tutaj - Programy Helsińskiej Fundacji Praw Człowieka

Transkrypt

Warszawa, dnia 4 listopada 2015 r.
….../2015/MPL
Szanowny Pan
prof. dr hab. Andrzej Rzepliński
Prezes Trybunału Konstytucyjnego
Al. Jana Christiana Szucha 12a
00-918 Warszawa
sygn. K 6/14
Opinia amicus curiae
Helsińskiej Fundacji Praw Człowieka w sprawie połączonych wniosków i pytań
prawnych dotyczących zgodności niektórych przepisów ustawy o postępowaniu wobec
osób z zaburzeniami psychicznymi stwarzających zagrożenie życia, zdrowia lub wolności
seksualnej innych osób z Konstytucją RP
Helsińska Fundacja Praw Człowieka (dalej jako: Fundacja, HFPC) pragnie
przedstawić Trybunałowi Konstytucyjnemu opinię amicus curiae w związku z połączonymi
sprawami z wniosków: Prezydenta Rzeczypospolitej Polskiej (sygn. K 6/14), Rzecznika Praw
Obywatelskich (sygn. K 11/14) oraz pytań prawnych: Sądu Okręgowego w Lublinie (sygn. P
20/14), Sądu Apelacyjnego we Wrocławiu (sygn. P 51/14) dotyczących zgodności z
Konstytucją RP niektórych przepisów ustawy z dnia 22 listopada 2013 r. o postępowaniu
wobec osób z zaburzeniami psychicznymi stwarzających zagrożenie życia, zdrowia lub
wolności seksualnej innych osób1 (dalej jako: ustawa).
1. Uwagi ogólne
„Opinia przyjaciela sądu” (amicus curiae) to znana w praktyce orzeczniczej forma
wyrażania przez organizacje pozarządowe poglądu w sprawie rozpatrywanej przed sądem lub
trybunałem, któremu taka opinia jest przedstawiana. Opinia amicus curiae formułowana jest
z uwzględnieniem szczególnej wiedzy oraz na podstawie badań prowadzonych w ramach
działalności statutowej organizacji pozarządowej. Opinia ta ma w swoim założeniu pomóc
organowi władzy sądowniczej w kompleksowym rozpatrzeniu sprawy, z uwzględnieniem
argumentów oraz poglądów, które być może nie są przedstawiane przez strony postępowania,
1
Dz. U. z 2014 r., poz. 24, ze zm.
ale są ważne z punktu widzenia interesu publicznego. W tym sensie dla Helsińskiej Fundacji
Praw Człowieka „klientem” nie jest konkretny uczestnik postępowania sądowego, ale
Konstytucja RP i obowiązujący na jej podstawie porządek prawny w kontekście konkretnych
okoliczności faktycznych i prawnych danej sprawy. „Opinie przyjaciela sądu” były już
wielokrotnie składane przez Helsińską Fundację Praw Człowieka w sprawach
rozpoznawanych przed sądami powszechnymi, sądami administracyjnymi, Sądem
Najwyższym, Trybunałem Konstytucyjnym oraz Europejskim Trybunałem Praw Człowieka.
Jak zauważył Trybunał Konstytucyjny w wyroku z 16 stycznia 2006 r. w sprawie o
sygn. akt SK 30/05 „brak dwuinstancyjności postępowania oraz zasada prawdy obiektywnej,
jako podstawa postępowania przed TK, uzasadniają uwzględnianie w postępowaniu o
kontrolę konstytucyjności ocen przedstawianych przez organizacje społeczne”. Korzystanie z
takich ocen służy, zdaniem Trybunału, sformułowaniu opinii pozwalającej na bardziej
wszechstronną ocenę analizowanego zagadnienia i zwiększenie społecznej akceptacji
rozstrzygnięć Trybunału oraz społeczną kontrolę władzy. Ponadto, Trybunał zauważył
w cytowanym powyżej wyroku, że działalność HFPC pozwala jej na zgromadzenie wiedzy
i doświadczenia o funkcjonowaniu wymiaru sprawiedliwości, co stanowiło argument za
uznaniem przez Trybunał przedstawienia poglądu prawnego jako amicus curiae przez
Helsińską Fundację Praw Człowieka za pożądane.
2. Interes Helsińskiej Fundacji Praw Człowieka
Helsińska Fundacja Praw Człowieka jest organizacją pozarządową, której statutowym
celem jest ochrona praw człowieka, w tym ich przestrzegania przez organy władzy publicznej
w Polsce. Jednym z priorytetów działalności HFPC jest troska o przestrzeganie
konstytucyjnych gwarancji w zakresie wolności osobistej jednostki oraz proporcjonalności
przy ograniczaniu i pozbawianiu tej wolności.
Sprawa będąca przedmiotem wniosków i pytań prawnych oznaczonych wspólną
sygnaturą K 6/14 dotyczy ustawy, która stwarza nową podstawę prawną do pozbawienia
wolności jednostki. Prace legislacyjne związane z opracowaniem ustawy wiązały się ze
znacznym zainteresowaniem medialnym. Były również na bieżąco monitorowane przez
Helsińską Fundację Praw Człowieka. W ramach programu „Monitoring procesu
legislacyjnego w obszarze wymiaru sprawiedliwości” działającego w HFPC przygotowane
zostały opinie prawne analizujące projekty ustawy na kolejnych etapach prac legislacyjnych –
zarówno na etapie prac w Radzie Ministrów 2, jak również w Parlamencie3. HFPC zwróciła się
również do Prezydenta RP o rozważenie skierowania ustawy do Trybunału Konstytucyjnego
w trybie kontroli prewencyjnej w celu dokonania oceny jej zgodności z Konstytucją.
Fundacja, mając na względzie wagę możliwych naruszeń praw człowieka związanych z
funkcjonowaniem ustawy, zdecydowała, że taki wniosek powinien zostać skierowany także
przez Rzecznika Praw Obywatelskich4 oraz Prokuratora Generalnego5.
2
3
Opinia do projektu ustawy o postępowaniu wobec osób z zaburzeniami psychicznymi stwarzających
zagrożenie życia, zdrowia lub wolności seksualnej innych osób (projekt z 11 kwietnia 2013 r.) dostępna na:
http://programy.hfhr.pl/monitoringprocesulegislacyjnego/files/2013/06/opinia_projekt_postepowanie_wobec
_osob_zaburzonych.pdf oraz opinia do projektu ustawy o zmianie ustawy – Kodeks karny oraz niektórych
innych
ustaw
(projekt
z
28
stycznia
2013
r.)
dostępna
na:
http://programy.hfhr.pl/monitoringprocesulegislacyjnego/opinia-hfpc-w-sprawie-projektu-zmiany-kodeksukarnego-oraz-ustawy-o-ochronie-zdrowia-psychicznego/.
Opinia do ustawy z dnia 23 października 2013 r. o postępowaniu wobec osób z zaburzeniami psychicznymi
stwarzających zagrożenie życia, zdrowia lub wolności seksualnej innych osób dostępna na:
http://programy.hfhr.pl/monitoringprocesulegislacyjnego/files/2013/11/Senat_opinia_druk_475.pdf.
2
Kolejnym z działań Helsińskiej Fundacji Praw Człowieka była obserwacja przebiegu
pierwszego postępowania sądowego prowadzonego w oparciu o zaskarżoną ustawę. W dniu 5
lutego 2014 r. Helsińska Fundacja Praw Człowieka skierowała do Sądu Okręgowego w
Rzeszowie opinię przyjaciela sądu6 w sprawie Mariusza T. prowadzonej na podstawie
przedmiotowej ustawy. W opinii przedstawione zostały główne argumenty świadczące
o niezgodności ustawy z Konstytucją RP oraz Europejską Konwencją Praw Człowieka, tj.
naruszenie zakazu stosowania prawa wstecz, nieproporcjonalne ograniczenie wolności
osobistej, podwójne karanie za ten sam czyn. Stanowisko takie zostało również przedstawione
Sądowi Apelacyjnemu w Łodzi w ramach prowadzonego tam postępowania (sygn. I ACa
1314/14).
Celem niniejszej opinii jest przede wszystkim zaprezentowanie przebiegu prac
legislacyjnych nad zaskarżoną ustawą. W ocenie Fundacji, ukazuje to rzeczywisty cel działań
ustawodawcy oraz naturę prawną stworzonych instrumentów prawnych, takich jak
umieszczenie w Krajowym Ośrodku Zapobiegania Zachowaniom Dyssocjalnym. To z kolei
ma bezpośrednie przełożenie na analizę zaskarżonej ustawy z punktu widzenia m.in.
konstytucyjnego zakazu działania prawa wstecz czy zakazu podwójnego karania za ten sam
czyn. Innymi słowy, przebieg prac legislacyjnych dotyczących ustawy pozwala na
sformułowanie wniosku, że jest ona przykładem instrumentalnego traktowania prawa,
konstruowanego pod konkretne osoby. Całościowa ocena wszystkich argumentów
odnoszących się do oceny jej zgodności z Konstytucją będzie w stanie doprowadzić do
prawidłowego wyważenia dwóch konstytucyjnych wartości: wolności osobistej i porządku
publicznego.
3. Przedmiot wniosków i sformułowane zarzuty
Przedmiotem sprawy jest zbadanie zgodności ustawy z dnia 22 listopada 2013 r.
o postępowaniu wobec osób z zaburzeniami psychicznymi stwarzających zagrożenie życia,
zdrowia lub wolności seksualnej innych osób (dalej: ustawa) z Konstytucją RP w zakresie
wyznaczonym przez wnioski i pytania prawne, tj.:
I. wniosek Prezydenta RP z dnia 4 marca 2014 r. (sygn. K 6/14) o zbadanie
zgodności:
1) art. 14 ust. 3 ustawy z art. 41 ust. 1 w związku z art. 31 ust. 3 Konstytucji RP,
2) art. 19 ust. 3 ustawy z art. 42 ust. 1 w związku z art. 2 Konstytucji RP,
3) art. 11 i art. 14 ust. ustawy z art. 2 i art. 41 ust. 1 Konstytucji RP.
Wniosek Prezydenta RP zawiera pytania wyrażające wątpliwości wnioskodawcy, czy
zaskarżone przepisy odpowiadają wymogom konstytucyjnym. W szczególności Prezydent RP
wyraża wątpliwość, czy umieszczenie w Krajowym Ośrodku Zapobiegania Zachowaniom
Dyssocjalnym jest proporcjonalnym ograniczeniem wolności osobistej. W ramach
drugiego zarzutu Prezydent stara się ustalić, jaki jest charakter umieszczenia w Krajowym
4
5
6
Pismo
skierowane
do
Rzecznika
Praw
Obywatelskich,
dostępne
na
stronie:
http://programy.hfhr.pl/monitoringprocesulegislacyjnego/files/2014/01/RPO_ustawaz22list2013_pismo_TK.
pdf.
Pismo skierowane do Prokuratora Generalnego z prośbą o rozważenie skierowania do Trybunału
Konstytucyjnego ustawy z 22 listopada 2013 r. o postępowaniu wobec osób z zaburzeniami psychicznymi,
http://programy.hfhr.pl/monitoringprocesulegislacyjnego/files/2014/02/PG-pismo-w-sprawie-ustawy-z-2211-13.pdf.
Opinia przyjaciela sądu „amicus curiae” w sprawie Mariusza T. skierowana do Sądu Okręgowego w
Rzeszowie: http://programy.hfhr.pl/monitoringprocesulegislacyjnego/files/2014/02/amicusSORzeszow.pdf.
