Powiedz mi – a zapomnę. Pokaż – a zapamiętam. Pozwól wziąć

„Powiedz mi – a zapomnę.
Pokaż – a zapamiętam.
Pozwól wziąć udział – a zrozumiem.
Konfucjusz
Przyroda, czyli to wszystko co nas otacza, dostarczając nam pozytywnych
emocji, wzruszeń, ciszy, wzbudzając zainteresowanie i podziw. Świat odkryty
a jednak wciąż odkrywany. Przyroda ze swym niezwykłym bogactwem barw,
zmiennością zjawisk pociąga dziecko i ma na nie wszechwładny wpływ, o czym nie
należy nikogo przekonywać. Dziecko już od najmłodszych lat lubi przebywać
w otoczeniu przyrody. Chętnie bawi się na łące, nad rzeką, w lesie, czy nawet na
osiedlowym skwerku. Świat przyrody jest dla niego czymś bardzo bliskim, to w nim
czuje się ono dobrze i bezpiecznie. Tam właśnie dzieją się cudowne zjawiska:
śpiewają ptaki, maszerują zastępy mrówek, a wiatr szumiący w koronach drzew
opowiada niesamowite historie. Każdy krzak, dziupla, górka ma swoje tajemnice,
które dziecko rozumie najbardziej i to one są często niewyczerpanym źródłem
dziecięcych fantazji. Przyrodę można nazwać sprzymierzeńcem w wychowaniu
dziecka, gdyż wychodzi naprzeciw nieomal wszystkim jego potrzebom, sprzyja
harmonijnemu rozwojowi, dostarcza głębokich przeżyć i budzi zainteresowanie
wszystkim, co się porusza, żyje, zmienia. Ważne jest zatem, aby organizować
dzieciom czynne kontakty z ich otoczeniem, gdyż to one dostarczają wielu korzyści
dla wszechstronnego rozwoju dziecka.
Celem
edukacji
przyrodniczej
jest
zbliżenie
dziecka
do
przyrody,
ukształtowanie właściwego opiekuńczego stosunku do roślin i zwierząt jak również
zrozumienie stanowiska i roli człowieka w przyrodzie. Reasumując to kształtowanie
postaw proekologicznych oraz szacunku dla otaczającego nas świata.
Od najwcześniejszych lat życia człowieka należy kształtować jego sposób
zachowania i myślenia. Dziecko wychowane w potrzebie kontaktu z przyrodą,
nauczone proekologicznego myślenia w okresie dojrzałości będzie w stanie dbać
o środowisko. Dzieci muszą poznać przyrodę aby były przekonane o konieczności
jej ochrony, szanowały ją i doceniały. Świadczą o tym słowa Roberta Fulghuma
wypowiedziane już w latach 80-tych XX wieku: „Wszystkiego, co naprawdę trzeba
wiedzieć, nauczyłem się w przedszkolu - o tym, jak żyć, co robić, jak postępować,
współżyć z innymi, patrzeć, odczuwać, myśleć, marzyć i wyobrażać sobie lepszy
świat"1. Dlatego też rozwijanie zamiłowania do otaczającego nas świata należy
rozpocząć już na pierwszym etapie edukacji.
Współczesność nakazuje nam kształtować świadomość ekologiczną dzieci
w wieku przedszkolnym. Dlatego edukacja ekologiczna przedszkolaków powinna
być jedną z podstawowych i zasadniczych dziedzin edukacji ogólnej.
Ekologia to nie tylko „ochrona środowiska”, ale przede wszystkim nauka
o stosunkach między organizmami a otaczającym je środowiskiem.
Edukacja
powinna
przyrodniczo-ekologiczna
pomagać
dziecku
w ukształtowaniu świadomego, odpowiedzialnego i przyjaznego odnoszenia się do
środowiska naturalnego wszystkich możliwych form życia, a także do własnego
zdrowia, ciała i umysłu.
Niezwykłą
wyobraźnię
dziecka,
którą
kształci
ono
przez
nabyte
doświadczenie i obserwacje w otoczeniu, dostrzec można również w zabawach.
