pełny tekst - Zeszyty Naukowe Wyższej Szkoły Oficerskiej Wojsk

ZESZYTY NAUKOWE WSOWL
Nr 3 (157) 2010
ISSN 1731-815
NAUKI HUMANISTYCZNE
Mariusz WIATR
PROBLEMY NAUKOWE
To drugi artykuł z cyklu publikacji poświęconych praktycznym wskazówkom dla przygotowujących prace promocyjne. W artykule przedstawiono znaczenie problemu badawczego
w procesie opracowywania rozprawy, zwrócono szczególną uwagę na jego formułowanie oraz
zależności między tematem badawczym, problemem głównym a problemami szczegółowymi.
Pamiętać przy tym należy, że temat badawczy nie jest równoznaczny z problemem badawczym,
ani też tytułem rozprawy. Temat badawczy powinien być wynikiem poszukiwawczego działania
kandydata na doktora, co oczywiście nie wyklucza wsparcia ze strony promotora. Właściwe
sformułowanie problemu badawczego jest warunkiem koniecznym, gdyż umożliwia zaprojektowanie procedury badawczej, dobór odpowiednich metod badawczych i zapewnia pracy naukowy charakter.
Słowa kluczowe: prace promocyjne, problemy badawcze, badania naukowe, metodologia
W poprzednim artykule1 scharakteryzowałem prace promocyjne, w obecnym
zajmę się istotą formułowania problemów badawczych. Sformułowanie problemu nie
jest łatwym zadaniem i może sprawiać kłopot nawet doświadczonym naukowcom.
Tymczasem sformułowanie i sprecyzowanie problemu badawczego jest niezbędnym
warunkiem rozpoczęcia procesu opracowania pracy promocyjnej, celem badań naukowych nie jest bowiem tylko znalezienie odpowiedzi na pytanie, lecz postawienie i rozwiązanie problemu badawczego, który uznaje się za istotny. Dopiero sformułowanie
problemu, a więc uświadomienie sobie o co tak naprawdę nam chodzi, umożliwia określenie tematu i wytyczenie celu badań. Można nawet zaryzykować tezę, że wyprowadzenie problemu badawczego i sformułowanie na jego podstawie tematu pracy promocyjnej, stanowi najtrudniejsze zadanie w całej procedurze badawczej.
-
-
WSTĘP
-
-
-

1
płk prof. dr hab. Mariusz WIATR – Prorektor Wyższej Szkoły Oficerskiej Wojsk Lądowych
M. Wiatr, Prace promocyjne, [w:] „Zeszyty Naukowe WSOWL” nr 2/2010, Wrocław 2010, s .90.
PROBLEMY NAUKOWE
1. FORMUŁOWANIE PROBLEMU
Słowo problem pochodzi z języka greckiego i oznacza m.in. przeszkodę lub
trudność, tak więc jest to pytanie o rozwiązanie określonej kwestii. Nie każde pytanie,
jakie sobie stawiamy, może być problemem badawczym. Problem badawczy to swoiste
pytanie określające jakość i rozmiar pewnej niewiedzy (pewnego braku w dotychczasowej wiedzy) oraz cel i granice pracy naukowej. Ustalenie problemu polega na określeniu i objaśnieniu pewnego, obiektywnego stanu niewiedzy na gruncie wiedzy dotychczasowej – poprzez jej krytykę2. Można przyjąć, że problem badawczy to zdefiniowana potrzeba, której zaspokojenie wymaga uzyskania nowej wiedzy. Źródłem określenia problemu jest sytuacja problemowa, która powstaje wtedy, kiedy zaobserwowane
fakty nie mieszczą się w ramach istniejących teorii. Problemów się nie tworzy. Problemy są obiektywne, one istnieją, rzecz polega na ich odpowiednim sformułowaniu3.