3
Ośrodku formułując jednocześnie zarzut, iż umieszczenie to ma rzeczywiście charakter karny,
m.in. z uwagi na realną obawę dożywotniej izolacji7. Powołując się na orzecznictwo
Trybunału Konstytucyjnego wnioskodawca argumentuje, że „zakres stosowania art. 42 ust. l
Konstytucji może dotyczyć nie tylko odpowiedzialności karnej w ścisłym tego słowa
znaczeniu, ale również innych form odpowiedzialności prawnej związanej z wymierzaniem
kar, środków o charakterze represyjnym (penalnym) wobec jednostki”.
Co do charakteru umieszczenia w Krajowym Ośrodku, wnioskodawca poddaje
w wątpliwość, czy rzeczywistym celem ustawodawcy jest terapeutyczny charakter tego
umieszczenia. „Istnieje wątpliwość, czy ustalenie takich zaburzeń w oderwaniu od charakteru
uprzedniej działalności przestępczej sprawcy jest w ogóle możliwe (…) i czy wskazanie
postępowania wykonawczego jako okresu, w którym występować mają zaburzenia
psychiczne nie ma jedynie charakteru postulatywnego” 8. Ten zarzut wnioskodawca
konkluduje stwierdzeniem, że „umieszczenie sprawcy w zakładzie zamkniętym ze względu na
konieczność zapobieżenia popełnieniu przez niego kolejnych przestępstw nosi znamiona
środka represyjnego”.
W trzecim zarzucie wnioskodawca wskazuje, że ustawa zawiera normy niewykonalne,
na co wskazywać mają m.in. opinie ekspertów-psychiatrów przedstawione w trakcie procesu
legislacyjnego. W ocenie wnioskodawcy, przedmiot opinii biegłych psychiatrów obejmujący
m.in. obowiązek sporządzenia prognozy co do przyszłego postępowania osoby objętej
przepisami zaskarżonej ustawy może naruszać zasadę prawidłowej legislacji oraz
konstytucyjnie chronioną wolność osobistą. Wnioskodawca wskazuje również na wątpliwości
co do realnej roli sądu w podejmowaniu decyzji o umieszczeniu w Ośrodku oraz wyraża
obawę, iż sąd może zostać sprowadzony do „roli notarialnej”.
II. wniosek Rzecznika Praw Obywatelskich z 16 maja 2014 r. (sygn. K 11/14)
o zbadanie zgodności:
1) art. 1 pkt 1 ustawy, w zakresie w jakim określa, że ustawa reguluje postępowanie
wobec osób, które odbywają prawomocnie orzeczoną karę pozbawienia wolności,
wykonywaną w systemie terapeutycznym z art. 41 ust. 1 w zw. z art. 31 ust. 3
Konstytucji RP,
2) art. 9 w związku z art. 1 pkt 2 i 3 ustawy w zakresie, w jakim nie określa terminu
wydania w postępowaniu wykonawczym opinii psychiatrycznej i psychologicznej
o stanie zdrowia stanowiącej następnie podstawę wniosku dyrektora zakładu karnego
do właściwego sądu o uznanie osoby, której dotyczy wniosek, za osobę stwarzającą
zagrożenie z art. 2 i art. 41 ust. 1 Konstytucji RP,
3) art. 14 ust. 2 i 3 ustawy z art. 2 Konstytucji RP oraz z art. 41 ust. 1 Konstytucji RP,
4) art. 23 ust. 2 ustawy z art. 47 i art. 49 w związku z art. 31 ust. 3 Konstytucji RP,
5) art. 25 ustawy w zakresie, w jakim nie określa zasad postępowania terapeutycznego,
jakim zostaje objęta osoba umieszczona w Ośrodku z zasadą zaufania obywateli do
państwa i prawa wynikającą z art. 2 Konstytucji RP,
6) art. 46 ust. 1 oraz art. 47 ust. 2 ustawy w zakresie, w jakim nie przewidują
sporządzenia tożsamych opinii biegłych, jak opinie wymagane w celu umieszczenia w
Ośrodku, z art. 2 i art. 41 ust. 1 w związku z art. 31 ust. 3 Konstytucji RP.
7
8
Ponadto wnioskodawca argumentuje, że „stopień dolegliwości nowego środka postpenalnego dla osoby nim
objętej może być porównywalny, jeśli nie tożsamy z karą pozbawienia wolności”.
s. 13-14 wniosku z dnia 4 marca 2014 r.
4
Przede wszystkim zdaniem Rzecznika Praw Obywatelskich (dalej: RPO) zaskarżona
ustawa – wbrew zamierzeniom ustawodawcy – nie stosuje się jedynie do najgroźniejszych
sprawców. Rzecznik podnosi przy tym argument, że w systemie terapeutycznym – zgodnie z
art. 96 k.k.w. - mogą znajdować się również osoby wyrażające na to zgodę, w celu otrzymania
leczenia np. odwykowego. Zdaniem RPO szeroki i różnorodny krąg adresatów ustawy
obejmuje osoby, które wcale nie popełniły najcięższych przestępstw. Rzecznik podniósł
również zarzut niedostatecznej precyzji przepisów. Podkreślił on przy tym, że znalezienie się
wśród adresatów ustawy ma charakter stygmatyzujący.
Drugi argument RPO koncentruje się wokół art. 9 ustawy, który nie wskazuje terminu
wydania opinii psychiatrycznej będącej podstawą skierowania wniosku do sądu.
Trzeci zarzut odnosi się do art. 14 ustawy, który używa pojęć „wysokiego” i „bardzo
wysokiego” prawdopodobieństwa popełnienia w przyszłości określonych czynów
zabronionych. Ustawa – zdaniem RPO – nie daje narzędzi umożliwiających wytyczenie
granicy między tymi dwiema kategoriami. Dodatkowo powołując się na stanowisko prof.
Marka Jaremy, konsultanta krajowego w dziedzinie psychiatrii, RPO argumentuje, że
„brakuje w psychiatrii zdefiniowanego, jasnego i uniwersalnego kryterium dla oceny
wysokiego prawdopodobieństwa popełnienia czynu zabronionego”. Dodatkowo, ustawowa
regulacja prowadzi do przeniesienia na biegłych odpowiedzialności za rozstrzygnięcie
sprawy.
Kolejny zarzut odnosi się do sposobu uregulowania czynności operacyjnorozpoznawczych prowadzonych przez Policję na podstawie zaskarżonej ustawy. W ocenie
RPO przesłanki prowadzenia kontroli operacyjnej zostały ukształtowane odmiennie niż w
ustawie o Policji, zaś zróżnicowanie tych przesłanek w zależności od osoby, która stanowi
zagrożenie dla chronionych wartości, jest nieuzasadnione. W ocenie RPO cel kontroli
operacyjnej prowadzonej na podstawie zaskarżonej ustawy jest inny niż tylko
wykrywanie/zapobieganie przestępstw, zaś ingerencja w prawo chronione konstytucyjnie ze
względu na podmiot mogący być naruszycielem życia/zdrowia, powoduje, że cel kontroli
operacyjnej wykracza poza zakres ustawy.
Piąty zarzut dotyczy art. 25 ustawy, który nie określa zasad postępowania
terapeutycznego. RPO wskazał, że trudno ustalić na czym polegać ma terapia prowadzona w
Krajowym Ośrodku. Ponadto RPO wskazuje, iż pominięto rolę psychoterapeutów, z drugiej
zaś strony terapia przymusowa jest niemożliwa. W ocenie RPO art. 25 stanowi uregulowanie
pozorne bez odniesienia do terapii czy jej form.
Zarzuty kierowane pod adresem art. 46 i 47 ustawy odnoszą się do tego, iż przy
procedurze przedłużania pobytu w Ośrodku art. 46 nie wymaga sporządzenia opinii
analogicznych do tych, które są niezbędne w procedurze skierowania do Ośrodka.
III. pytanie prawne Sądu Okręgowego w Lublinie z 24 kwietnia 2014 r. (sygn. P
20/14) o zbadanie zgodności:
1) art. 2 ust. 3 ustawy z art. 2 w związku z art. 31 ust. 1 i 3 w związku z art. 41 ust. 1 i 2
oraz art. 42 Konstytucji RP,
2) art. 9 ustawy z art. 2 w związku z art. 31 ust. 1 i 3 w związku z art. 41 ust. 1 i 2
Konstytucji RP,
3) art. 11 ustawy z art. 2 w związku z art. 31 ust. 1 i 3 w związku z art. 41 ust. 1 i 2
Konstytucji RP,
5
4) art. 14 ust. l-4 ustawy z art. 2 w związku z art. 31 ust. 1 i 3, w związku z art. 41 ust. 1 i
2, w związku z art. 42 ust.3, w związku z art. 45 ust. 1 Konstytucji RP,
5) art. 24 ust. 1, 3, 4 ustawy z art. 176 ust. 1 Konstytucji RP,
6) art. 32 ust. 1 w związku z art. 46 i art. 47 ust. 1 ustawy art. 41 ust. 1 i 2 w związku z
art. 176 ust. 1 Konstytucji RP.
Sąd Okręgowy w Lublinie wskazał, że ustawa odbiega od jej pierwotnych założeń
i obejmuje wszystkich sprawców odbywających karę w systemie terapeutycznym, a nie tylko
tych, którzy popełnili najpoważniejsze przestępstwa. Decyzję o umieszczeniu osoby w
systemie terapeutycznym może podjąć komisja penitencjarna – składająca się z
funkcjonariuszy, tj. osób podległych władzy wykonawczej. Natomiast wniosek dyrektora nie
musi być oparty o wnioski ze sporządzonej opinii psychiatrycznej9.
Dodatkowo Sąd formułuje zarzut obejścia przez ustawodawcę zakazu ne bis in idem:
„Nie sposób, nie zauważyć, że nakazanie rozstrzygania o tych kwestiach w oparciu o przepisy
postępowania cywilnego, w połączeniu ze świadomym zerwaniem orzeczenia ze związkiem
przyczynowym pomiędzy przestępstwem stanowiącym podstawę prawomocnego skazania,
a zastosowaniem instytucji prawnych z art. 3 ustawy, służy w istocie próbie obejścia zakazu
naruszenia zasady ne bis in idem”.
W dalszej części postanowienia sąd pytający argumentuje: „(...) zawarta w
analizowanym przepisie ustawy możność nieograniczonego temporalnie inicjowania przez
dyrektorów zakładów karnych, a nie organy konstytucyjnie powołane do ochrony prawnej
obywateli, kolejnych postępowań o charakterze represyjnym, ukierunkowanych na
ograniczenie wolności jednostki, która odbyła już karę za popełnione przestępstwo, w oparciu
o dowolne motywy, a nie niezbędność takiego działania, nie może być pogodzona z zasadą
państwa prawnego wynikającą z przywołanych przepisów Konstytucji”. Sąd pytający
podważył przy tym możliwość dokonania porównania zaskarżonej ustawy z ustawą o
ochronie zdrowia psychicznego, której celem jest ochrona zdrowia psychicznego. Sąd
pytający dokonał jednak porównania zaskarżonej regulacji z art. 95a k.k.
