Antropocentryczna recepcja rzeczywistosci w związkach

Antropocentryczna recepcja rzeczywistosci w związkach

207
Випуск 24
Мицан Д. М.,
УДК 81’367.623: 81’’373.7
Прикарпатський національний університет імені Василя Стефаника, м. Івано-Франківськ
ANTROPOCENTRYCZNA RECEPCJA RZECZYWISTOŚCI W ZWIĄZKACH
FRAZEOLOGICZNYCH
(na przykładzie polskich i ukraińskich jf)
Дана стаття присвячена антропоцентричному сприйняттю світу вираженому завдяки фразеологічним засобам мови. Наведені приклади фразеологізмів з польської і української мов віддзеркалюють позамовну дійсність,
яка зумовлена особливістю сприйняття світу і є ядром духовної культури обох народів.
Ключові слова: фразеологія, фразеологізм, фразеологічні зв’язки, антропоцентризм.
Даная статья посвящена антропоцентрическому мировосприятию которое находит своë выражение во
фразеологическом составе языка. Приведëнные примеры фразеологизмов из польского и украинского языков отображают внеязыковую действительность, которая обословлена особенностями восприятия отражающего
мира и является основой духовной культуры обоих народов.
Ключевые слова: фразеология, фразеологизм, фразеологические связи, антропоцентризм.
This article is dedicated to the anthropocentric perception of the world, represented with the help of phraseological
language means. The given examples of Polish and Ukrainian praseological units reflect the extra-linguistic reality, reflect
the extra-linguisti which is determined by peculiarities of world perception and considered to be the centre of moral culture
of both nations.
Key words: phraseology, phraseological unit, phraseological links, anthropocentrism.
Jedną z cech charakterystycznych każdego języka jest antropocentryczne postrzeganie świata, to znaczy, że otoczająca
nas rzeczywistość jest ujmowana przez pryzmat doświadczeń człowieka. Ponieważ język jest tworem ludzkim, jakby
naturalną konsekwencję owego faktu stanowi to, że przedstawia świat widziany oczyma człowieka, zorientowany na
człowieka. Sugerując się takim właśnie punktem widzenia, człowiek postrzegany jest jako najcenniejsza i najdoskonalsza
jednostka świata. To zjawisko doskonale widoczne jest w języku ludowym.
Wiele wyrazistych przejawów antropocentryzmu odnajdujemy w zasobie leksykalnym. Antropocentryzm nie ominął
także frazeologii. Zasób frazeologiczny każdego języka jest najlepszym przykładem zmian kulturowo-narodowych,
ponieważ system obrazów ukazany w nim służy jako nisza dla kumulacji światopoglądu i w taki czy inny sposób jest
związany z materialną, społeczną i duchową kulturą danej wspólnoty językowej. JF są dowodem tego, że jedne i te same
fakty, zjawiska czy zachowanie w różnych językach mogą być opisane w sposób odmienny.
Na przykład, o ucieczce kogoś mówi się: Polacy – ktoś bierze nogi za pas, Ukraińcy – хтось бере ноги в руки, jak
i Niemcy – die Beine in die Hand nehmen (dosłownie “ktoś bierze nogi w ręce”), Anglicy – to take to one’s heels (dosł.
“pokazywać pięty”), Francuzi – prendre ses jambes à son cou (dosł. “brać nogi na szyję”), Słowacy – vziat’ nohy na pleca
(dosł. “brać nogi na plecy”), Rosjani – уносить ноги (dosł. “unosić nogi”) [2, с. 321].
O osobie bardzo szczupłej w różnych językach mówi się, używając JF: pol. skóra i kości, ukr. шкіра та кості, ros.
кожа да кости, biał. кожа і кості, bułg. сама кожа и кокали. Jak można zauważyć, w językach słowiańskich te formy
są podobne, natomiast języki innych grup reprezentują zupełnie różne formy: ang. nothing but skin and bone (dosł. “nic
oprócz skóry i kości”), szwedz. bara skinn och ben (dosł. “tylko skóra i kość”), turec. bir deri, bik kemik (dosł. “sama
skóra, sama kość”), wietn. xu’o’ng boc da (dosł. “kości przykryte skórą”), uzb. қypyқ cyяк (dosł. “sucha kość”).