Istotną rolę powinien spełniać promotor, sugerując podjęcie przez kandydata konkretnego tematu do opracowania lub też proponując wybór jednego z kilku tematów. Może
też wskazać obszar lub obszary tematyczne, z których kandydat sam powinien wybrać
i spróbować sformułować problem badawczy. W ślad za R. Kolmanem4 można przyjąć,
że wybór tematu to nic innego, jak analiza danych źródłowych w wybranych dziedzinach zainteresowania. Po ustaleniu dziedziny zainteresowania należy przejść do przeszukiwania obszarów źródłowych, do których w przypadku nauk wojskowych możemy
zaliczyć:
 siły zbrojne, czy też szerzej systemy bezpieczeństwa (rozwiązywanie otwartych problemów organizacji, użycia i działania sił zbrojnych związanych
z postępem technologicznym lub nowymi zagrożeniami);
 prasę specjalistyczną (krajową i zagraniczną – przeglądy nowości);
 literaturę specjalistyczną (krajową i zagraniczną – poszukiwanie luk problemowych);
 spotkania w różnych instytucjach wojskowych (rozwiązania doktrynalne, doświadczenia z działania sił zbrojnych);
 środowisko naukowe (uczelnie i instytuty wojskowe – zebrania, dyskusje naukowe, seminaria i konferencje, obrony prac doktorskich, kolokwia habilitacyjne);
 koncepcje własne – wynikające ze wzbogaconej wiedzy.
Podobnie dzieje się w innych dziedzinach nauki. Posiłkując się wspomnianym
już R. Kolmanem, możemy przyjąć następujące podstawowe zalecenie w tym zakresie:
temat badawczy powinien być wynikiem poszukiwawczego działania kandydata na
doktora, a tym bardziej na doktora habilitowanego5.
Dla spełnienia kryteriów poprawności metodologicznej problem badawczy powinien być dostatecznie precyzyjnie sformułowany od strony logicznej i językowej.
-
2
-
3
-
-
-
4
5
J. Piter, Ogólna metodologia pracy naukowej, Wrocław-Warszawa 1976.
W. Leszek, Doktorat jako etap w rozwoju pracownika naukowego [w:] Praca promotora z doktorantem. Materiały konwersatorium, Krynica 1997, s. 18.
R. Kolman, Zdobywanie wiedzy. Poradnik podnoszenia kwalifikacji (magisteria, doktoraty, habilitacje), Bydgoszcz-Gdańsk 2004, s. 82.
Tamże, s. 83.
379
Mariusz WIATR
Powinien być jasny, wyrazisty i jednoznacznie rozumiany. Powinien on także posiadać
związek z dotychczasowym dorobkiem wiedzy, której kontynuację stanowi, ale też może śmiało wybiegać poza jej granice. Ważne jest, aby był możliwy do rozwiązania
zgodnie z wymogami metodologii naukowej i posiadał walor użytkowy. Powinien
umożliwić zgłębienie metodologii badań oraz stworzyć podstawy rozwoju zmierzającego do osiągnięcia pełnej samodzielności naukowej.
Sformułowanie głównego, ogólnego problemu badawczego wymaga postawienia dodatkowych pytań jako problemów szczegółowych. Pozwalają one na uporządkowanie sprecyzowanie układu pracy i prowadzenie badań. Problemy badawcze – zarówno ogólny, jak i szczegółowe – formułujemy w postaci zdania pytającego. Są to pytania
dopełnienia, zawierające pytajniki: jaki…?, kiedy…?, w jakich warunkach…?, w jakim
stopniu…? itp. Niekiedy zaleca się formułowanie pytań wymagających rozstrzygnięcia,
zaczynających się od partykuły czy…?6 Nie jestem zwolennikiem takiego formułowania
problemu badawczego, zwłaszcza problemów szczegółowych, gdyż na tak postawione
pytania można udzielić jedynie odpowiedzi twierdzącej lub negującej i dopiero wówczas stawiać kolejne pytania w rodzaju: dlaczego…?, na ile…? lub podobne.