Kolejna część zarzutów formułowanych przez sąd pytający jest kierowana pod
adresem art. 2 ust. 3 ustawy, który przewiduje odpowiednie stosowanie przepisów ustawy z
dnia 17 listopada 1964 r. – Kodeks postępowania cywilnego (Dz. U. Nr 43, poz. 296, z późn.
zm.) o postępowaniu nieprocesowym (ze zmianami wynikającymi z ustawy), z tym że „do
środków odwoławczych wnoszonych przez osobę, której dotyczy postępowanie uregulowane
w niniejszej ustawie, nie ma zastosowania art. 368 ustawy z dnia 17 listopada 1964 r. –
Kodeks postępowania cywilnego”. Sąd pytający koncentruje swoje zarzuty wokół stosowania
art. 523 zd. 2 k.p.c. w ramach postępowania prowadzonego na podstawie zaskarżonej ustawy.
Zgodnie z tym przepisem prawomocne postanowienie oddalające wniosek sąd może zmienić
w razie zmiany okoliczności sprawy.
Sąd pytający wskazuje: „Oznacza to, że zakończenie postępowania zainicjowanego
przez dyrektora jednostki penitencjarnej w jedyny sposób korzystny dla osoby skazanej (z
punktu widzenia jej praw do wolności osobistej), przy modelu postępowania sądowego
przyjętym przez ustawodawcę sprawia, że w ogóle nie zaistnieje stan prawomocnej powagi
rzeczy osądzonej takiego rozstrzygnięcia, lub też powaga taka będzie miała charakter
9
W ocenie HFPC tak sformułowany zarzut powinien być rozpatrywany w połączeniu z zarzutem RPO
dotyczącym swoistej stygmatyzacji związanej ze wszczęciem wobec określonej osoby postępowania na
podstawie zaskarżonej ustawy.
6
„względny, warunkowy”. (…) W konsekwencji, wnioskujący dyrektor jednostki
penitencjarnej potencjalnie może, bez żadnych ograniczeń temporalnych, wnosić o zmianę
postanowienia Sądu, w postępowaniu, w którym nie uwzględniono jego wniosku, powołując
się na niesprecyzowane ustawowo „zmiany okoliczności”.
Mając powyższe na uwadze sąd formułuje zarzut o niezgodności art. 2 ust. 3 ustawy z
art. 2 w zw. z art. 31 ust. l i 3 w zw. z art. 41 ust. l i 2 i art. 42 Konstytucji RP.
Kolejny zarzut sądu pytającego jest kierowany pod adresem art. 9 ustawy, który w
ocenie sądu tworzy sytuację, w której „przedmiotowe opinie [biegłych] mogą być traktowane
wyłącznie jako element formalny wniosku [o uznanie za osobę stwarzającą
niebezpieczeństwo], bez jakiejkolwiek łączności ze stanem zdrowia skazanego po odbyciu
kary pozbawienia wolności w systemie terapeutycznym, bez związku z wynikami takiej
terapii”10.
Z kolei w odniesieniu do art. 11 i 14 zaskarżonej ustawy sąd pytający – powołując się
na opinie lekarzy psychiatrów wyrażone w trakcie procesu legislacyjnego – wyraża
wątpliwości co do możliwości „efektywnej oceny przedmiotowych opinii” z uwagi na „brak
jakichkolwiek narzędzi badawczych z zakresu psychiatrii i psychologii dla diagnozowania
przesłanki opisanej w art. 11 ustawy, brak naukowo opracowanej metodyki postępowania
przez lekarzy psychiatrów, seksuologów oraz przedstawicieli nauk społecznych przy
potencjalnym kwantyfikowaniu stopnia prawdopodobieństwa popełnienia określonego,
konkretnego czynu zabronionego (a nie prawdopodobieństwa powrotu do przestępstwa „w
ogólności")”11. To z kolei, zdaniem sądu, „stwarza pozory rozpatrywania sprawy przez
niezależny i niezawisły sąd”, skoro główną przesłanką do wydania takiego orzeczenia są
ustalenia opinii biegłych „nie poddające się jakiejkolwiek merytorycznej ocenie, w aktualnym
stanie wiedzy nauk społecznych i medycznych”. Zdaniem sądu pytającego, sąd rozpoznający
sprawę zostaje „sprowadzony wyłącznie do roli organu notyfikującego ustalenia specjalistów,
co do których ustawodawca nie zawarł zarazem żadnych wymogów w aspekcie
przygotowania kryminologicznego i prawnokarnego”, co narusza art. 2 Konstytucji.
Ostatnia grupa zarzutów sądu odnosi się do art. 24 i 32 ustawy i możliwości
zaskarżenia postanowień wydanych w przedmiocie rozpoznania wniosków o zmianę
zasądzonego środka – nadzoru prewencyjnego lub umieszczenia w ośrodku. Przeprowadzona
interpretacja przepisów prowadzi sąd pytający do wniosku, że w/w przepisy ustawy są
niezgodne z art. 41 ust. 2 w zw. z art. 176 ust. 1 Konstytucji RP.
IV. pytanie prawne Sądu Apelacyjnego we Wrocławiu (sygn. P 51/14) o zbadanie
zgodności:
1) art. 1 ustawy z art. 41 ust. 1 w zw. z art. 31 ust. 3 Konstytucji RP,
2) art. 14 ust. 2 i 3 ustawy z art. 41 ust. 1 i 42 ust. 1 w zw. z art. 31 ust. 1 i 3
Konstytucji RP,
3) art. 15 ust. 1 zdanie pierwsze ustawy z art. 177 Konstytucji RP.
Sąd Apelacyjny we Wrocławiu w stosunku do art. 1 ustawy formułuje zarzut, że
przesłanki zawarte w tym przepisie tworzą bardzo szeroki krąg podmiotów, które mogą nią
być objęte i „nie zawierają jakiejkolwiek konkretyzacji, która pozwalałaby na prawidłowe, a
10 Niektóre aspekty zarzutów odnoszących się do art. 9 ustawy zostały rozwinięte przez sąd pytający w
postanowieniu z 22 maja 2014 r.
11 Jak wskazuje sąd pytający możliwe są cztery stopnie prawdopodobieństwa: zerowy (brak
prawdopodobieństwa), niewysoki, wysoki, bardzo wysoki.
7
nie intuicyjne stosowanie przepisów ustawy”. Sąd podaje przykładowo, że ustawodawca nie
wskazał jak długo osoba powinna przebywać w systemie terapeutycznym 12 lub jaka była
podstawa jego umieszczenia w systemie terapeutycznym. Sąd formułuje przy tym zarzut
niezgodności z art. 41 ust. 1 Konstytucji.
Drugi zarzut dotyczy art. 14 ust. 2 i 3 ustawy, w którym zastosowane zostały zwroty
niedookreślone (wysokie i bardzo wysokie prawdopodobieństwo). Odnosząc się do tych
zwrotów „biegli mają (…) stworzyć prognozę kryminalnych zachowań uczestnika w
przyszłości. Budzi wątpliwości, czy sporządzenie na podstawie jednokrotnego badania, jak w
niniejsze sprawie, opinii, która z reguły stanowić będzie podstawę orzekania o de facto
pozbawieniu lub ograniczeniu wolności na czas nieograniczony, tak by stanowiła ona
miarodajną podstawę orzeczenia, jest w ogóle możliwe.”
Sąd pytający argumentuje, że „ustawa nadkłada na sąd obowiązek wystawiania swego
rodzaju świadectw charakterologicznych nie wyjaśniając, jak Sąd ma to zrobić, by orzekać
w sposób odpowiadający konstytucyjnemu pojęciu sprawowania wymiaru sprawiedliwości, a
nie sprowadzać orzekanie do akceptacji lub nie opinii biegłych stanowiących rodzaj prognozy
i niemożliwych do weryfikacji, co do których to opinii nie dano sądowi nawet możliwości
zarządzenia sporządzenia ich po obserwacji w zakładzie psychiatrycznym (art. 13 ust. 1
ustawy)”. Konkludując, sąd ocenia, że orzeczenie wydane na podstawie zaskarżonej ustawy
„jest orzeczeniem o prognozie, co najwyżej o fakcie, zresztą trudno sprawdzalnym na etapie
orzekania, a nie sprawowaniem wymiaru sprawiedliwości”.
4. Geneza ustawy z 22 listopada 2013 r.
Ustawa z 22 listopada 2013 r. jest wynikiem medialnych doniesień z drugiej połowy
2012 r., w których wskazywano, że na podstawie amnestii z 1989 r.13 w najbliższym czasie na
wolność wyjdą osoby skazane przed 1989 r. na karę śmierci, którą ustawodawca zmienił na
karę 25 lat pozbawienia wolności14. Wizja tego, że osoby skazane w czasach Polskiej
Rzeczypospolitej Ludowej za wielokrotne i cechujące się znacznym okrucieństwem
zabójstwa, gwałty oraz czyny przeciwko wolności seksualnej małoletnich wyjdą na wolność
po zakończeniu przez nich prawomocnie orzeczonych kar, spowodowała, że Ministerstwo
Sprawiedliwości rozpoczęło prace nad stworzeniem podstaw prawnych dla dalszego
izolowania tych osób.
Pierwszy etap prac legislacyjnych
We wrześniu 2012 r. Ministerstwo Sprawiedliwości rozpoczęło prace nad projektem
założeń ustawy o zmianie ustawy - Kodeks karny oraz niektórych innych ustaw 15.
Zasadniczym celem tych założeń była implementacja do polskiego porządku prawnego
dwóch dyrektyw unijnych16 oraz Konwencji Rady Europy o ochronie dzieci przed
12 Można wyobrazić sobie sytuację, w której osadzony został skierowany do odbywania kary w systemie
terapeutycznym w ostatnich tygodniach odbywania kary.
13 Ustawa z dnia 7 grudnia 1989 r. o amnestii , Dz.U. 1989 nr 64 poz. 390.
14 A. Szulc, Bestie wracają: Mordercy na wolności, Newsweek 19 września 2012 r., artykuł dostępny na
stronie: http://polska.newsweek.pl/bestie-wracaja—mordercy-na-wolnosci,96083,1,1.html.
15 Projekt nr ZC25, dostępny na stronie: http://legislacja.rcl.gov.pl/projekt/63711.
16 Dyrektywa Parlamentu Europejskiego i Rady 2011/92/UE z dnia 13 grudnia 2011 r. w sprawie zwalczania
niegodziwego traktowania w celach seksualnych i wykorzystywania seksualnego dzieci oraz pornografii
dziecięcej, zastępująca decyzję ramową Rady 2004/68/WSiSW oraz Dyrektywa Parlamentu Europejskiego i
Rady 2011/36/UE z dnia 5 kwietnia 2011 r. w sprawie zapobiegania handlowi ludźmi i zwalczania tego
procederu oraz ochrony ofiar, zastępująca decyzję ramową Rady 2002/629/WSiSW.
8
seksualnym wykorzystywaniem i niegodziwym traktowaniem w celach seksualnych17. W
założeniach projektodawca (Ministerstwo Sprawiedliwości) wskazał, że „działania
implementacyjne powinny być również uzupełnione poprzez wprowadzenie nowego katalogu
środków zabezpieczających nakierowanych m.in. na sprawców przestępstw seksualnych oraz
seryjnych zabójców, które to środki tworzyć będą funkcjonalne uzupełnienie regulacji
europejskich. W chwili obecnej Polska nie posiada żadnej regulacji prawnej pozwalającej na
zastosowanie środka zabezpieczającego wobec przestępców z takimi zaburzeniami
osobowości, które sprawiają, że sprawcy ci wedle wszelkiego prawdopodobieństwa będą
dokonywać kolejnych przestępstw, zwłaszcza przeciwko życiu i zdrowiu”18. W dniu 11
września 2012 r. Rada Ministrów przyjęła założenia do projektu ustawy19.
