Rola festiwalu: Artyści mogli wreszcie wyjechać na Zachód i zaprezentować swoją
twórczość, wymieniać się doświadczeniami artystycznymi. Lutosławski nie był
jedynym polskim kompozytorem, który wyjechał, dlatego w tekście jest mowa o
„polskiej szkole kompozytorów”.
1 p. – za kontekst; 1 p.
– za określenie roli
festiwalu w życiu
polskich
kompozytorów
5
Metafora – żelazna kurtyna, peryfraza (omówienie) – okno na świat.
Interpretacja – wcześniej artyści pochodzący z tzw. Bloku Wschodniego (państwa
komunistyczne) nie mogli swobodnie wyjeżdżać za granicę. Z trudnością przenikały do
kraju informacje o nowinkach w kulturze zagranicznej, gdyż wszelkie tego typu
informacje były traktowane jako zagrożenie dla systemu totalitarnego. Festiwal
umożliwił kontakty z zagranicznymi twórcami, wymianę myśli i zaprezentowanie
swojego dorobku, oznaczał także prestiżowe zaproszenia na wydarzenia zagraniczne
dla wybitnych twórców polskich.
1 p. – za nazwy
środków i interpretację
odnoszącą się do tła
historycznego
6
Włochy (Wenecja); Wielka Brytania (Londyn).
1 p. – za wymienienie
obu państw
7
a. Biennale w Wenecji – Jako część Biennale (festiwalu odbywającego się co dwa lata)
w Wenecji określa się tradycyjnie dwie inne znane imprezy artystyczne: Festiwal
Filmowy w Wenecji, odbywający się corocznie, oraz Weneckie Biennale Architektury,
które odbywa się co dwa lata (lata parzyste). Pierwsze Biennale odbyło się w roku 1895
(sztuka dekoracyjna). W początkach XX wieku, w związku z rosnącym
zainteresowaniem publiczności, wystawa stała się znana poza granicami Włoch –
począwszy od 1907 roku na terenie wystawy zaczęto instalować zagraniczne narodowe
pawilony wystawowe. Po I wojnie światowej większą uwagę zaczęto przykładać do
sztuki nowoczesnej. W okresie międzywojennym na Biennale w Wenecji wystawiało
wielu znanych artystów związanych ze sztuką współczesną. W latach trzydziestych
wprowadzono nowe imprezy artystyczne składające się na biennale, m.in. Wenecki
Festiwal Muzyczny oraz Festiwal Filmowy w Wenecji. Po wojnie wystawę
zorganizowano ponownie. Zgodnie z przedwojennymi tradycjami, głównym nurtem
wystawy była sztuka współczesna. W pierwszych latach powojennej historii wystawy
prezentowano prace artystów związanych z awangardą europejską, z czasem wystawa
zyskała w pełni międzynarodowy charakter.
b. Proms w Londynie – BBC Proms (koncerty promenadowe) to najstarszy na świecie
festiwal, który w luźnej atmosferze prezentuje muzykę klasyczną. Od początku
wykonywano utwory dla możliwie największej publiczności. Twórcą proms był Henry
Wood (1895), funkcję dyrektora festiwalu pełni Robert Wright. Festiwal ma zasięg
globalny: 8 tys. ludzi na sali, transmisje radiowe w BBC, przekazy na telebimy do
Hyde Parku, a także koncerty w internecie.
Promsy trwają dziewięć tygodni, podczas których można usłyszeć ponad 100
koncertów, muzyki klasycznej i najnowszej. W roku 2013 jednym z głównych wątków
stała się muzyka polska, ze szczególnym uwzględnieniem Witolda Lutosławskiego.
c. Breaking Chains w Londynie – wielki festiwal monograficzny, zorganizowany po raz
pierwszy w 1997 roku i poświęcony twórczości Witolda Lutosławskiego. [informacje
podaję za: www.wikipedia.pl].
1 p. – za dwa
wydarzenia muzyczne;
2 p. – za trzy
wydarzenia
8
Witold Lutosławski zasługuje, zdaniem autorki artykułu, na miano klasyka, gdyż jego 1 p. – za wyjaśnienie
twórczość jest wykonywana na całym świecie (rozumiana, podoba się, zyskała pojęcia w odniesieniu
najwyższe uznanie...). Kompozytor stał się legendą jeszcze za życia (porównywany z do kompozytora
największymi: Bachem, Chopinem, Szymanowskim, Prokofiewem), a dla środowiska
muzycznego – autorytetem i artystą najwyższej próby.
