Historia geologiczna Polski
Transkrypt
Historia geologiczna Polski
Historia geologiczna Polski Okresa Wydarzenia Zachowane ślady w archaiku i proterozoiku powstały najstarsze jednostki strukturalne budujące dzisiejszy obszar Polski; na północy i północnym wschodzie utworzyło się krystaliczne podłoże platformy wschodnioeuropejskiej, na południu Masyw Czeski i fragmenty Sudetów, Gór Świętokrzyskich i pasa wyżyn środkowopolskich oraz bloku prakarpat; możliwe, że Masyw Czeski oderwał się od Afryki północnej i w ciągu setek milionów lat przybliżał się do platformy wschodnioeuropejskiej; silne zaburzenie tektoniczne, zaawansowany metamorfizm i brak skamieniałości uniemożliwiają odtworzenie rozmieszczenia lądów i mórz; obecnie warstwy prekambryjskie znajdują się na głębokości od ok. 200 m na pn.-wsch. (okolice Sokółki) do ok. 6–8 km na zach. granicy platformy wschodnioeuropejskiej na powierzchni śladów brak; w wierceniach: w pn.-wsch. części Polski granity, gnejsy i migmatyty; gnejsy Gór Sowich u schyłku proterozoiku na obszarze Polski panował zimny i wilgotny klimat, bardziej na północ znajdowały się tereny objęte zlodowaceniem w późnym proterozoiku; na północnym wschodzie Polski rozciągał się ląd platformy wschodnioeuropejskiej, na pd.-zach. krańcu Polski wznosił się Masyw Czeski, a na południu blok prakarpat; pomiędzy tymi jednostkami było morze; na terenie dzisiejszego Podlasia zaznaczyła się działalność wulkaniczna w Polsce pn.-wsch., w wierceniach: kwarcyty; na obrzeżeniu Karkonoszy — wapienie (dzisiaj: marmury) Kambr 575–505 nadal zimny klimat, ale stopniowo się ociepla; morze powiększyło swój zasięg na północy, tak że wyniesienie mazursko-suwalskie i podlaskie utworzyły półwyspy; na południu Polski wynurzona jest wyspa prakarpacka i fragment Sudetów; w kambrze środkowym i górnym morze częściowo się wycofało i wynurzyły się znaczne obszary Polski pd. oraz pn.-wsch.; w Górach Świętokrzyskich nastąpiło fałdowanie osadów, a w morzu na obszarze Sudetów wybuchały podwodne wulkany Sudety: wapienie Gór Kaczawskich; Góry Świętokrzyskie: łupki ilaste, kwarcyty, szarogłazy Ordowik 505–438 klimat się ocieplił, Polska znalazła się w strefie międzyzwrotnikowej; na początku ordowiku od zachodu i południowego zachodu nastąpiła transgresja morska, zalane zostało obniżenie nadbałtyckie, znaczna część Podlasia, pd. i wsch. część Gór Świętokrzyskich; obszary lądowe — Sudety, obszar Prakarpat wraz z pasem wyżyn małopolskich oraz półwyspy mazurski i podlaski były obrzeżone strefą szelfową morza; w środkowej części Polski było głębokie morze Sudety: w Górach Kaczawskich kwarcyty, szarogłazy, łupki ilaste; Góry Świętokrzyskie: piaskowce i łupki z graptolitami; ropa naftowa w obniżeniu perybałtyckim i podlaskim Sylur 438–408 nadal ciepły klimat; na północnym wschodzie morze nieco zwiększyło swój zasięg, a na południu Polski wyraźnie się pogłębiło, zalewając obszar pasa wyżyn środkowopolskich i część Sudetów; w górnym sylurze rozpoczęły się ruchy górotwórcze orogenezy kaledońskiej: sfałdowane i wypiętrzone zostały fragmenty Sudetów, Gór Świętokrzyskich, pasa wyżyn środkowopolskich i prakarpat; w morzu na terenie Gór Świętokrzyskich wybuchały wulkany podmorskie; polska południowa oraz północna i północnowschodnia stały się lądem, w wąskiej strefie pomiędzy tymi obszarami pozostało płytkie morze; wokół