W listopadzie 2012 r. został skierowany do konsultacji społecznych projekt
nowelizacji kodeksu karnego20. Zakładał on istotne zmiany w odniesieniu do regulacji
środków zabezpieczających w kodeksie karnym. Przede wszystkim rozszerzony został
katalog tych środków. Ponadto zaproponowane zostały zmiany w kodeksie karnym
wykonawczym poprzez dodanie art. 83a przyznającego dyrektorowi zakładu karnego nowe
uprawnienie – kierowania (na podstawie przeprowadzonych badań psychiatrycznych i
psychologicznych21) do sądu okręgowego wniosku o wydanie orzeczenia na podstawie art.
49b ustawy o ochronie zdrowia psychicznego. Podstawą do złożenia takiego wniosku miały
być wyniki przeprowadzonych badań, z których miałoby wynikać, że „skazany cierpi na
chorobę psychiatryczną, upośledzenie umysłowe, zaburzenie osobowości lub zaburzenie
preferencji seksualnych o takim charakterze lub nasileniu, że jego pobyt na wolności może
spowodować poważne niebezpieczeństwo dla życia, zdrowia lub wolności seksualnej innych
osób”.
Na podstawie projektowanego art. 49b ustawy o ochronie zdrowia psychicznego sąd
opiekuńczy rozstrzyga w przedmiocie potrzeby umieszczenia osoby w zamkniętym zakładzie
psychiatrycznym w celu uniknięcia poważnego niebezpieczeństwa dla życia, zdrowia lub
wolności seksualnej innych osób. Osobę umieszczoną w zamkniętym zakładzie
psychiatrycznym, „obejmuje się odpowiednim postępowaniem leczniczym, terapeutycznym
lub rehabilitacyjnym, którego celem jest poprawa stanu jej zdrowia i zachowania, w stopniu
umożliwiającym powrót do życia w społeczeństwie i dalsze leczenie w warunkach poza
zakładem”22.
17 Dz.U. 2014, poz. 1623.
18 s. 2 projektu założeń. W dalszej części uzasadnienia do założeń projektodawca przewiduje zmianę kodeksu
karnego poprzez: „wprowadzenie szerszych możliwości stosowania środków zabezpieczających wobec
sprawców szczególnie niebezpiecznych, w tym zwłaszcza wykazujących zaburzenia preferencji seksualnych
sprawców zgwałcenia małoletnich lub seryjnych zabójców. Rozszerzeniu i uporządkowaniu powinny ulec
również zasady leczenia farmakologicznego np. ograniczającego popęd seksualny”.
19 Wyciąg z protokołu ustaleń nr 39/2012. Dostępny na stronie:
http://legislacja.rcl.gov.pl/docs//1/63711/63746/63750/dokument50707.pdf.
20 Projekt nr UC72: http://legislacja.rcl.gov.pl/docs//2/78321/78325/170587/78326/dokument54953.pdf. Z
informacji zawartych na stronie Rządowego Procesu Legislacyjnego wynika, że jej celem jest
implementowanie dyrektyw i Konwencji Rady Europy, do których odnoszą się założenia do projektu ustawy
przyjęte przez Radę Ministrów - http://legislacja.rcl.gov.pl/projekt/78321/katalog/78325.
21 Projektowany art. 83a § 2 k.kw. przewidywał, że badania psychiatryczne przeprowadza się w okresie 6
miesięcy przed zakończeniem odbywania kary lub warunkowym zwolnieniem. Ponadto, projekt
przewidywał, że badania mają być przeprowadzone dwukrotnie przez inne zespoły. W przygotowanych
opiniach zespoły miały ocenić „ryzyko popełnienia przez sprawcę czynu zabronionego”.
22 Projektowany art. 49d ustawy o ochronie zdrowia psychicznego.
9
W wyniku opinii przedstawionych w procesie konsultacji prace nad projektem zostały
przerwane23, a następnie – w zakresie regulacji analogicznej do tej zawartej w zaskarżonej
ustawie – kontynuowane w formie nowelizacji ustawy o ochronie zdrowia psychicznego24.
Wątpliwości wobec projektu w takim kształcie wyraziła między innymi Rada
Legislacyjna przy Prezesie Rady Ministrów, która oceniła, iż „można odnieść wrażenie, że w
analizowanych przepisach dąży się do stworzenia możliwości nieokreślonej czasowo izolacji
– noszącej znamiona ukarania – w oparciu o potencjalne jedynie przypuszczenie stworzenia
niebezpieczeństwa dla praw i wolności innych osób”. Rada wskazała również, że „bardziej
właściwe byłoby (...) korzystanie przez władze publiczne z istniejącej już możliwości
zareagowania na chorobę psychiczną i zaburzenia, osoby uznanej wcześniej za poczytalną i
zdolną do poniesienia odpowiedzialności karnej, w trakcie całego okresu odbywania kary
przez taką osobę, a nie powoływanie się na jej chorobę psychiczną, bądź zaburzenia, dopiero
przed samym wykonaniem kary pozbawienia wolności”25.
Drugi etap prac legislacyjnych
Następny projekt ustawy (ze stycznia 2013 r.)26 dotyczył nowelizacji ustawy z dnia 19
sierpnia 1994 r. o ochronie zdrowia psychicznego oraz kodeksu karnego wykonawczego.
Zasadnicza część projektu opierała się o rozwiązania zaczerpnięte z projektu z listopada 2012
r., tj. wprowadzenie art. 83a k.k.w., który umożliwiał wystąpienie przez dyrektora zakładu
karnego do sądu opiekuńczego o przeprowadzenie badań na podstawie ustawy o ochronie
zdrowia psychicznego. Przesłanki do wystąpienia z takim wnioskiem były analogiczne do
tych z poprzedniego projektu, zawierały jednak stwierdzenie, że obawa popełnienia w
przyszłości czynu zabronionego „jest uzasadniona z uwagi na charakter czynu uprzednio
popełnionego przez skazanego”. W ustawie o ochronie zdrowia psychicznego projekt
posługiwał się pojęciem „ośrodka terapii osobowości” (art. 3 pkt 2 lit. e), do którego osoby
miały być kierowane na podstawie postanowienia wydanego w oparciu o art. 32a ustawy o
ochronie zdrowia psychicznego. Co jednak istotne projektowany art. 32a ustawy o ochronie
zdrowia psychicznego odnosił się do zagrożeń nie tylko dla życia, zdrowia i wolności
seksualnej czy rozwoju seksualnego małoletnich, ale również do zagrożeń dla bezpieczeństwa
publicznego. Postępowaniu w przedmiocie wniosku skierowanego do sądu na podstawie art.
83a k.k.w. poświęcony został Rozdział 5a dodany do ustawy o ochronie zdrowia
psychicznego.
Projekt ustawy spotkał się z bardzo wyraźną krytyką lekarzy psychiatrów, którzy
wskazali, że przedmiotowe traktowanie psychiatrii stanowi zaprzeczenie jej dotychczasowych
osiągnięć oraz zorientowania na zdrowie pacjenta27. Wątpliwości wobec zaproponowanej
23 Prace nad projektem, w zakresie w jakim implementował w/w dyrektywy UE, zostały wznowione w lipcu
2013 r. - http://legislacja.rcl.gov.pl/docs//2/78321/78325/170588/170589/dokument80505.pdf.
24 Ministerstwo Sprawiedliwości powróciło do projektu w granicach założeń z września 2012 r. Po
przeprowadzeniu konsultacji projekt został skierowany przez Radę Ministrów do Sejmu – druk sejmowy nr
2016, ustawa z dnia 4 kwietnia 2014 r. (Dz. U. poz. 538).
25 Opinia Rady Legislacyjnej z 30 stycznia 2013 r. o projekcie ustawy o zmianie ustawy – Kodeks karny oraz
niektórych innych ustaw (wersja projektu z dnia 2 listopada 2012 r.), RL-0303-27/12, dostępna na stronie:
http://radalegislacyjna.gov.pl/dokumenty/opinia-z-30-stycznia-2013-r-o-projekcie-ustawy-o-zmianieustawy-kodeks-karny-oraz.
26 Projekt dostępny na stronie: http://legislacja.rcl.gov.pl/docs//2/128528/128531/128532/dokument68096.pdf.
27 Prezydium Naczelnej Rady Lekarskiej w stanowisku nr 10/13/P-VI z 25 stycznia 2013 r. oceniło, że
zaprojektowane rozwiązanie jest sprzeczne z ideą ochrony zdrowia psychicznego i zasadami
funkcjonowania placówek psychiatrycznej opieki zdrowotnej. Dalej wskazano, że „możliwości
terapeutyczne wobec osób z zaburzeniami osobowości są bardzo ograniczone i opierają się główne na
oddziaływaniach psychoterapeutycznych, których warunkiem powodzenia jest motywacja danej osoby do
udziału w takich zajęciach. Farmakoterapia jest wobec zaburzeń osobowości nieskuteczna”. 10
regulacji wyraził również Prokurator Generalny28. Opinię w przedmiocie projektu
przedstawiła także Helsińska Fundacja Praw Człowieka29.
Trzeci etap prac legislacyjnych
Ostatecznie projekt ustawy przybrał formę odrębnego aktu prawnego opartego
o analogiczne zasady, jak w poprzednim projekcie, tj. możliwość przymusowego
umieszczenia osoby w zamkniętym ośrodku na wniosek dyrektora zakładu karnego po
odbyciu przez nią kary pozbawienia wolności30. Jak wskazał projektodawca ustawa bazowała
na analogicznej regulacji niemieckiej z 2010 r.31. Zasadnicza część projektu z kwietnia 2013 r.
pokrywa się z uchwaloną ostatecznie przez parlament wersją ustawy zaskarżonej.
W trakcie prac legislacyjnych na etapie rządowym opinie w przedmiocie
konsultowanego projektu przedstawili:
- Naczelna Rada Lekarska32, która w kontekście brzmienia art. 11 projektu odniosła
się do przedmiotu opinii, które mają być opracowywane w trakcie postępowania
sądowego przez biegłych lekarzy psychiatrów wskazując m.in., że „biegły w swej
opinii powinien kierować się wyłącznie wiedzą medyczną, a nie wiedzą prawniczą.
Ponadto nie jest rolą biegłego lekarza psychiatry ocena cech charakterologicznych,
które mogą być przyczyną popełnienia w przyszłości czynu zabronionego”;
- Polskie Towarzystwo Psychiatryczne33 (dalej: PTP), które oceniło, że
„projektowane (…) rozwiązania mają (...) charakter stwarzania z psychiatrii środka do
realizacji celu izolacyjnego w stosunku do sprawców nie uznanych za chorych
psychicznie”. PTP dalej wskazało, że przewodni cel regulacji (tj. przymusowa
izolacja) „jest chowany” za procedurami medycznymi. Podkreślono, że nie są znane
metody leczenia zaburzeń wymienionych w ustawie;
- Naczelna Rada Adwokacka34, która oceniła że projektowana regulacja nie spełnia
wymogu proporcjonalności ograniczeń praw konstytucyjnych, m.in. ze względu na
nieograniczony czas izolacji;
- Prokurator Generalny35, który wskazał m.in., że „umieszczenie skazanych <<po
odbytych karach>> w zakładach psychiatrycznych (ośrodkach terapii) na skutek
28
29
30
31
32
33
34
35
Opinia
Polskiego
Towarzystwa Psychologicznego z 25 stycznia 2013 r. dostępna na stronie:
Pismo z 17 stycznia 2013 r. dostępne na stronie:
http://legislacja.rcl.gov.pl/docs//2/128528/128531/128534/dokument65492.pdf oraz pismo z 21 lutego 2013
r. dostępne na stronie: http://legislacja.rcl.gov.pl/docs//2/128528/128531/128534/dokument67994.pdf.