Niejednokrotnie możemy się wówczas przekonać, że drzewo to statek kosmiczny,
a w filiżance zamiast kawy znajduje się piasek. Pomysłowość i fantazja, obok
czynności ruchowych i niespożytej energii, towarzyszą tego rodzaju zabawom,
czyniąc z nich wyśmienitą szkołę życia. Aktywne obcowanie z przyrodą pełni ważną
rolę w kształtowaniu elementarnych pojęć dziecka o świecie. Przyczynia się do
rozwoju ciekawości, jak również dostrzegania zależności między faktami, a ich
przyczynami.
Dziecko
potrafi
dostrzec
charakterystyczne
cechy
różnych
przedmiotów i zjawisk, rozumie zmienność tych cech pod wpływem warunków
zewnętrznych (zjawiska atmosferyczne, pory roku, dnia). Dziecko odkrywa też
zmienne właściwości materiałów przyrodniczych, jak również zależności między
rozwojem zwierząt i roślin. Możliwość dostrzegania związków przyczynowo –
skutkowych występuje wówczas, gdy treść myślenia dzieci obejmuje sprawy proste
i znane z własnego doświadczenia. Elementy wiedzy, do których dzieci dochodzą
samodzielnie, są najbardziej trwałe, dlatego też należy zapewnić dzieciom
możliwość czynnego uczestnictwa, a nie biernego udziału w poznawaniu
środowiska.
1 Robert Fulghum "All i Really Need to Know i Learned in Kindergarten", Villard Books, New York 1988
Do głównych celów edukacji przyrodniczej dzieci w wieku przedszkolnym
zaliczamy:
 poznawanie otaczającej nas przyrody: rośliny, zwierzęta, zjawiska i procesy
przyrodnicze,
 ćwiczenie i rozwijanie zmysłu wzroku, kształcenie spostrzegawczości oraz
umiejętności obserwowania obiektów i zjawisk przyrody,
 wyrabianie
samodzielności
w
zakresie
dokonywania
spostrzeżeń
i obserwacji oraz prowadzenia czynności pielęgnacyjnych roślin i zwierząt,
 kształtowanie logicznego myślenia poprzez szukanie wzajemnego związku
między
dostrzeganymi
obiektami
i zjawiskami,
porównywanie
ich,
uogólnianie, klasyfikowanie, rozumowanie,
 budzenie i rozwijanie uczuć estetycznych i etycznych poprzez wyrabianie
wrażliwości na piękno przyrody, odczuwanie przyjemności w obcowaniu
z przyrodą, wzbudzanie wrażliwości na brak jej poszanowania,
 wyrobienie nawyku segregowania i wtórnego wykorzystania niektórych
odpadów,
 kształtowanie przekonania o konieczności ochrony przyrody, ekologicznego
stylu życia a zwłaszcza zachowań kulturalno-higienicznych w odniesieniu do
czystości siebie i otaczającego środowiska oraz zachowania higieny
osobistej,
 eliminowanie
niewłaściwego
nastawienia
do
obiektów
i zjawisk
przyrodniczych i korygowanie fałszywego ich interpretowania.
Edukacja dzieci w zakresie poznawania przyrody, a także ochrony
i kształtowania
środowiska
człowieka
to
świadoma,
celowa,
planowa
i systematyczna działalność nauczyciela i rodzica względem dzieci i przy ich
aktywnym udziale. To, czy uda się w dziecku rozbudzić zainteresowanie światem
przyrody i wytworzyć właściwy do niego stosunek, należy w dużym stopniu od
nauczyciela – jego osobowości, wiedzy, sposobu oddziaływań dydaktyczno –
wychowawczych, a przede wszystkim jego postaw i osobistego stosunku do
przyrody.
Zadaniem nauczyciela jest:
 pobudzanie aktywności dziecka,
 uczenie obserwowania obiektów przyrodniczych,
 organizowanie sytuacji, w czasie których motywuje do myślenia,
 kierowanie przebiegiem myślenia.
Aby nauczyciel mógł prawidłowo realizować treści przyrodnicze, powinien
wykazywać
się
dobrą
znajomością
teoretyczną
i praktyczną
zagadnień
przyrodniczych oraz umiejętnością określania podstawowych gatunków roślin
i zwierząt,
prowadzenia hodowli roślin doniczkowych i na działce, hodowli
niektórych zwierząt.