Polski powstały nowe obszary lądowe: na północy wynurzyła się Skandynawia, na wschodzie platforma wschodnioeuropejska aż do Uralu (którego jeszcze wtedy nie było); na południowym zachodzie powstał ląd rozciągający się od Czech do dzisiejszej Francji Sudety: czarne łupki z graptolitami w Górach Kaczawskich, Bardzkich i w okolicy Kłodzka; na Dolnym Śląsku niewielkie ilości rud niklu i cyny; w Górach Świętokrzyskich: łupki z graptolitami, piaskowce i zlepieńce ze skałami wulkanicznymi (lawy diabazowe) Dewon 408–360 na początku dewonu na północnym wschodzie i na południu Polski nadal istniały lądy (część Euroameryki), rozdzielone wąską zatoką morza, które rozciągało się do Szkocji; w środkowym dewonie nastąpiła transgresja morska i z dawnych obszarów lądowych pozostały jedynie Sudety Zachodnie, prakarpaty, obszar dzisiejszej Wyżyny Lubelskiej oraz wyniesienie mazurskie; Polska znalazła się w strefie klimatu podrównikowego, ciepłego i wilgotnego Sudety i okolice Krakowa: wapienie; Góry Świętokrzyskie: piaskowce i wapienie, także rafowe Karbon 360–286 przez teren Polski przebiegał równik, panował klimat wilgotny i ciepły; na południu Polski morze zaczęło zwiększać swój zasięg, zalewając ląd Prakarpat, natomiast w Sudetach i na północnym wschodzie wynurzyły się znaczne części lądu; w górnym karbonie rozpoczęły się ruchy górotwórcze orogenezy hercyńskiej: sfałdowały się Góry Świętokrzyskie i Sudety, wynurzył się obszar prakarpat; w Sudetach i na terenie dzisiejszych Tatr powstały batolity skał krystalicznych (granity), w okolicach Krakowa i w Górach Świętokrzyskich występowała działalność wulkaniczna; w płytkich zatokach morskich, a potem w jeziorzyskach w niecce górnośląskiej i w niecce lubelskiej tworzyły się bagna porośnięte bujną roślinnością, które w ciągu milionów lat przekształciły się w węgiel kamienny; na południe od Polski rozciągała się zatoka oceanu, ale Polska była już częścią ogromnego lądu obejmującego Amerykę Pn. i dużą część Europy Sudety, Śląsk i obszar nadbużański: osady karbonu z węglem kamiennym; Góry Świętokrzyskie: łupki ilaste, tufity (skały wulkaniczne), wapienie; Górny i Dolny Śląsk: rudy żelaza Perm 286–248 klimat Polski i obszarów otaczających zaczął się osuszać, ale nadal był bardzo ciepły; w Sudetach i w rejonie śląskokrakowskim trwała działalność wulkaniczna; tereny wypiętrzone w czasie orogenezy hercyńskiej były niszczone; w środkowej i północno-zachodniej Polsce utworzyło się rozległe obniżenie, na które okresowo wkraczało płytkie morze; w wysokiej temperaturze woda morska szybko parowała, pozostawiając po sobie pokłady soli; obniżenie zasypywane było osadami pochodzącymi z niszczenia lądów na północnym wschodzie i na południu Polski; na obszarze Polski panowały krajobrazy pustynne i półpustynne Sudety: skały osadowe i grube pokrywy skał wylewnych: porfiry i melafiry, wyżej łupki i margle miedzionośne (Lubin); G. Świętokrzyskie: najpierw osady lądowe, potem zlepieńce i wapienie; okolice Kłodawy: sole kamienne i potasowe, anhydryt Trias 248–213 ogromny kontynent powstały w karbonie i permie zaczął się rozpadać, co zapoczątkowało zmiany klimatyczne pod koniec triasu i w późniejszych epokach; w triasie panował nadal suchy i ciepły klimat podzwrotnikowy; Polska była lądem, ale środkowa i północno-zachodnia część była wyraźnie obniżona; w środkowym