-
-
Jak zauważa J. Kozłowski7, początkujący naukowcy mogą mieć różne zainteresowania, lecz często nie potrafią znaleźć w nich zainteresowań na tyle sprecyzowanych,
aby uzasadniały badania, których rezultaty mają pomóc w zrozumieniu szerszych zjawisk. Doświadczeni uczeni mówią o swoich badaniach skrótowo: zajmuję się działaniami operacyjnymi czy też badam działania stabilizacyjne. Początkującym zdarza się
mylić temat z problemem badawczym, a ponieważ nie mają dobrze zdefiniowanego
problemu, zbierają coraz więcej danych na interesujący ich temat, nie wiedząc, kiedy
zaprzestać swoich poszukiwań.
Myślę, że istotnym ułatwieniem dla początkujących naukowców może być adaptacja zaleceń przywołanego już J. Kozłowskiego odnoszących się do formułowania problemu badawczego8. Pierwszym krokiem w tym procesie jest skoncentrowanie zainteresowań na szerokim temacie badawczym. (Trzeba przy tym pamiętać, że temat badawczy nie jest równoznaczny z tytułem pracy promocyjnej! Zależność między problemem
badawczym a tytułem rozprawy przedstawiona zostanie w jednym z następnych artykułów). Zainteresowani działaniami połączonymi mogą uznać za temat zasługujący na
podjęcie badań:
Rozwój działań połączonych.
Tak sformułowany temat wymaga jednak zawężenia, łatwiej bowiem byłoby opracować
na przykład temat:
Walka broni połączonych w okresie międzywojennym
lub
Geneza i rozwój operacji połączonej.
Temat nie może jednak być sformułowany zbyt wąsko, na przykład:
Walka broni połączonych w okresie międzywojennym jako efekt rozwoju możliwości
technicznych rodzajów broni.
6
8
380
-
-
Ch. Frankfurt-Nachmias, D. Nachmias, Metody badawcze w naukach społecznych, Poznań 2001, s. 80.
J. Kozłowski, Formułowanie problemu, [w:] „Sprawy nauki”, marzec-kwiecień 1999, s. 24.
Tamże, s. 24-25.
-
7
PROBLEMY NAUKOWE
Ważne jest, aby te węższe pytania umieć przekształcić w tezy. Na przykład:
Rozwój technologiczny wymusił ścisłą współpracę rodzajów broni (wojsk).
Projekt badawczy czy też koncepcja rozprawy, w której zawarta zostanie ostateczna
wersja sformułowania problemu, powinna zawierać ciąg tez9.
Mając temat godny badania, należy znaleźć w nim pytania, bo właśnie pytania
są kluczową sprawą. Praca, w której dokonano jedynie spójnego podsumowania zebranych informacji, nie ma charakteru naukowego. Tak, jak sterta cegieł nie jest jeszcze
domem, tak zbiór informacji nie jest jeszcze teorią. Taka praca przynosi wiele informacji, ale nie stawia pytań, a zatem nie zawiera odpowiedzi, które nie tylko autor, ale
i czytelnicy uznają za istotne. Jak to wygląda w praktyce? Po wybraniu na przykład
tematu:
Geneza i rozwój operacji połączonej
należałoby zadać szereg pytań, które J. Kozłowski proponuje podzielić na cztery grupy.
Pierwsza z nich ma doprowadzić do wskazania elementów badanego zjawiska:
Z jakich elementów składa się operacja połączona?
Jak są one ze sobą powiązane?
Kto jest ich uczestnikiem?
oraz relacji pomiędzy przedmiotem badań a szerszym kontekstem:
Jaką rolę odgrywają operacje połączone w działaniach sił zbrojnych?
Jak używane są siły zbrojne w operacji połączonej?
W jaki sposób operacje połączone wpływają na osiągnięcie celu działań?
Trzecia grupa pytań ma przyczynić się do określenia kategorii, w jakich należałoby rozpatrywać przedmiot badań oraz ogólniejszych kategorii, do jakich jest zaliczany. Warto zatem zadawać pytania dotyczące podobieństwa i różnic badanego zjawiska
w stosunku do innych zjawisk z tej samej kategorii:
Jakie są najbardziej typowe cechy operacji połączonej?