Opinia HFPC w sprawie projektu zmiany kodeksu karnego oraz ustawy o ochronie zdrowia psychicznego –
http://programy.hfhr.pl/monitoringprocesulegislacyjnego/opinia-hfpc-w-sprawie-projektu-zmiany-kodeksukarnego-oraz-ustawy-o-ochronie-zdrowia-psychicznego/.
Projekt z 11 kwietnia 2013 r. dostępny na stronie:
Niemiecka ustawa z 22 grudnia 2010 r. o stosowaniu terapii i umieszczaniu w zakładach terapeutycznych
cierpiących na zaburzenia psychiczne sprawców czynów popełnionych z użyciem przemocy (tzw.
Therapienunterbringungsgesetz).
Stanowisko nr 2/13/VI Naczelnej Rady Lekarskiej z 26 kwietnia 2013 r.
Opinia z 22 kwietnia 2013 r. http://legislacja.rcl.gov.pl/docs//2/128528/128531/128534/dokument73673.pdf.
Pismo NRA.015-2.27.2013 z 16 maja 2013 r.
Stanowisko z 25 maja 2013 r. (PG VII G 025/150/13).
11
orzeczenia sądu opiekuńczego, a nie sądu karnego, nie zmienia faktu, że głównym
zakładanym celem projektodawców jest izolacja osób (w warunkach pozbawienia
wolności), natomiast zasadniczą przeszkodą w kontynuowaniu tej izolacji – w oparciu
o przepisy ustaw karnych – jest fakt wykonania w całości orzeczonej kary za
przestępstwo”. Dalej Prokurator Generalny zauważył, że „ocenę tę potwierdza
rzeczywisty powód dalszej izolacji, którym nie jest ochrona osób z zaburzeniami
psychicznymi, lecz zabezpieczenie społeczeństwa przed tymi osobami”.
- Krajowa Rada Sądownictwa36 podkreśliła, że „projektowana ustawa budzi
wątpliwości w zakresie respektowania podstawowych zasad prawa karnego:
niedziałania prawa karnego wstecz oraz niekarania dwa razy za to samo
przestępstwo”. Rada zwróciła m.in. uwagę na potrzebę stosowania w większym
wymiarze środków wolnościowych wobec osób objętych opiniowaną regulacją.
- Krajowa Rada Prokuratury37, która w swoim stanowisku wskazała, że „w obrębie
przepisów rangi konstytucyjnej nie ma miejsca na izolację postpenalną z
jakiegokolwiek powodu. Nie pamięta się też racji przyświecających przed laty
rezygnacji z ośrodków przystosowania społecznego. W panującym ładzie
prawnoustrojowym jedyną sprawiedliwą reakcją państwa na fakt popełnienia
przestępstwa może być kara lub inny środek penalny, nie zaś następczy środek
prewencyjny, po który sięga się dopiero po odbyciu przez skazanego kary tylko z tej
racji, że istnieje obawa popełnienia przezeń określonego przestępstwa. (…) Brakuje w
końcu empirycznych przesłanek do uznania, jakoby najwyższe zagrożenie dla życia i
zdrowia innych osób przedstawiały akurat te osoby chore psychiczne lub upośledzone
umysłowo, które zetknęły się z systemem penitencjarnym. Niezależnie od tego
niepodobna nie dostrzec, że projekt w gruncie rzeczy demaskuje mankamenty właśnie
systemu penitencjarnego, który – jak się okazuje – nie zawsze jest w stanie zmierzyć
się z ustawowymi celami kary pozbawienia wolności (…), a ponadto niekiedy
prowadzi do degradacji psychiatrycznej skazanych”;
- Helsińska Fundacja Praw Człowieka 38, która oceniła, m.in., że projektowana
regulacja nie spełnia wymogów wynikających z orzecznictwa Federalnego Trybunału
Konstytucyjnego, który ocenił – w odniesieniu do regulacji niemieckiej – że
pozbawienie wolności na jej podstawie może być stosowane jedynie w ostateczności
jako środek ultima ratio;
- prof. Marek Jarema, Konsultant krajowy w dziedzinie psychiatrii39 – wskazał on
m.in., że projekt przewiduje alokację ogromnych środków finansowych w działania
wątpliwe z punktu widzenia ich efektywności, podczas gdy opieka psychiatryczna
(obejmujące w Polsce szacunkowo 2 mln osób) pozostaje nadal niedofinansowana.
Ponadto, w ramach uzgodnień międzyresortowych negatywne stanowisko wobec
projektu wyraziło również Ministerstwo Spraw Zagranicznych, które oceniło, że projekt
będzie niezgodny z Europejską Konwencją Praw Człowieka, w szczególności ze względu na
36
37
38
39
Opinia Krajowej Rady Sądownictwa z 17 maja 2013 r.
Pismo Wiceprzewodniczącego Krajowej Rady Prokuratury (KRP 001/303/13) z 24 maja 2013 r.
Pismo z 27 czerwca 2013 r.
Pismo z 24 kwietnia 2013 r. dostępne jest na stronie:
12
nieproporcjonalne ograniczenie wolności osobistej. Ponadto regulacja będzie naruszała
zasady prawa karnego, w szczególności zasadę lex retro non agit40.
Pomimo powyższych uwag i dość szerokiej krytyki – zarówno prawniczej jak i
medycznej – projekt został przyjęty przez Radę Ministrów i skierowany do Sejmu41.
Czwarty etap prac – prace legislacyjne w Parlamencie
Po skierowaniu projektu do Sejmu RP, pierwsze czytanie projektu miało miejsce na
posiedzeniu plenarnym Sejmu, po czym projekt został skierowany do Komisji
Nadzwyczajnej. W trakcie prac w Sejmie RP42, Biuro Analiz Sejmowych zleciło opracowanie
sześciu opinii eksperckich:
- ekspertyza prof. J. Heitzmana (z 3 września 2013 r.);
- ekspertyza prof. P. Kruszyńskiego oraz dr. M. Warchoła (z 10 września 2013 r.);
- ekspertyza prof. A. Sakowicza (z 11 września 2013 r.);
- ekspertyza dr. Marka Domańskiego (z 24 września 2013 r.);
- ekspertyza dr. R. Piotrowskiego (z 26 września 2013 r.);
- ekspertyza prof. M. Płatek (z 26 września 2013 r.).
W trakcie prac legislacyjnych prowadzonych w Sejmie, projekt nie uległ większym
zmianom. Modyfikacji uległa przede wszystkim nazwa ośrodka, w których umieszczane będą
osoby stwarzające bardzo wysokie prawdopodobieństwo popełnienia czynu zabronionego
w przyszłości. Wprowadzono też przepisy mające na celu zwiększenie precyzji przepisów
dotyczących zasad użycia środków przymusu bezpośredniego wobec osób umieszczonych w
tym ośrodku. Sejm przyjął ustawę w dniu 23 października 2013 r.43
W Senacie ustawa z 23 października 2013 r. została skierowana do dwóch komisji:
Komisji Zdrowia oraz Komisji Praw Człowieka, Praworządności i Petycji 44. Podczas
posiedzenia drugiej z tych komisji swoje stanowisko w przedmiocie ustawy wyraził prof.
Witold Kulesza:
„W drodze wykładni jednoznacznie wynika, że [ustawa – przyp.] nie znajdzie zastosowania do osób
odbywających karę pozbawienia wolności orzeczoną w wyroku, który zapadł przed wejściem w życie tej
ustawy. Umieszczenie osoby stwarzającej zagrożenie w krajowym ośrodku zapobiegania zachowaniom
dyssocjalnym (...) jest faktycznym pozbawieniem wolności, którego czasu trwania nie określa się przez
góry, i nie traci tej cechy tylko dlatego, że ustawodawca okrył owo pozbawienie wolności szatą słowną
mającą zakryć jego normatywną naturę. Jeżeli w stanie prawnym obowiązującym w czasie, gdy
zapadł wyrok skazujący na karę pozbawienia wolności, nie istniała instytucja prawna osadzenia
osoby po odbyciu przez nią kary w zamkniętym zakładzie z tego powodu, że w trakcie odbywania kary
osoba zostanie uznana za stwarzającą zagrożenie, to nowa ustawa tworząca taką instytucję nie może
działać wstecz. Lex retro non agit”45.
Ostatecznie Senat wprowadził zmiany do ustawy polegające m.in. na ograniczeniu
katalogu osób objętych art. 1 pkt 1 ustawy i wykreśleniu z tego katalogu osób odbywających
karę pozbawienia wolności „w zakładzie karnym typu zamkniętego w wyznaczonym oddziale
lub celi, w warunkach zapewniających wzmożoną ochronę społeczeństwa i bezpieczeństwo
40
41
42
43
44
45
Pismo (DPOPC.433.18.2013/2) z 7 czerwca 2013 r.
Protokół ustaleń nr 28/2013 posiedzenia Rady Ministrów w dniu 9 lipca 2013 r.
Druk sejmowy nr 1577.
Wynik: 408 za, 3 przeciw, 30 wstrzymało się.
Druk senacki nr 475.
Posiedzenie Komisji Praw Człowieka, Praworządności i Petycji (131.) w dniu 7 listopada 2013 r.
13
zakładu”. Senat sprecyzował również, że ustawa będzie obejmować także osoby odbywające
karę 25 lat pozbawienia wolności (w systemie terapeutycznym)46.
Sejm podczas posiedzenia w dniu 22 listopada 2013 r. przyjął część poprawek
zaproponowanych przez Senat. Następnie ustawa została przekazana (25 listopada 2013 r.) do
Prezydenta RP, który zdecydował w dniu 13 grudnia 2013 r. o podpisaniu ustawy oraz
skierowaniu jej do Trybunału Konstytucyjnego w trybie tzw. kontroli następczej.
Ustawa będąca przedmiotem wniosków i pytań prawnych w niniejszej sprawie została
znowelizowana ustawą z dnia 20 lutego 2015 r. o zmianie ustawy – Kodeks karny oraz
niektórych innych ustaw47. Art. 13 ustawy nowelizującej wprowadził do ustawy o
postępowaniu wobec osób z zaburzeniami psychicznymi nowy przepis – art. 3a, zgodnie z
którym „ustawa ma zastosowanie do osób skazanych za czyn popełniony przed dniem
wejścia w życie ustawy z dnia 20 lutego 2015 r. o zmianie ustawy – Kodeks karny oraz
niektórych innych ustaw (Dz. U. Poz. 396)”. Ustawa ta weszła w życie 1 lipca 2015 r.
Wprowadza ona również zmiany w systemie środków zapobiegawczych funkcjonujących na
gruncie znowelizowanego kodeksu karnego (art. 1 pkt 55 ustawy z 20 lutego 2015 r.).