9
1913 – rok urodzenia; 1922 – pierwsze kompozycje (Preludium na fortepian); 1937 –
ukończenie konserwatorium; 1945 – początek pracy w Polskim Radiu i działalności w
Związku Kompozytorów Polskich (to ostatnie do 1948); 1946 – ślub z Marią Danutą
Bogusławską, siostrą pisarza Stanisława Dygata, męża Kaliny Jędrusik – polskiej
aktorki; 1960-65 – pierwszy przewodniczący komisji Warszawskiej Jesieni; 1989 – po
ZESZTY METODYCZNE DO GIMANAZJUM I SZKÓŁ PONADGIMNAZJALNYCH
1 p. – za właściwe
przyporządkowanie 5
dat i wydarzeń;
2 p. - za właściwe
przyporządkowanie
Strona 24
zniesieniu komunizmu opowiedział się po stronie Lecha Wałęsy; 1994 – śmierć. wszystkich dat i
Pochowany na warszawskich Powązkach.
wydarzeń
10
K. Penderecki – daty życia: ur. 1933; nurty: awangarda (aleatoryzm niezamierzony), 1 p. – za poprawne
sonoryzm, neoromantyzm, socrealizm liturgiczny; typy utworów: sceniczne (opery), uzupełnienie całej
instrumentalne (na orkiestrę smyczkową, dętą), muzyka jazzowa, filmowa, chóralna (a tabeli
capella lub z instrumentami); wybrane nagrody/odznaczenia: doctor honoris causa
m.in. Uniwersytetu Jagiellońskiego, Uniwersytetu Yale, Uniwersytetu Warszawskiego,
Uniwersytetu Muzycznego Fryderyka Chopina oraz Akademii Muzycznej w Krakowie;
Austriacki Order Nauki i Sztuki (1992); kawaler Orderu Orła Białego (2005); Krzyż
Komandorski z Gwiazdą Orderu Odrodzenia Polski (1993); Złoty Medal Zasłużony
Kulturze Gloria Artis (2005); nagroda Viadriny za zasługi dla polsko-niemieckiego
pojednania (2012).
H. Górecki – daty życia: 1933-2010; nurty: punktualizm, serializacja, dodekafonia,
aleatoryzm, uproszczenie środków wyrazu na rzecz melodyki i harmoniki; typy
utworów: wokalno-instrumentalne, sakralne, chóralne; wybrane nagrody/odznaczenia:
laureat nagrody Lux ex Silesia (2003); doktor honoris causa m.in. Uniwersytetu
Warszawskiego (1994), Jagiellońskiego (2000), Akademii Muzycznej im. Karola
Szymanowskiego w Katowicach (2003), KUL-u (2004) i Akademii Muzycznej w
Krakowie (2008); Przez brytyjski dziennik „The Daily Telegraph” został
sklasyfikowany na 32. miejscu wśród żyjących geniuszy w roku 2007; kawaler Orderu
Orła Białego (2010).
11
Kompozytorzy: Ludwig van Beethoven; Fryderyk Chopin; Franciszek Liszt; Johann
Brahms.
Wyjaśnienie – sztuka pianistyczna, artyzm, nikt po wymienionych nie dodał już do tej
sztuki niczego nowego, naśladowanie takich kompozytorów wzbogacało duchowo.
12
Na przykład inna (oryginalna), nowatorska, ale zakorzeniona w tradycji; dopracowana 1 p. – za wymienienie
formalnie; należąca do sztuki wysokiej, nie dla przeciętnego odbiorcy, nierealizująca przynajmniej dwóch
żadnego programu, niepoddająca się modzie; doceniona i rozpoznawana na Zachodzie. cech
13
D; uzasadnienie – brak nacechowania emocjonalnego w zakresie leksyki, cel tekstu –
informowanie o roli kompozytora we współczesnej muzyce, zróżnicowana składnia,
odniesienia do kontekstów (historyczny, kulturowy), przeznaczony dla odbiorcy
zainteresowanego tematem, ton poważny, spokojny.
14
Getto festiwali – wcześniej Lutosławski występował głównie na zagranicznych 1 p. – za wyjaśnienie
festiwalach muzyki współczesnej, w Polsce kojarzony z Warszawską Jesienią –
wydarzeniem muzycznym dla koneserów, nie dla przeciętnych odbiorców. Odbierany
jako twórca trudnej, bo awangardowej muzyki współczesnej. Gdy raz zapisał się w ten
sposób w świadomości odbiorców, dużo pracy wymagała zmiana tego przekonania.