Jak różni się ona od innych operacji?
Jak różnią się działania połączone od współdziałania?
Na czym polegają te różnice?
oraz pytania dotyczące umiejscowienia badanego zjawiska w szerszej kategorii zjawisk:
-
-
-
-
-
Druga grupa pytań ma pomóc ustalić wewnętrzną dynamikę zjawiska
Jak zmieniała się operacja połączona?
Jacy uczestnicy występowali w operacjach połączonych?
Jak tworzono siły połączone?
Kto dowodził siłami połączonymi?
oraz dynamikę jej powiązań z szerszym otoczeniem:
Jaka była geneza operacji połączonej?
Jakie były następstwa powstania sił połączonych?
9
Szerzej o tym problemie w następnym artykule cyklu.
381
Mariusz WIATR
Jakie inne armie prowadzą operacje połączone?
Czym charakteryzuje się sojusznicza operacja połączona?
Po przygotowaniu listy pytań należy je pogrupować według pewnych zasad. Pytania typu kto, co, kiedy i gdzie są ważne, lecz odnoszą się jedynie do faktów. Najważniejsze są pytania o to jak i dlaczego. Trzeba zdecydować, które z tych pytań są najbardziej interesujące, które stwarzają szanse na udzielenie najbardziej wartościowych odpowiedzi.
Kolejny etap sprawiać może poważne trudności nawet doświadczonym uczonym. Wszelkie istotne dla nas pytania należy poddać próbie i odpowiedzieć na pytanie
cóż z tego?
Co z tego, że nie wiem lub nie rozumiem, jakie powiązania występują między uczestnikami operacji połączonej?
Udzielenie odpowiedzi na takie pytania będzie możliwe wówczas, gdy będziemy znać
wartość podejmowanych badań nie tylko dla siebie, ale i dla innych. Wayne C. Booth,
Gregory G. Colomb i Joseph M. Williams, autorzy poradnika dla początkujących naukowców pod tytułem „The Craft of Research”, na których powołuje się J. Kozłowski,
zalecają, by po pierwsze określić temat, na przykład:
zajmuję się prowadzeniem operacji połączonej.
Po drugie ustalić, czego w tym temacie nie wiem lub nie w pełni rozumiem, a więc
przykładowo:
zajmuję się prowadzeniem operacji połączonej, gdyż chcę się dowiedzieć, jak specjaliści
ją organizują i realizują.
W ten sposób określamy nie tylko temat, ale i powody zainteresowania się nim. Po trzecie należy teraz przekształcić temat z takiego, który interesuje tylko mnie, w temat, który może wzbudzić zainteresowanie innych. W tym celu wskazane jest dodanie zdania,
które wyjaśni, dlaczego zadaję pytanie i czego zamierzam się dowiedzieć z uzyskanych
odpowiedzi.
Zajmuję się prowadzeniem operacji połączonej, gdyż chcę się dowiedzieć, jak praktycy
ją organizują i realizują, aby zrozumieć, jak zaprojektować model jej planowania i dowodzenia siłami połączonymi.
Widzimy więc, że odpowiedzi, jakich szukamy w badaniach, muszą zawierać rozwiązanie zagadnień ważnych także (a może nawet przede wszystkim) dla innych. Ważnych,
ponieważ tak sądzili, lub też, co cenniejsze, dlatego, że ich do tego przekonaliśmy.
-
-
-
-
-
Ostatnia grupa pytań ma doprowadzić do ustalenia wartości przedmiotu badań:
Jak wykorzystuje się tego typu operacje?
W czym pomagają one w osiągnięciu celu działań?
Czy i w czym przeszkadzają?
oraz względnej wartości jego części lub cech
Czy pewne działania są skuteczniejsze od innych?
Pod jakim względem?
Dlaczego?