5. Nieproporcjonalne ograniczenie wolności osobistej
5.1. Analiza zaskarżonej regulacji z punktu widzenia art. 41 ust. 1 Konstytucji w
zw. z art. 31 ust. 3 Konstytucji.
Podstawowy zarzut kierowany pod adresem zaskarżonej ustawy wiąże się z
niezgodnym z Konstytucją ograniczeniem (czy wręcz pozbawieniem) wolności osobistej
wyrażonej w art. 41 Konstytucji RP. Zgodnie z art. 41 ust. 1 Konstytucji każdemu zapewnia
się nietykalność osobistą i wolność osobistą. Pozbawienie lub ograniczenie wolności może
nastąpić tylko na zasadach i w trybie określonych w ustawie. Zarzut dotyczący naruszenia art.
41 ust. 1 Konstytucji RP został we wnioskach i pytaniach prawnych połączony z naruszeniem
art. 31 ust. 3 Konstytucji, co oznacza, że, zdaniem wnioskodawców i sądów pytających,
ustawodawca wprowadził nieproporcjonalne ograniczenie wolności osobistej.
Ustawa o postępowaniu wobec osób z zaburzeniami psychicznymi stwarzającymi
zagrożenie życia, zdrowia lub wolności seksualnej innych osób przewiduje możliwość
pozbawienia wolności – poprzez umieszczenie w Krajowym Ośrodku Zapobiegania
Zachowaniom Dyssocjalnym bez oznaczenia z góry terminu pobytu w Ośrodku – przez sąd
okręgowy z uwagi na „bardzo wysokie prawdopodobieństwo popełnienia czynu zabronionego
z użyciem przemocy lub groźbą jej użycia przeciwko życiu, zdrowiu lub wolności seksualnej,
zagrożonego karą pozbawienia wolności, której górna granica wynosi co najmniej 10 lat”.
Bez próby szczegółowej analizy – na obecnym etapie – charakteru pobytu w Ośrodku,
wskazać należy, że fakt przymusowego umieszczenia w Ośrodku (na podstawie decyzji sądu)
stanowi pozbawienie wolności, o którym mowa w art. 41 ust. 1 Konstytucji. Świadczy o tym
również fakt, iż próba samowolnego opuszczenia Ośrodka stanowi przesłankę do
zastosowania środków przymusu bezpośredniego (art. 35 ust. 1 pkt 5 ustawy).
46 Uchwała Senatu z 13 listopada 2013 r. dostępna na stronie:
http://senat.gov.pl/download/gfx/senat/pl/senatuchwaly/1669/plik/475.pdf.
47 Dz. U. poz. 396.
14
Ocena tego na ile zaskarżona regulacja jest zgodna z wymogami płynącymi
z konstytucyjnej zasady proporcjonalności wymaga odpowiedzi na pytania wypracowane
w orzecznictwie Trybunału Konstytucyjnego, a wynikające z treści art. 31 ust. 3 Konstytucji:
- czy analizowane ograniczenie praw i wolności konstytucyjnej jest ugruntowane w
ustawie;
- czy realizuje jeden z celów publicznych wyrażonych w art. 31 ust. 3 Konstytucji;
- czy realizowany cel i środki zmierzające do jego realizacji pozostają we właściwej
proporcji.
Wymóg formalny - ustawowa forma ograniczenia
Koncepcja wyłączności ustawy dla normowania ingerencji w prawa i wolności
jednostki została wypracowana w orzecznictwie Trybunału Konstytucyjnego, a następnie
wyrażona w treści art. 31 ust. 3 Konstytucji. Zarówno w orzecznictwie, jak i w literaturze
podkreśla się formalny aspekt tego wymogu, związany z faktem, iż środkiem pozwalającym
na wkroczenie w status jednostki regulowany na poziomie Konstytucji jest aktywność
Parlamentu, która przybiera formę ustawy. Podkreśla się przy tym, że nie wyklucza to
delegacji do uregulowania pewnych spraw w formie rozporządzenia na podstawie
upoważnienia zawartego w ustawie48.
Jednak coraz częściej w orzecznictwie Trybunału Konstytucyjnego wskazuje się na
związek między wymogiem ustawowej formy ograniczenia a jakością norm zawartych w
ustawie, które ingerują w prawa i wolności. Jak wskazuje się w literaturze przedmiotu,
„zasada wyłączności ustawy dla normowania sytuacji prawnej jednostki stanowi jeden z
elementów idei państwa prawnego”49. Analogicznie argumentują wnioskodawcy i sądy
pytające w niniejszej sprawie wskazując, że przepisy prawa zawarte w zaskarżonej ustawie są
na tyle nieprecyzyjne, że naruszają art. 2 Konstytucji w związku z art. 41 ust. 1 Konstytucji.
W ocenie Helsińskiej Fundacji Praw Człowieka, zarzut oparty na braku precyzji art.
14 ust. 2 i 3 ustawy powinien być rozpatrywany z punktu widzenia przesłanki ustanowienia
ograniczeń w formie ustawowej. Dla porównania, w wyroku z 30 lipca 2014 r. Trybunał
Konstytucyjny analizując uprawnienia służb policyjnych oraz ochrony państwa do ingerencji
w prawo do prywatności sformułował – m.in. w oparciu o orzecznictwo Europejskiego
Trybunału Praw Człowieka – szereg wymogów odnoszących się do „jakości” prawa, które
musi spełniać ustawa przyznająca służbom kompetencje do prowadzenia czynności
operacyjno-rozpoznawczych50.
Trybunał w swoim dotychczasowym orzecznictwie sformułował zasadę określoności
ustawowej ingerencji w sferę praw i obowiązków adresatów normy prawnej, zgodnie z
którą „ustawodawca nie może poprzez niejasne formułowanie treści przepisów pozostawiać
48 Np. wyrok z 19 lutego 2002 r., sygn. U 3/01.
49 J. Zakolska, Zasada proporcjonalności w orzecznictwie Trybunału Konstytucyjnego, Wydawnictwo
Sejmowe 2008, s. 117
50 Trybunał wskazał, że przepis ustawy pozwalający władzy publicznej na gromadzenie, przechowywanie oraz
przetwarzanie danych dotyczących jednostek musi: być wyraźny i precyzyjny; precyzyjnie określać organy
państwa upoważnione do gromadzenia oraz przetwarzania danych; zawierać sprecyzowane przesłanki
niejawnego pozyskiwania informacji o osobach; określać kategorie podmiotów, wobec których mogą być
podejmowane czynności operacyjno-rozpoznawcze, określać rodzaje środków niejawnego pozyskiwania
informacji (Trybunał ocenił, że spełnienie tego wymogu jest „pożądane”); określać maksymalny okres
prowadzenia czynności operacyjno-rozpoznawczych; zawierać precyzyjne unormowanie
procedury
zarządzenia czynności operacyjno-rozpoznawczych; formułować zasady postępowania z materiałami
zgromadzonymi w toku czynności operacyjno-rozpoznawczych.
15
organom mającym je stosować nadmiernej swobody przy ustalaniu ich zakresu
podmiotowego i przedmiotowego”51. Jak wskazał Trybunał zasadę określoności należy wiązać
z art. 31 ust. 3 Konstytucji52. Związek ten przejawia się m.in. w tym, że niejasność przepisu w
praktyce oznacza niepewność sytuacji prawnej adresata normy i pozostawienie jej
ukształtowania organom stosującym prawo53. Standardem konstytucyjnym jest założenie, że
adresat normy prawnej musi wiedzieć, jakie jego zachowanie i z jakich przyczyn ma
znaczenie prawne54.
Wszystkie podmioty inicjujące niniejsze postępowanie wskazały na brak precyzji art.
14 ust. 2 i 3 ustawy. O ile ustawodawca zawarł w ustawie przesłanki uznania osoby za
„stwarzającą zagrożenie” (art. 1), o tyle ustawodawca nie zawarł przesłanek „wysokiego” (art.
14 ust. 2) i „bardzo wysokiego” (art. 14 ust. 3) prawdopodobieństwa popełnienia w
przyszłości określonego czynu zabronionego z użyciem przemocy lub groźbą jej użycia
przeciwko życiu, zdrowiu lub wolności seksualnej, zagrożonego karą pozbawienia wolności,
której górna granica wynosi co najmniej 10 lat. Sąd orzekając w przedmiocie wniosku o
umieszczenie w Ośrodku „bierze pod uwagę całokształt okoliczności ustalonych w sprawie, a
w szczególności uzyskane opinie biegłych, a także wyniki prowadzonego dotychczas
postępowania terapeutycznego oraz możliwość efektywnego poddania się przez tę osobę
postępowaniu terapeutycznemu na wolności” (art. 14 ust. 1). Istnieje zatem poważna
wątpliwość czy podstawa prawna do umieszczenia w Ośrodku, tj. brak wyraźnych przesłanek
dla uznania „bardzo wysokiego prawdopodobieństwa” jest wystarczająco precyzyjna dla
uznania, że wymóg formalny został spełniony.
Brak tej precyzji ma swoje odzwierciedlenie w orzeczeniach sądów wydanych na
podstawie zaskarżonej ustawy. Z orzecznictwa tego wynika, że w uzasadnieniach
postanowień sądy nie zawierają analizy ustawowej przesłanki odnoszącej się do charakteru
przyszłego czynu zabronionego, którego prawdopodobieństwo popełnienia podlega ocenie na
podstawie ustawy:
- w postanowieniu Sądu Okręgowego w Łodzi z 10 czerwca 2014 r. (sygn. I Ns
134/14) sąd doszedł do wniosku, że zdiagnozowane zaburzenia osobowości i
zaburzenia preferencji seksualnej w postaci pedofilii homoseksualnej powodują, że
istnieje co najmniej wysokie ryzyko ponownego popełnienia (przez osobę, której
dotyczył wniosek dyrektora zakładu karnego) „przestępstwa z użyciem przemocy lub
groźbą jej użycia przeciwko zdrowiu i wolności seksualnej”. Zarówno przytoczone
opinie biegłych, jak również postanowienie sądu nie odnosiły się do szczegółowych
aspektów potencjalnego przyszłego czynu zabronionego, tj. zagrożenia karą
pozbawienia wolności, której górna granica wynosi co najmniej 10 lat;
- Sąd Apelacyjny w Łodzi odnosił się do prawdopodobieństwa popełnienia w
przyszłości przestępstw przeciwko wolności seksualnej. Sąd w postanowieniu nie
poddał analizie kwestii górnej granicy zagrożenia karą takich przestępstw55;
- Sąd Okręgowy w Szczecinie odnosząc się do prawdopodobieństwa przyszłego
przestępstwa, o którym mowa w art. 1 pkt 3 ustawy, wskazał, że „przestępstwo
51 Wyrok z 23 maja 2006 r., SK 51/05.
52 Wyrok z 30 października 2001 r., K 33/00; wyrok TK z 22 maja 2002 r., K 6/02 oraz wyrok z 20 kwietnia
2004 r., K 45/02.
53 Wyrok z 18 marca 20010 r., K 8/08.
54 Orzeczenie z 26 kwietnia 1995 r., K 11/94 oraz wyroki z: 13 lutego 2001 r., K 19/99, 12 czerwca 2002 r., P
13/01 i 20 listopada 2002 r., K 41/02.