1 p. – za wymienienie
nazwisk
kompozytorów XIX
wieku,
1 p. – za wyjaśnienie
1 p. – za wskazanie
poprawnej
odpowiedzi,
1 p. – za uzasadnienie
Max 20 p.
ZESZTY METODYCZNE DO GIMANAZJUM I SZKÓŁ PONADGIMNAZJALNYCH
Strona 25
Scenariusz 2
Temat: Analiza utworu Witolda Lutosławskiego „Lacrimosa” i wiersza Władysława
Broniewskiego Trumna jesionowa. Muzyka funeralna a liryka funeralna – porównanie.
Wstęp
Poniższe ćwiczenie ma na celu przybliżenie uczniom sylwetki Witolda Lutosławskiego oraz
jego twórczości. Ze względu na wymóg realizacji podstawy programowej z języka polskiego
i ograniczoną liczbę godzin na realizację materiału zestawiłam utwór „Lacrimosa” z
wierszem Władysława Broniewskiego. Umożliwia to nauczycielowi ćwiczenie umiejętności
egzaminacyjnych z uczniami, a jednocześnie młodzież, wprawiona już w analizach tekstów
poetyckich, będzie mogła wykorzystać swoją wiedzę przy interpretowaniu utworu
muzycznego.
Analiza porównawcza tekstów zachęca do głębszej analizy, szukania podobieństw w
wyrażaniu uczuć i emocji. Proponuję, żeby przed przystąpieniem do zadań zachęcić uczniów
do samodzielnego wyszukania informacji dotyczących pewnych terminów muzycznych
i biografii autora. Ćwiczenie można wykorzystać na lekcjach języka polskiego lub wiedzy
o kulturze w szkołach ponadgimnazjalnych oraz na lekcjach języka polskiego w gimnazjum.
Przewidziany czas realizacji tematu to dwie godziny lekcyjne (90 minut).
Wiadomości wprowadzające
Lacrimosa Witolda Lutosławskiego to jego utwór dyplomowy, powstały w 1937 roku.
Napisany został na głos solo (mezzosopranistkę), chór i orkiestrę. Łacińskie słowo
„lacrimosa” oznacza: łzawy, rzewny, a w dosłownym tłumaczeniu – powódź łez. Jest to
gatunek będący kluczową częścią pieśni Dies Irae, która stanowi fragment mszy żałobnej,
klasycznego rytu rzymskiego (requiem). Utwór, utrzymany w tonacji a-moll, wzbogacony
został czystym dźwiękiem G-dur. W części środkowej melodia sopranu wsparta jest na
homofonicznej fakturze chóru. Lutosławski pragnął, aby muzyka „Lacrimosy” towarzyszyła
mu w czasie ostatniej drogi, w kaplicy cmentarnej na Powązkach. Proponuję odtworzyć
uczniom pieśń w wykonaniu Olgi Pasiecznik z towarzyszeniem chóru i orkiestry.
Utwór Władysława Broniewskiego pt. Trumna jesionowa należy do cyklu Anka. Tych
17 wierszy powstało w roku 1956 po śmierci córki poety, Joanny Kozickiej, która zginęła
tragicznie w wieku 25 lat. Cykl ma charakter żałobny i zawiera rozważania poety dotyczące
ZESZTY METODYCZNE DO GIMANAZJUM I SZKÓŁ PONADGIMNAZJALNYCH
Strona 26
cierpienia oraz śmierci. Utwory odzwierciedlają również postawę artysty, który po stracie
ukochanego dziecka zatracił wiarę w sens życia.
Część A
Polecenia do Lacrimosy:
1. Sprawdź w odpowiednim słowniku i wyjaśnij terminy: ryt rzymski, requiem, mezzosopran,
tonacja mollowa i durowa.
2. Sporządź krótkie kalendarium życia Witolda Lutosławskiego.
3. Uzasadnij, dlaczego Lacrimosa bywa często wykorzystywana jako muzyczna ilustracja do
dramatycznych wydarzeń.
4. Opisz emocje wyrażane przez melodię i wokal. Nazwij je (przynajmniej trzy).
5. Opisz środki wyrazu, jakimi posłużył się kompozytor, aby oddać emocje. Nazwij zabiegi
muzyczne.
6. Jaką funkcję spełnia chór? Wyjaśnij.
7. Z Requiem skomponowanego tuż przed wojną przez Lutosławskiego do dziś w kulturze
utrwalona została tylko Lacrimosa. Jak myślisz , co stanowi o jej wyjątkowym charakterze?