triasie obniżenie to zostało zalane płytkim morzem; również na południu na terenie dzisiejszych Tatr pojawiło się morze; w górnym triasie morze ustąpiło tylko z terenów północnej Polski, natomiast pozostało na obszarze Tatr i na południe od nich Krakowskie, Dolny Śląsk, Góry Świętokrzyskie: czerwone piaskowce (ze śladami wydm i tropami zwierząt), wapienie, dolomity, iłowce, iły; w Tatrach wapienie i dolomity Jura 213–144 powstający pomiędzy Europą a Ameryką Pn. Atlantyk spowodował zwiększenie wilgotności klimatu i ochłodzenie, w Polsce zapanował ciepły i wilgotny klimat podzwrotnikowy; na początku jury morze było jedynie na południu Polski, ale w jurze środkowej zalało ono większą część obszaru Polski; wynurzone pozostały na południu Sudety wraz z przedpolem, Górny Śląsk i pas wyżyn środkowopolskich, a na północy — wyniesienie Łeby; w górnej jurze morze jeszcze zwiększyło swój zasięg, przejściowo zalewając północno-zachodnią część pasa wyżyn środkowopolskich skały spotykane w prawie całej Polsce: najpierw piaskowce, potem wapienie; Jura Krakowsko-Częstochowska: zbudowana prawie w całości z wapieni późnej jury Prekambr Archaik 3600– 2600 Proterozoik 2600– 670 Prekambr 670–575 w Polsce pn.-wsch., w wierceniach: gabra i granity; na obrzeżeniu Karkonoszy gnejsy, kwarcyty, łupki krystaliczne Dolny Śląsk: niewielkie ilości rud miedzi, niklu, metali szlachetnych Paleozoik Mezozoik Kreda 144–65 po krótkiej regresji w dolnej kredzie morze ponownie zalało niemal całą Polskę; w górnej kredzie ponad morzem wznosiły się jedynie Górny Śląsk, fragmenty Sudetów i masyw małopolski, wtedy też w środkowej Polsce utworzył się Wał Środkowopolski, ciągnący się od okolic Kołobrzegu po Lubelszczyznę i obejmujący Góry Świętokrzyskie, które w tym czasie zostały podniesione wzdłuż strefy uskoków; u schyłku kredy morze wycofało się, pozostając w wąskiej strefie od północnego zachodu po południowy wschód z odnogą na północny wschód w tzw. niecce brzeżnej utworzonej w czasie wypiętrzania się Wału Środkowopolskiego; w pd. Europie zaznaczyła się orogeneza alpejska i w Polsce zaczęły się fałdować Tatry i Pieniński Pas Skałkowy; pomiędzy nimi a pasem wyżyn środkowopolskich utworzył się głęboki zbiornik morski; w Sudetach wzdłuż uskoków wypiętrzały się poszczególne pasma górskie i tworzyły się rowy tektoniczne; w okolicach Wadowic wybuchały wulkany; przez całą kredę klimat stopniowo się ochładzał, ale nadal był ciepły i wilgotny, zbliżony do śródziemnomorskiego pokłady kredy piszącej: Lubelszczyzna, Góry Świętokrzyskie, przedpole Sudetów; Tatry: wapienie i margle Trzeciorzęd, paleogen 65–24 zapoczątkowane pod koniec kredy ruchy górotwórcze trwały nadal; Sudety, które były już prawie zupełnie zrównane, ulegały ruchom blokowym i ostatecznie wypiętrzyły się wzdłuż uskoku brzeżnego; obszar na północ od pasa wyżyn i Sudetów zalany został płytkim morzem; na przełomie paleogenu i neogenu Tatry uległy wypiętrzeniu i wznosiły się kilka kilometrów ponad poziom „morza karpackiego”; klimat, początkowo dość suchy, w oligocenie stał się stosunkowo wilgotny, był dużo cieplejszy niż dziś, obszar Polski pokrywały tropikalne lasy Tatry: wapienie z otwornicami (dziś u wylotu dolin); na Podhalu flisz podhalański: łupki i piaskowce; bursztyny pochodzące ze świetlistych, suchych lasów Trzeciorzęd, neogen 24–1,8 morze z północnej