55 Postanowienie Sądu Apelacyjnego w Łodzi z 17 grudnia 2014 r., sygn. I ACa 1314/14.
16
zgwałcenia z art. 197 § 1 k.k., którego kilkakrotnie dopuścił się uczestnik,
zagrożone jest karą od 2 do 12 lat pozbawienia wolności”56;
- Sąd Okręgowy w Rzeszowie w postanowieniu z 28 kwietnia 2014 r., sygn. I Ns
18/14, w oparciu o dostępne opinie biegłych ocenił, że zachodzi „wysokie
prawdopodobieństwo popełnienia czynu zabronionego z użyciem przemocy lub
groźby jej użycia przeciwko życiu, zdrowiu lub wolności seksualnej” (bez wskazania
ani analizy ustawowego zagrożenia karą takich czynów);
- brak analizy co do przesłanki przyszłych czynów zabronionych również w
postanowieniu Sadu Okręgowego w Rzeszowie z dnia 10 września 2014 r. (I Ns
88/14)
Wyjątek na tym tle stanowi postanowienie Sądu Okręgowego w Szczecinie 57, który
jako przykład możliwych przyszłych czynów zabronionych (przeciwko życiu, zdrowiu lub
wolności seksualnej, zagrożonych karą pozbawienia wolności, której górna granica wynosi co
najmniej 10 lat), które uczestnik postępowania może popełnić (z użyciem przemocy lub
groźbą jej użycia), wskazał np. na występek określony w art. 200 § 1 k.k. oraz w art. 197 § 1
k.k.
Również czynniki mające świadczyć o różnicy między wysokim a bardzo wysokim
prawdopodobieństwem nie zostały wypracowane na gruncie dotychczasowego orzecznictwa.
Biegli w opiniach sporządzonych w przywołanym postępowaniu prowadzonym przed Sądem
Okręgowym w Szczecinie (postanowienie z 19 lutego 2015 r., sygn. I Ns 25/14) wskazali, że
„nie istnieją precyzyjne kryteria ustalenia stopnia prawdopodobieństwa dopuszczenia się
czynów zabronionych”. Biegli ocenili jednak, że zachodzi „co najmniej wysokie, czyli ponad
50-procentowe prawdopodobieństwo popełnienia przez uczestnika czynu zabronionego z
użyciem przemocy lub groźbą jej użycia przeciwko życiu, zdrowiu lub wolności seksualnej,
Sąd wskazał, że „do takiego wniosku prowadzi wzgląd na dotychczasowe zachowanie
uczestnika postępowania”.
Z kolei, Sąd Okręgowy w Rzeszowie w postanowieniu z dnia 2 września 2014 r.
(sygn. I Ns 127/14) analizując opinię biegłego psychologa seksuologa nie podzielił wniosku
zawartego w opinii biegłego odnośnie wysokiego prawdopodobieństwa „popełnienia czynu
zabronionego z użyciem przemocy lub groby jej użycia przeciwko życiu, zdrowiu i wolności
seksualnej”. Zdaniem sądu, prawdopodobieństwo to należy określić jako „bardzo wysokie”,
za czym przemawia fakt, że w świetle opinii biegłego „uczestnik powinien być poddany
postępowaniu terapeutycznemu w ramach terapii dla sprawców przemocy seksualnej w
warunkach zamkniętych”. Taki rodzaj rozbieżności wskazuje na to, że zastosowany przez
ustawodawcę podział na „wysokie” i „bardzo wysokie” prawdopodobieństwo nie znajduje
odzwierciedlenia w ustaleniach nauki z zakresu psychiatrii czy psychologii, jak również nie
pokrywa się dotychczasową praktyką w zakresie opiniowania przez biegłych psychiatrów i
psychologów.
W analizowanej sprawie, w wyniku złożonej apelacji, Sąd Apelacyjny w Rzeszowie
podtrzymał te ustalenia, argumentując, że „takie czynniki jak podjęcie konsultacji
psychologicznych, zarejestrowanie się w urzędzie pracy, czy dotychczasowe – po zwolnieniu
z zakładu karnego – właściwe zachowanie w miejscu pobytu nie mogą wpływać na zmianę tej
56 Postanowienie Sądu Apelacyjnego w Szczecinie z 14 maja 2014 r., sygn. I Ns 24/14.
57 Postanowienie Sądu Okręgowego w Szczecinie z 19 lutego 2015 r., sygn. I Ns 25/14.
17
oceny, skoro brak jest danych, by zakładać, że doszło do artykułowanej przez uczestnika
przemiany jego osobowości”58.
Ponadto do zarzutu braku precyzji zaskarżonych przepisów odwołuje się również
Rzecznik Praw Obywatelskich w odniesieniu do art. 9 ustawy, który nie zawiera wytycznych
co do aktualności (tj. czasu sporządzenia) opinii psychiatrów będących podstawą wniosku do
sądu o uznanie osoby za „stwarzającą zagrożenie”. Z kolei, Prokurator Generalny w
stanowisku z dnia 22 sierpnia 2014 r. argumentuje, że data wydania opinii, o której mowa w
art. 9, nie ma znaczenia dla oceny przez sąd czy dyrektor „jest przekonany o tym, iż
występują przesłanki uznania osoby objętej wnioskiem za osobę „stwarzającą zagrożenie”. Co
więcej, zdaniem Prokuratora Generalnego wniosek złożony do sądu przez dyrektora zakładu
karnego o uznanie osadzonego za stwarzającego zagrożenie, nie przesądza o sytuacji prawnej
uczestnika.
Po pierwsze, sam fakt zainicjowania postępowania wobec osoby na podstawie ustawy
z 22 listopada 2013 r. może mieć charakter stygmatyzujący. Po drugie, wszczęcie takiego
postępowania daje możliwość do skierowania takiej osoby na obserwację psychiatryczną jeśli
biegli lekarze psychiatrzy zgłoszą taką konieczność (art. 13 ust. 1 ustawy). Po trzecie,
sytuacja, w której administracja zakładu karnego będzie decydowała o możliwości złożenia w
bliżej nieokreślonej przyszłości (nawet przed samym końcem odbywania kary) wniosku do
sądu o uznanie za „osobę stwarzającą zagrożenie”, będzie stwarzała możliwość, jak trafnie
zauważa R. Piotrowski, „sprawowania dyskrecjonalnej i arbitralnej władzy przez podmioty
współdecydujące o losie prawomocnie skazanego”59. Brak jakichkolwiek obostrzeń (m.in. co
do daty złożenia wniosku czy aktualności opinii psychiatrycznych stanowiących jego
podstawę) w zakresie możliwości złożenia wniosku na podstawie art. 9 ustawy rodzi obawy o
prawidłowe wyznaczenie granic takiej dyskrecjonalnej władzy realizowanej przez
administrację więzienną podległą bezpośrednio Ministrowi Sprawiedliwości. W przywołanej
opinii R. Piotrowskiego słusznie wskazano, że „wykluczenie arbitralizmu w działaniu władzy
publicznej jest, obok poszanowania godności, jednym z filarów demokratycznego państwa
prawnego”.
Realizowany cel
Zgodnie z uzasadnieniem ustawy, jej celem jest zabezpieczenie społeczeństwa przed
sprawcami najgroźniejszych przestępstw, a także umożliwienie im - poprzez terapię - powrotu
do społeczeństwa w sposób niezagrażający innym osobom 60. Takie sformułowanie wskazuje,
że cel ustawy ma charakter dwuelementowy. Celem ustawy i środków w niej przewidzianych
jest – zarówno w przypadku nadzoru prewencyjnego jak i umieszczenia w Krajowym
Ośrodku Zapobiegania Zachowaniom Dyssocjalnym – ochrona praw i wolności innych osób,
co mieści się w katalogu interesów publicznych, które mogą realizować przepisy
wprowadzające ograniczenia praw konstytucyjnych (art. 31 ust. 3 zd. 1 Konstytucji).
Obok tak zarysowanego podstawowego celu ustawy ustawodawca wskazuje, że
drugim celem – podporządkowanym w pełni temu pierwszemu – jest prowadzenie terapii
58 Postanowienie Sądu Apelacyjnego w Rzeszowie z dnia 7 listopada 2014 r., sygn. I ACa 618/14.
59 R. Piotrowski, Opinia dotycząca zgodności z Konstytucją RP projektu ustawy o postępowaniu wobec osób
z zaburzeniami psychicznymi stwarzających zagrożenie życia, zdrowia lub wolności seksualnej wobec
innych osób (druk sejmowy nr 1577), Biuro Analiz Sejmowych, 26 września 2013 r., dostępna pod adresem:
http://orka.sejm.gov.pl/WydBAS.nsf/0/C9C9D2ECF427AB48C1257C3900505560/$file/ppc_2-2013.pdf, s.
39.
60 Uzasadnienie do projektu ustawy, druk sejmowy nr 1577, s. 1.
18
zaburzeń osobowości występujących u osób umieszczonych w Krajowym Ośrodku
Zapobiegania Zachowaniom Dyssocjalnym. Jak słusznie jednak wskazują wnioskodawcy oraz
sądy pytające w niniejszej sprawie, opinie psychiatrów wyrażone w trakcie procesu
legislacyjnego jednoznacznie wskazują, że osiągnięcie tego celu jest niemożliwe ze względu
na brak adekwatnych środków medycznych czy terapeutycznych mogących do tego
doprowadzić.
Tym samym wydaje się, że cel zorientowany na potrzebę terapii osób „stwarzających
zagrożenie” jest iluzoryczny i nierealny61. To z kolei powoduje, że ustawa ma na celu jedynie
pozbawienie wolności bez żadnych wskazań medycznych, w odróżnieniu od m.in. rozwiązań
obowiązujących na gruncie ustawy o ochronie zdrowia psychicznego.
Tym samym to, co miało być środkiem (izolacja), stało się celem samym w sobie.
Zwracali na to wielokrotnie uwagę eksperci-psychiatrzy biorący udział w procesie
legislacyjnym. Podkreślali oni przede wszystkim, że „według obecnego stanu wiedzy
przymusowo w „podmiocie leczniczym” nie można umieszczać osób, których stan zdrowia
tego nie wymaga”62. Tymczasem, „projekt zakłada, że upośledzenie umysłowe, zaburzenia
osobowości lub zaburzenia preferencji seksualnych to zaburzenia psychiczne wymagające
leczenia. Jest to założenie błędne z punktu widzenia nowoczesnej psychiatrii (…), a ponadto
nie są znane skuteczne metody leczenia tych zaburzeń, a te z metod terapeutycznych, które są
obecnie stosowane wymagają akceptacji i czynnego uczestnictwa osoby poddawanej takim
działaniom”63. Wielokrotnie wskazywano również, że w psychiatrii nie istnieje pojęcie
psychoterapii bez zgody pacjenta.
Wynika to również z sądowych orzeczeń wydanych na podstawie ustawy z 22
listopada 2013 r. Sąd Okręgowy w Łodzi w postanowieniu z dnia 10 czerwca 2014 r.
analizując wniosek Dyrektora Zakładu Karnego w Ł. - złożonego na podstawie ustawy o
postępowaniu wobec osób z zaburzeniami psychicznymi - przywołując opinie biegłych
sporządzona wobec osoby, której dotyczył złożony wniosek, wskazał, że „jeżeli dana osoba
nie ma wewnętrznego poczucia dyskomfortu i nie dąży do zmian, prowadzenie terapii nie
przyniesie zamierzonego efektu”64.