382
PROBLEMY NAUKOWE
2. PROBLEMY PRAKTYCZNE I PROBLEMY BADAWCZE
Współcześnie coraz częściej nie zaczynamy badań od poszukiwania tematu, ale
od konfrontacji z problemem praktycznym, którego rozwiązanie wymaga postawienia
i rozwiązania problemu badawczego (rys. 1). Problem praktyczny przykładowo polega
na tym, że operacja połączona nam nie wychodzi, ponieważ oficerowie wykształceni
i ukształtowani w tradycyjnej odrębności rodzajów sił zbrojnych nie potrafią takiej operacji zaplanować, ani też kierować działaniami innych rodzajów sił zbrojnych. Problem
praktyczny motywuje do zajęcia się nim, co z kolei wymaga postawienia pytań badawczych. Pytania badawcze definiują natomiast problem badawczy.
Rys. 1. Problem praktyczny i problem badawczy
Problemy praktyczne i problemy badawcze mają wspólną strukturę, składają się
bowiem z dwóch elementów. Po pierwsze z warunku, czyli z opisu pewnej sytuacji
(przykładowo: oficerowie nie potrafią planować operacji połączonej, gdyż nie rozumieją jej istoty). Po drugie z kosztów, a więc opisu niepożądanych następstw (na przykład:
operacja nam nie wychodzi, rodzaje sił zbrojnych zwalczają się wzajemnie, a nie oddziaływają na przeciwnika). Dwa ważne względy odróżniają problem badawczy od
problemu praktycznego. Element warunku problemu praktycznego zawiera opis stanu
rzeczy, natomiast warunek problemu badawczego jest definiowany przez pewien, najczęściej wąski, stan wiedzy, przez lukę w znajomości lub rozumieniu. Lukę tę można
określić takimi pytaniami, jak:
Jaką rolę w rozwoju operacji połączonej odgrywa postęp technologiczny?
Jaki wpływ na prowadzenie operacji połączonej wywiera czynnik osobowości?
Druga różnica między problemem praktycznym a problemem badawczym jest trudniejsza do opisania. Dotyczy ona elementu kosztów. O ile w odniesieniu do problemu praktycznego możemy ją stosunkowo łatwo opisać (strata szansy, pieniędzy), o tyle w odniesieniu do problemu badawczego nie jest to takie proste.
-
-
-
-
-
Źródło: J. Kozłowski, Formułowanie problemu, „Sprawy nauki”, marzec-kwiecień 1999, s. 25
383
10
384
-
-
Nie rozumiejąc istoty operacji połączonej, ponosimy pewne koszty, gdyż nie rozumiemy
jednocześnie czegoś bardziej doniosłego – jak ją organizować i prowadzić, aby osiągnąć sukces.
Doświadczony naukowiec musi udowodnić, że nie znając lub nie rozumiejąc
pewnej rzeczy, nie może znać lub zrozumieć czegoś o wiele ważniejszego. Tak więc
musi on odpowiedzieć na pytanie: cóż z tego?
Cóż z tego, że nie rozumiem roli rodzajów sił zbrojnych w operacji połączonej?
Jakie koszty poniosę z powodu swej niepełnej wiedzy (lub niepełnego rozumienia) badanego zjawiska?
Brak wiedzy o roli rodzajów sił zbrojnych w prowadzeniu operacji połączonej oznaczać
może ich niewłaściwe użycie. Niewykorzystanie ich silnych stron i brak osłony słabych,
skutkiem czego może być nieosiągnięcie celu.
Widzimy więc, że zdefiniowany problem badawczy motywuje nas, czy też skłania do poszukiwania odpowiedzi, które pomagają rozwiązać problem praktyczny.
Jak już wspomniano wyżej, rozwiązanie problemu głównego ułatwia sformułowanie dodatkowych pytań jako problemów szczegółowych. Przykładowo z uogólnionego problemu badawczego: jak planować i prowadzić operację połączoną? można wyprowadzić następujące problemy badawcze (problemy szczegółowe):
Jaka jest geneza działań połączonych, czy jest to zjawisko w sztuce wojennej nowe, czy
też ma już swoją historię?
