Problematyka rozprawy dotyczy pisarstwa kobiet związanych ze

Problematyka rozprawy dotyczy pisarstwa kobiet związanych ze środowiskiem
klasztorów żeńskich w Imperium Hiszpańskim w okresie Złotych Wieków, czyli w XVI i
XVII stuleciu. Podejmuję tu analizę twórczości literackiej (poezja, proza, dramat) i tekstów
paraliterackich (listy, autobiografie duchowe-vidas, wstępy/posłowia/dedykacje) zakonnic
różnych reguł na dwóch płaszczyznach. Interesuje mnie, po pierwsze, proces kształtowania
się świadomości pisarskiej poprzez praktykę literacką, a szerzej proces, w ramach którego
kobiety piszące stawały się autorkami i pisarkami. Po drugie, opis i interpretacja twórczości
pisarek zakonnych w kontekście pytania o modele literackie, krytykę i kontynuacje, czyli
możliwa recepcja tradycji, a następnie kształtowanie wzorów literackich w środowisku
klasztorów żeńskich.
Pierwszy rozdział rozprawy poświęcony jest rozważaniom metodologicznym
skupionym wokół pytania, w jaki sposób badać twórczość literacką kobiecego autorstwa
powstałą w wiekach dawnych. Odpowiedź na nie tworzy podstawy perspektywy badawczej
pracy, tj. perspektywy dialogicznej, która jest próbą znalezienia nowego ujęcia, sytuującego
się pomiędzy analizą historiograficzną a ujęciem dialogicznym literackiej krytyki
feministycznej. Innymi słowy, perspektywy, która zauważa i analizuje wielość i różnorodność
kontekstów kształtujących każdą wypowiedź i pozwala na zrozumienie jej zarówno na
płaszczyźnie praktyk twórczych w danym kontekście społeczno-kulturowym, jak i tradycji
literackiej z uwzględnieniem znaczenia i wpływu płci/gender (płci kulturowej) na
kształtowanie się podmiotu- w tym podmiotu piszącego- i relacji społecznych, w ramach
których tworzy. Dialogiczność prezentowanego ujęcia badawczego odnosi się do trzech
powiązanych ze sobą zagadnień. Po pierwsze, do pojęcia „dialogiczności tekstu”,
wprowadzonego przez Michaiła Bachtina (Problemy literatury i estetyki, 1982), jako cechy
procesu historycznoliterackiego, w którym każdy tekst istnieje zawsze w nawiązaniu do dzieł
go poprzedzających i jest niejako odpowiedzią na nie. Po drugie, do odczytania tego pojęcia
przez literacką krytykę feministyczną, reprezentowaną tu przez Iris M. Zavalę i Myriam DíazDiocaretz (Breve historia feminista de la literatura española. Teoría feminista: discursos y
diferencia, 1993), która w analizie tekstu zwraca się nie tylko ku jego ogólnemu znaczeniu,
ale też ku modelom, epistemologii i pojęciom kształtowanym, prezentowanym i
przekazywanym przez tekst i rozumianym zawsze w odniesieniu do relacji
płciowych/rodzajowych. Po trzecie, do mojego rozumienia dialogiczności, które czerpie z obu
tych perspektyw przy jednoczesnym wykorzystaniu narzędzi badawczych tradycyjnej
historiografii, głównie w rozumieniu historii mentalności i L´Ecole des Annales, i krytyki
feministycznej (ujętej z perspektywy historycznej) takich autorek, jak Joan Scott, Constance
Jordan, Gerda Lerner, Gisela Bock, Barbara Weissberger czy Mary Nash. Oryginalny aparat
metodologiczny umożliwił inne, od znanych dotychczas, odczytanie tekstów pisanych przez
autorki zakonne, w którym nacisk położony jest na świadomość pisarską, praktykę literacką i
zagadnienie autorstwa w ramach konkretnych procesów historyczno-kulturowych.
Proponowana perspektywa umożliwiła również krytyczne przyjrzenie się kategoriom
pozornie uniwersalnym, takim jak kanon, gatunki i modele literackie, i co za tym idzie,
wyjście z ram tradycyjnych schematów klasyfikacji i wartościowania twórczości literackiej,
co jest kluczowe przy analizie tekstów kobiecego autorstwa tworzonych w wiekach dawnych.