Realizując treści przyrodnicze nauczyciel powinien przestrzegać pewnych
zasad. W najprostszy sposób przedstawił to Joseph Cornell a książce „Sparing
Nature witch Children”(1979) dzieląc się swymi sugestiami mającymi znaczenie
nauczycielskiego dekalogu:
1. Mniej nauczaj, bardziej dziel się swoimi odczuciami.
2. Bądź uważny, skierowany na dzieci.
3. Skupiaj uwagę dzieci.
4. Najpierw patrz i doświadczaj, a dopiero potem mów.
5. Poczucie radości i szczęścia powinno przenikać wszelkie przeżycia.
6. Poziom dziecka wyznacza przygotowanie twoich dzieci, a nie twoja
wiedza.
7. Raczej prowadź i pociągaj, niż popychaj.
8. Wykorzystuj pytania, aby uaktywnić swoich podopiecznych.
Praca z dziećmi powinna opierać się na trzech rodzajach aktywności:
spontanicznej, inspirowanej i kierowanej.
Z aktywnością spontaniczną mamy do czynienia wtedy, gdy dziecko samo
podejmuje działania, bez zachęty czy polecenia osoby dorosłej. Czynnikami
wywołującymi ten rodzaj aktywności są wszelkie obiekty, które znajdują się w polu
widzenia i w zasięgu rąk dziecka i wzbudzają jego zainteresowanie. Aby świadomie
kształtować
u dzieci
ich
wewnętrzną
motywację
do
działania
należałoby,
stymulować właśnie ten rodzaj aktywności. W tym rodzaju aktywności dziecko
realizuje wyłącznie „własny program”.
Z dziecięcą aktywnością stymulowaną stykamy się wówczas, gdy dorosły
w sposób celowy projektuje sytuacje rozwijające dziecko. Podsuwa mu przedmioty,
które mają je zachęcić do sięgnięcia po nie. Motywem skłaniającym dziecko do
działania jest ciekawość, chęć badania i eksperymentowania. W tym rodzaju
aktywności dziecko realizuje nie tylko „własny program aktywności”, ale i „program
dorosłego”. Projektując sytuacje edukacyjne nauczyciel dyskretnie wspiera dziecko
- w tym celu pomocne są realizowane tematy kompleksowe metodą projektu.
Aktywność kierowana polega na dokładnym komunikowaniu dziecku tego, co
ma robić, kiedy i w jaki sposób. Jest to duża ingerencja, szczególnie ograniczająca
zachowania twórcze. W tym rodzaju aktywności dziecko realizuje wyłącznie
„program dorosłego”.
Chcąc zadbać o prawidłowy rozwój dziecka należy mu zapewnić możliwość
ujawnienia każdego z wymienionych wyżej rodzajów aktywności. Powinna jednak
przeważać aktywność spontaniczna i inspirowana.
Dzieci rozwijają swoją aktywność poprzez stosowane przez nauczyciela
metody. Pośród tych metod należy uwzględnić:
 oglądowe: obserwacja, pokaz, prezentacje multimedialne
 słowne: pogadanka, dyskusja, opis, opowiadanie, wiersz, - gry dydaktyczne,
spotkania
 praktycznego działania (badawcza): spacery, wyjścia, wycieczki, zajęcia
w terenie, doświadczenia i eksperymenty, praca dzieci.
Z praktycznego punktu widzenia do najbardziej skutecznych należą:
obserwacja, metoda doświadczeń, oraz praktyczna działalność dzieci.
Obserwacja polega na mimowolnym i dowolnym poznawaniu przez dziecko
określonych obiektów lub zjawisk ekologicznych. Poznanie za pomocą obserwacji
może być bezpośrednie- polegające na bezpośrednim kontakcie obserwatora
z przedmiotem
obserwacji,
albo
pośrednie,
gdy
podczas
obserwacji
wykorzystywane są obiekty utrwalone w formie preparatów albo ich obrazów
wizualnych (zdjęcia) lub audiowizualnych (fonograficznych). Ze względu na czas
trwania obserwacji obiektów i zjawisk przyrodniczych, wyróżnić można obserwacje
krótkotrwałe, np. obserwacja zanieczyszczenia śniegu czy zachowania się pszczół
w kwiatach jabłoni, i obserwacje długotrwałe, polegające przykładowo na
obserwacji wpływu światła lub jego braku na wzrost roślin.
Drugą,
najbardziej
skuteczną,
a
stąd
zasługującą
na
szczególne
zastosowanie jest metoda doświadczenia realizowana w postaci pokazu, zabaw
badawczych lub samodzielnych czynności dzieci w warunkach naturalnych np.
w ogrodzie, w sadzie, na łące, w lesie lub zbliżonych do nich (w kąciku przyrody).