Frazeologia, która zawiera w swoim inwentarzu nazwy komponentów ludzkiego ciała, funkcjonuje a priori we
wszystkich językach i z pewnością we wszystkich znanych językach nowożytnych [1, с. 135]. Stałe związki wyrazowe
zawsze są silnie nacechowane potocznością, niezwykle bogate i w dużym stopniu podobne (por. pol. pod bokiem, ukr.
під боком tj. ‘bardzo blisko’; pol. choć ręką podaj, ukr. як рукою подати ‘mała odległość, bardzo blisko’). Wszystkie
przykłady JF odnotowano ze słowników frazeologicznych [5, с. 7].
Wiele tu podobieństw międzyjęzykowych i struktur niemal całkowicie identycznych, co świadczy nie tylko o
uniwersalności podstawowych doświadczeń poznawczych, ale także o podobnych zasadach ich konceptualizacji i
“ujęzykowienia”. Z drugiej zaś strony w różnych epokach i językach to samo doświadczenie i związany z nim obraz
realny opisuje się też za pomocą nazw różnych części ciała. Eksponowanie w taki sposób niektórych aspektów zjawisk
– czasem pod wpływem przypadkowego skojarzenia, ale jednak utrwalonych w tekstach i językach różnych narodów –
ukazuje charakterystyczne metody profilowania tych samych pojęć, dowodząc zależności języka i myślenia od kultury i
historii odmiennych społeczności językowych [4, с. 8].
Jeszcze jednym potwierdzeniem tezy o antropocentrycznym charakterze języka jest struktura ilościowa słownictwa,
zwłaszcza słownictwa potocznego. Poszczególne kategorie realnoznaczeniowe mają bardzo różną reprezentację, a grupa
jednostek leksykalnych odnoszących się do człowieka jest zdecydowanie największa. Antropocentryzm frazeologii
potocznej przejawia się w przewadze liczbowej związków, które odnoszą się bezpośrednio do ludzi. Część frazeologizmów,
charakteryzuje człowieka: jego wiek, cechy charakteru, stan psychiczny, zachowanie, na przykład: pol. ktoś ma mleko
pod nosem – ukr. молоко під носом не висохло; pol. ktoś strzępi sobie język – ukr. дерти горло.
Cechy antropocentryzmu są widoczne także we frazeologizmach, które wyrażają:
• miejsce (pol. pod ręką, pod nosem, pod bokiem – ukr. під рукою, під носом, під боком);
• czas (pol. jak ręką odjął, w oczach, od ręki – ukr. як рукою зняло, в очах, від руки);
© Мицан Д. М., 2012
208
Наукові записки. Серія “Філологічна”
• ilość i miarę (pol. można policzyć na palcach jednej ręki, ktoś ma czegoś po dziurki w nosie – ukr. можна порахувати на пальцях однієї руки, мати чогось по вуха);
• intensywność cechy (pol. cienkie jak włos, czyste jak łza, sam jak palec –ukr. тонке, як волосина, чисте, як сльоза,
один, як палець);
• ustosunkowanie się, ocenę (pol. coś ma ręce i nogi – ukr. щось дістало ноги).
Jako kryterium normatywności w ostatnim wypadku występuje sfera biologiczna człowieka (budowa ciała). W zasobie
leksykalnym związków frazeologicznych o antropocentrycznej interpretacji świata świadczą nie tylko nazwy części ciała.
Na niewielkie odległości wskazujemy, na przykład, za pomocą konstrukcji: pol. o krok (dwa, trzy, parę, kilka kroków)
od czegoś – ukr. за кроk (два, три, пару, кілька кроків) від чогось. Krok jest tutaj właściwie “ludzką” jednostką miary,
w danym wypadku odległością, w której człowiek przebywa w ruchu. Zgodnie z tym konstrukcje pol. ani na krok (ukr.