W drugim rozdziale pracy poświęconym kontekstom historycznym i społecznokulturowym, analizie poddane zostały te zjawiska i czynniki, które zaważyły na fenomenie
kobiecego pisarstwa hiszpańskich Złotych Wieków. Szczególną uwagę położono na takie
kwestie jak: wizerunek kobiet w tekstach kultury oficjalnej (teologicznych, moralizatorskich,
dydaktycznych); ich status prawny; znaczenie i dynamika pisarstwa kobiecego oraz miejsce
owego pisarstwa w tradycjach literackich XVI i XVII wieku. Zanalizowane zostały pokrótce
procesy zachodzące w Kościele Katolickim tego okresu (reforma Kościoła zainicjowana
przez Królów Katolickich, Reformacja i Kontrreformacja), a także wynikające z nich
przemiany w monastycyzmie w ogóle i hiszpańskim monastycyzmie kobiet w szczególności.
Następnie scharakteryzowano żeńskie środowisko klasztorne, jego dynamikę i zróżnicowanie,
a także model kobiety zakonnej sformułowany w dyskursach teologów i moralistów oraz
konkretne próby sióstr zakonnych różnych reguł negocjowania granic owego modelu.
Trzeci rozdział rozprawy to część analityczna zatytułowana „Praktyka literacka”.
Punkt wyjścia stanowi opis specyfiki „bycia pisarką zakonną” gdzie analizie poddany został
kontekst społeczno-kulturowy kobiecego pisarstwa zakonnego. Odniesienie się do terminu
«acosmia», wprowadzonego przez Françoise Collin (Praxis de la diferencia, 2006) pozwoliło
na podkreślenie społecznych, historycznych i kulturowych kontekstów, jako warunkujących
role płciowe, a tym samym określających i determinujących pozycję podmiotu w
społeczeństwie (jego/jej doświadczeń, jego/jej pragnień, jego/jej twórczości). Wyjście od
analizy warunków historycznych i konkretnych wzorców kulturowych pozwoliło natomiast na
zrozumienie specyficznej pozycji piszących zakonnic, jako wykształconych kobiet żyjących
poza społeczeństwem, a jednocześnie będących częścią kultury oficjalnej, co z kolei
umożliwiło dalszą krytyczną refleksję nad znaczeniem, możliwościami i ograniczeniami
determinującymi rolę pisarki-mniszki w kontekście Renesansu i Baroku hiszpańskiego.
Druga część rozdziału, zatytułowana „Modele” przedstawia typologię modeli
autorskich pisarek zakonnych Złotych Wieków. Podzielona została na pięć sekcji
sklasyfikowanych według specyficznych argumentów retorycznych legitymujących autorstwo
i konstytuujących autorytet literacki: argumentum ad verecundiam, argumentum ad feminam,
argumentum ad auditorem, argumentum ad experientiam i argumentum ad divinam
voluntatem. Wprowadzenie jako kluczowych pojęć literackiego autorytetu i autorstwa,
stanowiących element wspólny korpusu badawczego, umożliwiło rozpoznanie tekstów
pisanych przez autorki zakonne jako „twórczości literackiej” i pozwoliło wyszczególnić pięć
nurtów: tradycji św. Teresy i jej kontynuatorek, pierwszych kronikarek reguły karmelitanek
bosych; autorek pierwszych książek drukowanych negocjujących swoje autorstwo poprzez
prologi; tradycji dramatycznej wśród madryckich sióstr trynitariuszek bosych; doświadczenia
mistyczek i męczennic ujętego w ramach autobiografii duchowych; strategicznego znaczenia
profetek visionarias reales analizowanej tu na szczególnym przykładzie autorek pełniących
funkcje królewskich doradców duchowych i politycznych.
Analiza tekstów oparta została na pojęciach świadomości pisarskiej i strategicznym
znaczeniu dyskursu, co umożliwiło zrozumienie fenomenu pisarstwa kobiecego jako cennego
źródła informacji o społeczno-kulturowych warunkach, w ramach których kobietom udało się
zaistnieć jako pisarkom, autorkom i tym samym uprawomocnić swoją tożsamość w
odniesieniu do kultury oficjalnej. Ponadto, zauważenie pewnej ciągłości, zdefiniowanie
modeli literackich i całościowe, panoramiczne ujęcie tekstów, dotychczas analizowanych
wybiórczo, pozwoliło na zarysowanie i zdefiniowanie charakteru pierwszych tradycji
literackich pisarstwa kobiecego i zrozumienie jego specyfiki nie w oderwaniu, a w
szczególnym połączeniu i zmiennej relacji z tradycjami literackimi Złotych Wieków
Imperium Hiszpańskiego.