Co jest istotą działań połączonych i jakiego rodzaju uwarunkowania wywierają wpływ
na prowadzenie tego rodzaju działań?
Czy w całokształcie działań połączonych można wyodrębnić różne ich formy, na czym
one polegają i czym się charakteryzują?
Co stanowi istotę planowania operacji połączonej?
Jakie są miejsca i rola rodzajów sił zbrojnych w operacji połączonej?
Jakie są specyficzne cechy operacji połączonej stanowiące o jej odrębności?
W czym wyraża się istota dowodzenia siłami połączonymi?
Na jakim poziomie prowadzenia działań realizuje się planowanie operacji połączonej?
Z problemu: jak rządzić państwem demokratycznym? przywoływani wcześniej
autorzy10 wyprowadzili następujące problemy szczegółowe:
Kto rządzi Ameryką?
Jakie są przyczyny inflacji?
Dlaczego biurokracja zagraża demokracji?
Czy (a może raczej na ile) pozytywne programy działania osiągają swój cel?
Czy (w jakim) integracja w szkole sprzyja zdobywaniu wykształcenia?
Jakie czynniki wpływają na stopień urbanizacji?
Jakie są przyczyny przemocy społecznej?
Można oczywiście sformułować jeszcze szereg innych problemów szczegółowych. Nie jest to jednak wskazane, należy wręcz stwierdzić, że wielość problemów
-
-
-
Mariusz WIATR
Ch. Frankfurt Nachmias, D. Nachmias, Metody badawcze…, op. cit., s. 80.
PROBLEMY NAUKOWE
szczegółowych utrudnia lub nawet uniemożliwia rozwiązanie problemu głównego. Nie
można oczywiście sformułować ogólnie przyjętych norm czy też obowiązujących zaleceń. W praktyce przygotowywania prac promocyjnych sprawdza się ogólne podejście
polegające na wyprowadzeniu z problemu głównego trzech, czterech problemów szczegółowych. Rozwiązując przykładowo problem: jak efektywnie używać lotnictwo wojsk
lądowych w operacjach połączonych?, należałoby, moim zdaniem, odpowiedzieć
przede wszystkim na następujące pytania:
Jak używano i używa się lotnictwo wojsk lądowych w operacji?
Jak powinno się używać tego lotnictwa w zmienionych uwarunkowaniach?
Jak będzie używane lotnictwo wojsk lądowych?
Jak należy przygotować lotnictwo wojsk lądowych do takiego użycia?
Ogólnie można przyjąć, że w ustawieniu problemów badawczych posiłkujemy się pytaniami typu: jak było?, jak jest?, jak powinno być?, jak będzie w rzeczywistości? (jak
musi być?), co robić, aby było tak, jak powinno być? Sformułowanie takich pytań
umożliwia zaprojektowanie ogólnego podejścia badawczego (tab. 1).
Tabela 1. Przykład podejścia badawczego do rozwiązania problemu
Zbiór zasad użycia i działania lotnictwa WL
NOWE
2010
t
Jak było i jak jest?
 krótka postgnoza → diagnoza
Jaka rola teraz i wcześniej?
Dynamika zmian użycia i działania lotnictwa WL
w przyszłych operacjach
t
2010
Jak powinno być?
 trendy i tendencje, ich wyjaśnienie na tle tendencji ogólnej
zmiany
Identyfikacja roli lotnictwa WL w osiąganiu efektu Jak będzie, jak musi być?
końcowego operacji połączonej (uzyskaniu rozstrzy prognoza nowego jakościowo
gnięcia)
lotnictwa wojsk lądowych
 systematyka, ujednolicenie i
OBRAZ LOTNICTWA
kategoryzacja aparatu pojęWP
2010
t
ciowego
 desygnaty → pojęcia
Jaka rola i co ona oznacza?
i definicje → terminy, sens (rola)
Co zrobić, by było tak, jak powinno
Jakie zmiany w lotnictwie WL są konieczne, by mo- być?
 strategia dostosowania lotnicgło ono tę rolę spełnić?
twa WL do nowej roli, do noWymiar praktyczny
wych uwarunkowań, nowych
wyzwań, szans
-
-
Jaka przewidywana rola?