Część B
Polecenia do Trumny jesionowej:
1. Korzystając z odpowiedniego słownika, wyjaśnij terminy: liryka funeralna, elegia, tren.
2. Określ podmiot liryczny utworu (Kim jest? W jakiej sytuacji się znalazł?).
3. Czego dowiadujemy się o relacjach
osoby mówiącej z adresatem utworu? Zacytuj
odpowiednie fragmenty i skomentuj je.
4. Określ perspektywę miejsca i czasu.
5. Jakie poglądy dotyczące zaświatów wyraża Broniewski? Co to mówi o jego
światopoglądzie?
6. Nazwij emocje przedstawione w tekście? Wymień i omów środki wyrazu, którymi posłużył
się autor, aby je przekazać.
7. Czy utwór ma charakter osobisty, czy uniwersalny? Uzasadnij swoją wypowiedź.
Część C
Polecenia do obu tekstów
1. Wskaż podobieństwa w zakresie wyrażanych emocji w utworze Lacrimosa i Trumnie
jesionowej.
ZESZTY METODYCZNE DO GIMANAZJUM I SZKÓŁ PONADGIMNAZJALNYCH
Strona 27
2. Porównaj środki artystycznego wyrazu służące do wyrażenia nastroju żalu i zadumy.
Propozycje odpowiedzi
Część A
Ad 1: Warto zadać uczniom jako zadanie domowe. Propozycje słowników, np.: Mała
encyklopedia muzyki, pod red. S. Śledzińskiego, PWN, Warszawa 1981; J. Habela, Słowniczek
muzyczny, PWN, Warszawa 1980.
Ad 2: To również może być zadanie, które przygotują uczniowie w domu, w jakiejś
atrakcyjnej formie (np. plakatu). Propozycje bibliograficzne, np.: T. Kaczyński, Lutosławski:
życie i muzyka,
Sutkowski Edition, Warszawa 1994; Estetyka i styl twórczości Witolda
Lutosławskiego, Studia, pod red. Z. Skowrona, Musica Jagiellonica, Kraków 2000;
www.lutoslawski.org.pl; www.culture.pl.
Ad 3: np. nastrojowy, rzewny charakter utwory, poważny, smutny, podniosły nastrój.
Ad 4: np. rozpacz, tęsknota, żal.
Ad 5: np. długie frazy, zastosowanie tonacji mollowej, głęboki głos mezzosopranistki.
Ad 6: np. podkreślenie wyrażanych przez solistkę emocji, wrażenie patosu.
Ad 7: np. harmonia dźwięków, nastrojowość, wyjątkowy głos (mezzosopran), przełamanie
tonacji mollowej dźwiękiem G-dur.
Część B
Ad 1: Uczniowie mogą zrobić to zadanie w domu, wykorzystując np. Słownik terminów
literackich (wydanie obojętne).
Ad 2: np. pierwszoosobowy podmiot liryczny, rozpaczający ojciec, poeta, osoba, której
zmarła córka.
Ad 3: np. bliskie relacje, dobre wspomnienia, wiele spędzonych razem chwil.
Ad 4: np. podmiot liryczny jest „tu”, natomiast grób córki „tam”, wspomina to, co było
dawniej i mówi, o tym, jak się czuje obecnie.
Ad 5: np. dowiadujemy się, że Broniewski był osobą niewierzącą, nie pocieszają go wizje
zaświatów, wierzy tylko w to, czego doświadcza (własny ból i cierpienie).
Ad 6: np. cierpienie, żal, smutek, tęsknota; bezpośrednie zwroty do adresata, hiperbolizacja,
bezpośrednie wyrażanie uczuć.
Ad 7: np. charakter osobisty – autor rzeczywiście przeżył taką tragedię, pisze o swoich
uczuciach, ale także uniwersalny – czytający dowiadują się o zmaganiach człowieka,
doświadczonego przez los.
ZESZTY METODYCZNE DO GIMANAZJUM I SZKÓŁ PONADGIMNAZJALNYCH
Strona 28
Część C
Ad 1: np. żal, smutek, rozpacz, tęsknota, poczucie osamotnienia, zadumy.
Ad 2: np. w utworze muzycznym kluczową rolę odgrywają przeciągłe dźwięki, tonacja, chór
i głos solistki, w wierszu: bezpośrednia kreacja osoby mówiącej, zwroty do adresatki,
hiperbolizacja.
ZESZTY METODYCZNE DO GIMANAZJUM I SZKÓŁ PONADGIMNAZJALNYCH
Strona 29