części Polski ustąpiło, ale pozostały na jego miejscu ogromne jeziorzyska, w których gromadził się materiał znoszony przez rzeki; pozostałością ówczesnych bagien są eksploatowane dziś pokłady węgla brunatnego; na południu Polski sfałdowane zostały Beskidy (Karpaty Zewnętrzne), a na ich przedpolu utworzyło się zapadlisko, w które wkroczyło morze; w Pienińskim Pasie Skałkowym, w Sudetach i na ich przedpolu zachodziła intensywna działalność wulkaniczna; pod koniec trzeciorzędu na terenie Polski nie było już żadnych zbiorników morskich, a rozmieszczenie pasm górskich stało się zbliżone do współczesnego; klimat stał się chłodniejszy, tropikalne gatunki flory i fauny właściwie zanikły południowe stoki Gór Świętokrzyskich: piaski, żwiry, wapienie, gipsy; na Niżu: iły poznańskie; ukształtowanie rzeźby Beskidów Kenozoik Czwartorzęd, na teren Polski od północy kilkakrotnie nasunął się lądolód; ocieplenia klimatu powodowały topnienie plejstocen i wycofywanie się lądolodu, w okresach zimniejszych lądolód posuwał się na południe; najstarsze 1,8– 0,011 zlodowacenie (zlodowacenie Narwi) objęło północno-wschodnią Polskę, po nim nastąpił interglacjał podlaski; następnie były zlodowacenia południowopolskie, w których wyróżnia się trzy zlodowacenia (Nidy, San 1, San 2) rozdzielone dwoma interglacjałami; zlodowacenie Sanu 2 miało w Polsce największy zasięg: lądolód doszedł aż do Beskidów i Sudetów, wkraczając w Kotlinę Kłodzką; po interglacjale Wielkim (przerwanym przez zlodowacenie Liwca), nastąpiły zlodowacenia środkowopolskie; dzieli się je na zlodowacenie Odry, które doszło do Sudetów i do Wyżyn Środkowopolskich oraz Warty, które doszło do Przedgórza Sudeckiego i Wyżyn Środkowopolskich; ostatnie zlodowacenie, Wisły, nastąpiło po interglacjale eemskim i w czasie największego zasięgu (ok. 20000 lat temu) objęło Polskę północną do linii Sokółka – Nidzica – Płock – Konin – Zielona Góra; w Tatrach i w Karkonoszach powstały lodowce górskie, natomiast pozostała część Sudetów, Beskidy i Pieniny nie zostały zlodowacone; pod koniec plejstocenu klimat wyraźnie zaczął się ocieplać, tak że 11000 lat temu lądolód ostatecznie opuścił teren Polski piaski, żwiry, pokłady glin zwałowych kolejnych zlodowaceń na obszarze prawie całej Polski; rzeźba młodoglacjalna pojezierzy (m.in. wały morenowe i jeziora rynnowe) Czwartorzęd, na początku holocenu klimat był jeszcze zimny i suchy, przejściowo panowała roślinność tundrowa holocen (taka jak w wielu okresach plejstocenu); na północy Polski w ciągu kilku tysięcy lat ukształtowało się 0,011– dziś Morze Bałtyckie, na rozległych powierzchniach piaszczystych pozostawionych przez lądolód powstawały wydmy; jednak klimat stopniowo się ocieplił (optimum przypadło kilka tys. lat p.n.e.) i formy terenu ukształtowane przez lądolód i lodowce w górach zaczęły ulegać powolnemu niszczeniu; rozwinęła się roślinność podobna do współczesnej wydmy na terenach pradolin, m.in. na Mazowszu; torfowiska w ciągu ostatniego tysiąca lat coraz większą rolę zaczęła odgrywać działalność człowieka, zmieniająca przede wszystkim naturalną szatę roślinną (zastąpienie większości lasów uprawami), ale także kształtująca do pewnego stopnia rzeźbę terenu a Podano czas w mln lat temu. powstał Półwysep Helski, ukształtowała się obecna postać delty Wisły; powstały antropogeniczne formy rzeźby powierzchni