ні на крок), pol. na każdym kroku (ukr. на кожному кроці) mają znaczenia ‘nigdzie’ i ‘wszędzie’. Ponieważ w języku
polskim i ukraińskim, (jak i w wielu innych), czas może być wyrażony w kategoriach przestrzennych, to ostatni związek
frazeologiczny na każdym kroku – на кожному кроці może mieć również znaczenie ‘zawsze, stale, ciągle, przy lada
okazji’.
O antropocentryzmie świadczy także większość metafor i porównań, utrwalonych we frazeologii. Przypisanie
człowiekowi cech właściwych zwierzętom lub rzeczom, porównanie człowieka ze zwierzęciem lub przedmiotem
najczęściej związane jest z wartościowaniem negatywnym. Na przykład:
pol. z kogoś będą ludzie – ukr. з когось будуть люди;
pol. mów, postępuj jak człowiek – ukr. говори, поводься, як людина;
pol. po ludzku – ukr. по-людськи;
pol. bądź człowiekiem! – ukr. будь людиною!
pol. ktoś żyje, mieszka jak człowiek – ukr. жити, як людина.
Otóż w świetle frazeologii człowiek jest najważniejszy i najlepszy na świecie. Nie wyklucza to jednak, iż dość liczne
związki frazeologiczne wskazują na takie negatywne cechy człowieka:
pol. ktoś żyje jak zwierzę – ukr. хтось живе, як тварина;
pol. ktoś zdycha jak zwierzę – ukr. хтось здихає, як тварина;
pol. zwierzę nie człowiek – ukr. звір, а не людина.
Jednak wyjątki, jak wiadomo, tylko potwierdzają reguły. Przewaga bowiem antropocentryzmów frazeologicznych z
waloryzacją pozytywną jest zdecydowana.
W związkach frazeologicznych jest również odbity ten fakt, że nieodłączną cechą stosunków “człowiek – świat” jest
ocena tego świata dokonana przez człowieka. Człowiek nie tylko obserwuje rzeczy i przedmioty, ale i odczuwa je, to
znaczy wyraża uznanie lub osądza; rozmieszcza je w pewnym miejscu według własnej skali dobra i zła. Kryteria takiego
ocenienia są różne: moralne, intelektualne, pragmatyczne, estetyczne. Różnorodności takiej oceny odpowiada bogactwo
tych JF, które wyrażają ocenę. Norma, typowy, stan rzeczy jest czymś mniej istotnym z psychicznego punktu widzenia
niż nietypowe, niezwykłe sytuacje, które rzadko otrzymują konkretne językowe określenie: pol. ktoś jest taki sobie –
ukr. такий собі; pol. jako-tako – ukr. якось-то; pol. można wytrzymać – ukr. може бути. Przeciętność, brak cech
indywidualnych ma ocenę negatywną: pol. ni pies ni wydra – ukr. ні риба ні м’ясо; pol. ni to ni owo – ukr. ні те ні се.
Obecność charakterystyk negatywnych motywowana jest tym, że takie charakterystyki lepiej, przejrzyściej wyróżniają
opisywane obiekty i że są bardziej wyraźne, natomiast oceny pozytywne – są ogólniejsze, nieostre.
Jakiekolwiek odchylenie od normy naturalnej lub społecznej, od przyjętych zwyczajów ma ocenę wyłącznie
negatywną: pol. ktoś obiecuje komuś gruszki na wierzbie – ukr. обіцяти комусь грушки на вербі; pol. ktoś pisze jak kura
pazurem – ukr. писати, як курка лапою.
Takie negatywne oceny informują nas o naturze świata. Świat jest pewną obiektywną jednolitością, w której panuje
określony porządek. Ten świat pozwala nam oceniać, co jest normalne, a co nienormalne, co dobre, a co złe, jest on
całością, gdzie wszystko ma swoje miejsce: pol. coś jest na miejscu – ukr. щось є на місці; pol. nie pora i nie miejsce
– ukr. не час і не місце. Świat jest statyczny, niezmienny, co podkreślają frazeologizmy typu, pol. zwykła kolej rzeczy
– ukr. звиклий стан речей. Nie znaczy jednak to, że człowiek może wszystko przewidzieć i zrozumieć, czasem coś na
niego pada jak grom z jasnego nieba (як грім з ясного неба), ponieważ porządek w świecie jest ustawiony przez Boga
(jak Pan Bóg przykazał – як Бог повелів).