Metody organizujące działalność praktyczną dzieci to wszelkie prace
związane
z prowadzeniem hodowli w sali lub ogrodzie, chowem zwierząt
(akwarium) i opiekowaniem się nimi. Rozwijają one w dziecku aktywność i budzą
zainteresowanie otaczającym światem. Dzieci poprzez tę działalność uczą się
współpracy w grupie i odpowiedzialności, Kącik przyrody to stałe miejsce w sali,
gdzie gromadzi się różnorodne okazy przyrody, prowadzi hodowlę, doświadczenia.
Umieszcza
się
w
nim
książki
popularno-naukowe,
czasopisma,
albumy
z ciekawostkami przyrodniczymi wykonane przez dzieci oraz inne ich prace.
Zabawa badawcza, podobnie jak i inne rodzaje zabaw, jest sposobem
rozwijania aktywności własnej dziecka, stanowi podstawę jego rozwoju fizycznego
i psychicznego. Dziecko, które podejmuje zabawę badawczą, w trakcie działania
myśli, poznaje cechy, właściwości i funkcje przedmiotów, różnorodne zjawiska,
a także rozmaite zależności przyczynowo-skutkowe między badanymi przez siebie
przedmiotami i zjawiskami. Kierując się naturalną potrzebą ciekawości dąży do
poznania świata.
Chcąc uzyskać pozytywne rezultaty z kontaktu dziecka z przyrodą, musimy
my – dorośli, czuwać i umiejętnie nim kierować. To w dużej mierze od rodziców,
nauczycieli zależy czy dziecko będzie wzrastało w poczuciu szacunku i podziwu dla
piękna przyrody, czy też będzie ją niszczyć. Zdaniem J. Kulpy „środowisko należy
poznać, aby lepiej i mądrzej w nim żyć, aby je przekształcać i rozwijać”. Dziecko
jest
niestrudzonym
badaczem
przyrody,
dlatego
stosunkowo
łatwo
jest
podtrzymywać w nim zainteresowanie otaczającym światem. Dorośli powinni
wykorzystać dociekliwość poznawczą dziecka i pomagać w kształtowaniu,
poszerzaniu jego wiedzy. Ich zadaniem jest rozwijać naturalną dziecięcą ciekawość
świata w trwałe zainteresowanie przyrodnicze. Poznając fakty, wykonując
odpowiednie czynności, dzieci rozwijają spostrzegawczość, nasilają swoje
myślenie, umacniają zainteresowania przyrodą, przeżywają i odczuwają jej piękno.
Co istotne, rozwój wrażliwości, wyobraźni osiągnięty przez dziecko na tym etapie
edukacji ma charakter trwałej postawy wobec naturalnego środowiska.
Rodzice powinni wykorzystać dociekliwość poznawczą dziecka i pomagać
w kształtowaniu i poszerzaniu jego wiedzy na temat przyrody, rozwijać naturalną
dziecięcą ciekawość świata w trwałe zainteresowania przyrodnicze.
Literatura:
1.
Arn M.: Przyroda przeżywana i obserwowana z dziećmi przedszkolnymi,
WSiP, 1980.
2.
Frątczakowie
E.
J.,
Edukacja
ekologiczna
dzieci
w
wieku
przedszkolnym, Kujawsko - Pomorskie Studium Edukacyjne, Bydgoszcz
1996.
3.
Fulghum R., “All i Really Need to Know i Learned in Kindergarten",
Villard Books, New York 1988
4.
Jaszczyszyn
E.:
Ekologiczna
edukacja
przedszkolna
Białystok
Stowarzyszenie na rzecz Ekorozwoju „Agro – Group” Białystok 2003.
5.
Kulpa J., Znaczenie przyrody dla rozwoju dziecka, Gamta 2013,
https://sites.google.com/site/gamta2013/, listopad, 2015.
6.
Rożek L., Edukacja przyrodnicza w przedszkolu z elementami Ekologii,
Szczecińska Szkoła Wyższa Collegium Balticum, Szczecin, 2011.
7.
Steroy P. : Obserwator przyrody Wydawnictwo „Studio Emka” Warszawa
1998.
Opracowała mgr Katarzyna Kruszyńska