-
-
-
Źródło: Opracowanie własne
385
Mariusz WIATR
Istotnym elementem procesu opracowywania pracy promocyjnej jest ustalenie
celu badań. Ogólny zarys celu badań, zwłaszcza celu poznawczego, zaczyna się kształtować już podczas stawiania problemu naukowego, a następnie stopniowo konkretyzuje
w trakcie jego precyzowania. W pewnym uproszczeniu można przyjąć, że celem badań
jest znalezienie naukowych odpowiedzi na pytania zawarte w problemie naukowym
oraz wyartykułowane w procesie jego konkretyzacji. Adekwatnie do problemu zasadniczego (głównego) i problemów pochodnych (szczegółowych) należy określić cel główny i cele szczegółowe (pośrednie) badań.
Efektywne prowadzenie badań naukowych wymaga, oprócz sprecyzowania problemu badawczego, także wysunięcia hipotezy roboczej (wstępnej). Słowo hipoteza
wywodzi się z języka greckiego (hypothesis) i oznacza dosłownie podkład lub przypuszczenie. W pracy naukowej zastosowanie znajduje oczywiście drugie znaczenie.
Hipoteza naukowa jest wobec tego naukowym (opartym na rzetelnych przesłankach)
przypuszczeniem co do istnienia lub nieobecności danej rzeczy czy zjawiska w określonym miejscu lub czasie oraz co do związku zależności danych zjawisk od innych. Hipoteza robocza stanowi stwierdzenie, co do którego istnieje prawdopodobieństwo, że jest
właściwym rozwiązaniem sformułowanych uprzednio problemów badawczych. Tak
więc hipotezy robocze są oczekiwanymi przez badacza wynikami planowanych badań!
Hipotezy traktuje się jako przypuszczenie, które badania mają potwierdzić lub zanegować. Jak to wygląda w praktyce? Otóż w procesie badawczym konieczne jest przekształcanie problemów sformułowanych w postaci pytań ogólnych na zbiór tez, czyli
proponowanych odpowiedzi, po to, aby możliwe stało się ich zbadanie. W hipotezie
roboczej powinny się znaleźć wstępne odpowiedzi na problemy szczegółowe, a tym
samym na problem główny. Spójrzmy na przykład zbioru hipotez jako odpowiedzi na
przedstawione wcześniej pytanie o przyczyny przemocy politycznej:
Prawdopodobieństwo przemocy grupowej zwiększa się wraz ze wzrostem i zakresem
strat ponoszonych przez członków grupy.
Prawdopodobieństwo przemocy politycznej zmienia się istotnie wraz z intensywnością
i zakresem funkcjonowania sprawiedliwości normatywnej (tj. sprawiedliwości opartej
na powszechnie uznawanych standardach moralnych).
Prawdopodobieństwo przemocy politycznej zmienia się istotnie wraz z prawdopodobieństwem przemocy grupowej.
Wielkość przemocy politycznej zmienia się istotnie wraz z prawdopodobieństwem przemocy grupowej11.
11
386
-
-
Niezwykle ważnym zadaniem przygotowawczym jest zaprojektowanie układu
pracy. Tu także spotykamy się z różnymi koncepcjami. W niektórych z nich zaleca się
opracowanie wyodrębnionego rozdziału metodologicznego. Najczęściej zalecam swoim
magistrantom i doktorantom następujący układ pracy:
 wstęp – uzasadnienie wyboru tematu, krytyka literatury, założenia metodologiczne (jeżeli nie opracowujemy rozdziału metodologicznego), układ pracy
z zapowiedziami treści rozdziałów, inne wyjaśnienia wstępne (w praktyce
wstęp powstaje po napisaniu pozostałych elementów pracy promocyjnej);
-
-
-
3. UKŁAD PRACY
Tamże, s. 80.