Typowe warunki życia człowieka wyznaczają trzy opozycyjne wymiary: pionowy – górno-dolny (pion – poziom, góra
– dół, początek – koniec), oraz dwa poziome – przednio-tylny (przód – tył) i prawo-lewy. Zwykle człowiek przyjmuje
postawę pionową, jego główne narządy zmysłu są skierowane w przód, a kierunek, w którym się porusza, jest zgodny ze
zwróceniem twarzy. W egocentrycznej przestrzeni postrzegawczej i czynnościowej, opartej na pojęciach widzialności i
naoczności, góra i przód są dodatnie, a dół i tył ujemne. Taki system usytuowania człowieka dotyczy także konfrontacji
prawy – lewy. Wszystko, co jest lewe – to złe, natomiast prawe – dobre [3, с. 293].
Według semantycznej definicji leksemów Anny Wierzbieckiej wyodrębniamy trzy rodzaje informacji, którym
odpowiadają “trzy rodzaje semów: 1) określenia typu: (części ciała) przednia, tylna, dolna, pod, między są to informacje
na temat lokalizacji danej części ciała w ciele – odpowiadają im semy przestrzenne pol. w pas, ramię w ramię; ukr. по горло, права рука; 2) określenia typu: (część ciała) wystająca, twarda, niepokryta włosami – to informuje o właściwościach
fizycznych, a semy noszą nazwę fizycznych pol. siny jak wątroba; ukr. червоний як кров; 3) określenia typu: (część
ciała), bez której nie można myśleć, do której się wprowadza powietrze, w której części czegoś, co zostało wprowadzone
przed usta do wnętrza ciała stają się częściami ciała – mówią do czego służy dana część ciała, jaka jest jej funkcja, te
semy odpowiednie będą nazywać się funkcyjne pol. ktoś ma nos; ukr. хтось має нерви [6, с. 97].
Analizując w niniejszej pracy związek frazeologii ze światem otaczającym, możemy sformułować następujący
wniosek, że JF są elementem duchowej kultury narodów. Przedstawiają one w języku tradycje narodowe, osobliwości
Випуск 24
209
kultury i egzystencji, symbolikę użytkowników pewnego grona językowego. Odzwierciedlają one również rzeczywistość
pozajęzykową, która jest uwarunkowana osobliwością postrzegania świata.
Literatura:
1. Krawczyk A. Cechy części ciała jako tworzywo semantycznej struktury związków frazeologicznych (na materiale
gwarowym) // Z problemów frazeologii polskiej i słowiańskiej, red. M. Basaj i D. Rytel, Wrocław 1982, – s. 135-143.
2. Lewicki A., Pajdzińska A. Frazeologia // Encyklopedia kultury polskiej XX wieku, t. 2 : Współczesny język polski,
pod red. J. Bartmińskiego, Wrocław 1993, – s. 300-325.
3. Lyons J. Semantyka, t. 2, tłum. A. Weinsberg, Warszawa 1989. – 310 s.
4. Profilowanie w języku i tekście / Pod red. J. Bartmińskiego, R. Tokarskiego, Lublin 1988. – 78 s.
5. Słownik frazeologiczny współczesnej polszczyzny / [pod red. S. Bąby i J. Liberka]. – Warszawa : PWN, 2002. – 1096 s.
6. Wierzbicka A. Rozważani a o częściach ciała, // Słownik i semantyka. Definicje semantyczne. Red. E. Janus, Wrocław
1975, – s. 91-103.
7. Словник фразеологізмів української мови / [укл. В. М. Білоноженко, І. С. Гнатюк, В. В. Дятчук, Н. М. Неровня,
Т. О. Федоренко]. – К. : Наукова думка, 2003. – 1097.