PROBLEMY NAUKOWE
 rozdział teoretyczny (1) – identyfikacja aktualnego stanu wiedzy nakreślonej
tematem pracy, to odpowiedź na pytanie: jak jest?;
 rozdział merytoryczny (2) – odpowiedź na pytanie: dlaczego tak jest?, tutaj
pojawia się tło prowadzonych badań;
 rozdział merytoryczny (3) – zasadniczy – odpowiedź na pytanie: jak powinno
być? – propozycje rozwiązań koncepcyjnych w oparciu o uzyskane rezultaty
badawcze;
 rozdział merytoryczny (4) – prognostyczny – odpowiedź na pytanie: jak może
być w przyszłości? lub też: co robić, aby było tak, jak powinno być?;
 zakończenie – uogólnienia podsumowujące, ocena stopnia realizacji zamiarów badawczych, wskazanie nierozwiązanych problemów, potrzeba kontynuacji badań;
 wykaz wykorzystanej literatury;
 wykaz szkiców, tabel, rysunków (element nieobowiązkowy);
 ewentualne załączniki.
Układ pracy może być poszerzony o kolejne rozdziały merytoryczne lub też zawężony przykładowo o rozdział prognostyczny. Założenia czy też rozdział metodologiczny w rozprawach habilitacyjnych nie wydaje się konieczny. Treść i forma wywodu
pozwalają bowiem czytelnikowi (a czytelnikami rozpraw habilitacyjnych są z reguły
doświadczeni naukowcy) na ustalenie poprawności podejścia badawczego. Układ pracy
powinien sprzyjać rozwiązywaniu problemów szczegółowych, co w praktyce prowadzi
do tego, że kolejne rozdziały poświęcone są rozwiązaniu odpowiedniego problemu
cząstkowego (szczegółowego). Wskazane jest rozpoczynanie rozdziałów od krótkich
wprowadzeń informujących o tym, co i dlaczego zostało w nich przedstawione, co jest
w nich najważniejsze i jakie podejście zastosowano do rozwiązania problemu. Rozdział
należy zakończyć wnioskami, które stanowić będą podstawę rozważań w kolejnym rozdziale. Tytuły rozdziałów powinny korespondować z problemami szczegółowymi i zawierać odpowiedzi na pytania problemowe. Ewentualne załączniki powinny obrazować
wyniki zastosowanych metod badawczych i stanowić uzupełnienie treści rozdziałów.
PODSUMOWANIE
Na zakończenie tej części cyklu artykułów poświęconego praktycznym zaleceniom przygotowywania prac promocyjnych, należy jednoznacznie zaznaczyć, że zaproponowane tu podejście nie może być traktowane jako uniwersalne. Pozwala ono
wprawdzie na poprawne zaprojektowanie procedury badawczej i przygotowanie pracy
promocyjnej, nie może jednak zastąpić studiów literatury przedmiotu, a przede wszystkim współpracy z promotorem.
-
-
-
-
-
SCIENTIFIC PROBLEMS
Summary
This is the second article in the series of publications devoted to practical advice for those writing degree theses and dissertations. The article presents the significance of a research problem
387
Mariusz WIATR
while developing a dissertation, paying special attention to its phrasing as well as dependencies
between a research subject, the main problem and detailed problems. One has to bear in mind,
however, that a research subject is not synonymous with a research problem or the title of a
dissertation. A research subject should result from a PhD candidate’s exploratory efforts, which
of course does not rule out support from a thesis supervisor. To appropriately phrase a research problem is essential, the reason being that it enables one to design a research procedure, select appropriate research methods and ensures the scientific nature of a thesis.
Key words: degree theses and dissertations, research problems, scientific research, methodology
-
-
-
-
-
Artykuł recenzował: prof. dr hab. Bogdan M. SZULC
388