Wskazywano również, że ustawa sprawia, iż psychiatria staje się środkiem do
realizacji celu, jakim jest izolacja, mimo że „wyleczenie osób ze stwarzania zagrożenia przez
ich umieszczenie w podmiocie leczniczym na obecnym poziomie wiedzy jest niemożliwe” 65.
To z kolei może skutkować, że pobyt w Ośrodku przerodzi się w bezterminową (dożywotnią)
izolację, ponieważ prawdopodobieństwo popełnienia przestępstw nadal będzie bardzo
wysokie z uwagi na fakt, że nie istnieje terapia tych zaburzeń, które mogą do popełnienia
takich przestępstw doprowadzić. Psychiatrzy opiniujący projekt ustawy wskazywali m.in., że
tworzona jest swoista „sankcja medyczna” 66 oraz że mamy do czynienia z „medykalizacją
życia społecznego”67.
61 „Fakt, że (…) projekt kładzie pierwszoplanowy nacisk na leczenie i zaburzenia psychiczne, a w drugiej
kolejności na izolację w celu zapewnienia bezpieczeństwa, może nosić charakter fasady i pozoru
terapeutycznego” (J. Heitzman, Ekspertyza o projekcie ustawy – o postępowaniu wobec osób z
zaburzeniami psychicznymi stwarzających zagrożenie życia, zdrowia lub wolności seksualnej innych osób,
druk nr 1577, 3 września 2013 r., s. 3).
62 Pismo prof. Marka Jaremy (konsultant krajowy w dziedzinie psychiatrii) z 24 kwietnia 2013 r. (KK-O-3/13)
63 Ibidem.
64 Postanowienie Sądu Okręgowego w Łodzi z dnia 10 czerwca 2014 r., sygn. I Ns 134/14
65 Opinia Polskiego Towarzystwa Psychiatrycznego z 22 kwietnia 2013 r.
66 Opinia J. Heitzmana z 3 września 2013 r.
19
Argumentowano również, że „formułowanie sądów prognostycznych jest jednym
z najtrudniejszych problemów diagnostyczno-prognostycznych wciąż niedopracowanym
metodologicznie”68, przez co - „nie ma możliwości takiego zobiektywizowania pomiaru, aby
można było różnicować „wysokie prawdopodobieństwo” oraz „bardzo wysokie
prawdopodobieństwo” popełnienia czynu zabronionego69.
Z tych względów pojawiły się opinie, m.in. wyrażona przez prof. J. Gierowskiego, że
„zasady deontologiczne odnoszące się do wykonywania przeze mnie zawodu zaufania
publicznego uniemożliwiają [mi] realizowanie takich opiniodawczych zadań, jakie formułuje
krytykowana ustawa”70. Stworzenie takiej opinii jest tym trudniejsze, że wskazuje się, iż „bez
szczegółowej analizy popełnionych dotychczas czynów zabronionych, ich motywacji,
związku z zaburzeniami psychicznymi, czy też zmiennymi osobowościowymi i sytuacyjnymi,
nie jest, z naukowej i metodologicznej perspektywy, możliwe”71.
W świetle przytoczonych ekspertyz, wydaje się że ustawodawca stworzył regulację,
która oparta jest o założenie niemożliwe do realizacji. Jak przedstawiali wielokrotnie lekarze
psychiatrzy, nie jest możliwe przeprowadzenie skutecznej terapii zaburzeń osobowości. Jak
wskazał Trybunał Konstytucyjny zasada poprawnej legislacji wymaga pewnego stopnia
precyzji i „dopasowania” regulacji prawnej do sytuacji faktycznych, których ma ona
dotyczyć, aby z góry nie prowadzić do tworzenia „fikcji prawnej” 72. Do tworzenia takiej fikcji
nawiązują również opinie psychiatrów. Oceniają oni, że „umieszczenie w ośrodku ma na celu
izolację społeczną, a cele lecznicze są zakamuflowanym uzasadnieniem”73, zaś położenie w
ustawie nacisku na leczenie będzie mieć charakter fasady i pozoru terapeutycznego74.
Zdaniem Polskiego Towarzystwa Psychiatrycznego „projekt ustawy stara się fikcję (nadzieję
na wyleczenie zła) podnieść do rangi bytu faktycznego”.
Pozorność projektowanej terapii powoduje wątpliwość czy ustawa spełnia wymóg
realizacji istotnego celu publicznego. „Nieliczne, niejasne i ogólne sformułowania odnoszące
się do postępowania terapeutycznego zawarte w ustawie, jak i w rozporządzeniu
wykonawczym nie pozwalają na uznanie, iż w Krajowym Ośrodku Zapobiegania
Zachowaniom Dyssocjalnym realizowane będą jakiekolwiek świadczenia zdrowotne, które
zgodnie z obowiązującymi standardami, nazwać można terapeutycznymi” 75. Stanowi to
potwierdzenie zarzutu wyrażonego przez Rzecznika Praw Obywatelskich we wniosku z dnia
16 maja 2014 r., w świetle którego brak określenia zasad postępowania terapeutycznego
stanowi naruszenie art. 2 Konstytucji. W ocenie Helsińskiej Fundacji Praw Człowieka brak
możliwości realizacji zakładanego celu, tj. prowadzenia terapii na zasadach uregulowanych w
zaskarżonej ustawie znajduje odzwierciedlenie w aktach wykonawczych do ustawy, w
których nie zawarto szczegółowych regulacji w tym zakresie. Stanowi to, w ocenie Fundacji,
dowód na to, że zakładany cel – umożliwienie terapii zaburzeń psychicznych takich jak
67 J. Gierowski, Apel w związku z wejściem w życie ustawy z dnia 23 października 2013 roku o postępowaniu
wobec osób z zaburzeniami psychicznymi stwarzającymi zagrożenie życia, zdrowia lub wolności seksualnej
innych osób oraz wynikającymi z niej dla opieki psychiatrycznej implikacjami organizacyjnymi,
diagnostycznymi, terapeutycznymi i opiniodawczymi, Psychiatria Polska 6/2013, s. 971.
68 Ibidem.
69 J. Gierowski, Uwagi psychologa sądowego o możliwości opiniowania o stopniu zagrożenia u osób objętych
ustawą z 22 listopada 2013 r., Przegląd Więziennictwa Polskiego nr 82, s. 41.
70 J. Gierowski, Apel w związku z wejściem w życie ustawy ..., s. 972.
71 J. Gierowski, Uwagi psychologa sądowego …, s. 42.
72 Wyrok z 27 kwietnia 2004 r., K 24/03.
73 Pismo prof. Marka Jaremy (konsultant krajowy w dziedzinie psychiatrii) z 24 kwietnia 2013 r. (KK-O-3/13).
74 Opinia Polskiego Towarzystwa Psychiatrycznego z 22 kwietnia 2013 r.
75 J. Gierowski, Uwagi psychologa sądowego ..., s. 20.
20
upośledzenie umysłowe, zaburzenie osobowości lub zaburzenie preferencji seksualnych jest
niemożliwy do realizacji ze względów medycznych. Tym samym izolacja orzekana na
podstawie ustawy pozbawiona jest celów terapeutycznych.
Proporcjonalność sensu stricto
Pomyślne przejście dwóch powyższych kryteriów – odpowiednio precyzyjnych
przepisów prawa oraz dopuszczalnego z punktu widzenia Konstytucji rzeczywistego celu
regulacji – aktualizuje konieczność przeanalizowania zaskarżonej regulacji pod kątem
zgodności z konstytucyjną zasadą proporcjonalności sensu stricto. Zakłada ona wymóg
adekwatnej (proporcjonalnej) relacji między „inwazyjnością” środka zmierzającego do
osiągnięcia zakładanego celu, a korzyściami płynącymi z tej „inwazyjności”, przy
zastrzeżeniu, że nie dochodzi naruszenia istoty prawa.
Z utrwalonego orzecznictwa Trybunału wynika, że ocena prawidłowego wyważenia
dwóch konfliktujących ze sobą wartości wiąże się z koniecznością odpowiedzi na pytania:
1. czy wprowadzona regulacja ustawodawcza jest w stanie doprowadzić do
zamierzonych przez nią skutków;
2. czy regulacja jest niezbędna dla ochrony interesu publicznego, z którym jest
powiązana;
3. czy efekty wprowadzonej regulacji pozostają w proporcji do ciężarów nakładanych
przez nią na obywatela76.
Podstawowy problem na obecnym etapie analizy dotyczy - jak wskazano powyżej –
tego, iż cel związany z umieszczeniem w Ośrodku jest nierealny do wykonania na co
wskazują przedstawiciele psychiatrii. Terapia staje się za to fasadą faktycznej izolacji nie
pełniącej żadnego innego celu względem osoby osadzonej. Zaskarżona ustawa nie jest zatem
ustawą o prowadzeniu skutecznej terapii zaburzeń osobowości. Co więcej niektóre z zaburzeń
wymienionych w ustawie – np. upośledzenia umysłowe – są schorzeniami rozwojowymi i nie
mogą być leczone.
Rzeczywisty cel ustawy – izolacja osób potencjalnie niebezpiecznych oraz
przeciwdziałanie popełnieniu przez nich przestępstw – wydaje się możliwy do realizacji przy
pomocy szerszego środków nieizolacyjnych mających służyć ochronie praw i wolności
innych osób czy też porządkowi publicznemu. Zwracała na to uwagę m.in. Rada
Legislacyjna, która w opinii z 14 czerwca 2013 r. wskazała, że „sprawa groźnych
przestępców, którzy skorzystali z moratorium na wykonanie, a następnie orzekanie kary
śmierci (…) mogłaby znaleźć generalne rozwiązanie na gruncie instytucji, jaką są czynności
operacyjno-rozpoznawcze, bez konieczności tworzenia szczególnej ustawy. (…) Zdaniem
Rady Legislacyjnej czynności operacyjno-rozpoznawcze mogłyby stanowić samoistny środek
przeciwdziałania zagrożeniom ze strony osób, których dotyczy projekt”.
Jedynym środkiem nieizolacyjnym, którego zastosowanie umożliwia zaskarżona
ustawa, jest nadzór prewencyjny. Oprócz nadzoru prewencyjnego, możliwym wydaje się
rozszerzenie ustawy np. o środek oparty na systemie dozoru elektronicznego czy systemie
opiekuna kontrolującego zachowanie oraz postępy leczenia osoby poddanej takiej kontroli.
Przy ich zastosowaniu możliwe jest osiągnięcie porównywalnego poziomu ochrony, jak w
przypadku umieszczenia w Ośrodku, jednak jedynie przy pewnym ograniczeniu niektórych
aspektów wolności osobistej bez jej bezwzględnego i bezterminowego pozbawienia.
76 L. Garlicki, Przesłanki ograniczania konstytucyjnych praw i wolności, Państwo i Prawo nr 10/2001, s. 19.
21
Dostępność innych środków, mniej ingerujących w wolność osobistą, świadczy o tym, że
wprowadzone ograniczenie wolności osobistej nie jest niezbędne dla zapewnienia
określonego poziomu porządku publicznego i ochrony praw i wolności innych osób.
Efektem orzeczenia umieszczenia w Krajowym Ośrodku jest całkowite pozbawienie
wolności danej osoby. Na gruncie ustawy dopuszczalna jest nawet izolacja bezterminowa,
ponieważ sąd nie określa terminu takiego pobytu z góry w postanowieniu o skierowaniu do
Ośrodka. Taki środek w zakresie dolegliwości może się okazać porównywalny z karą
pozbawienia wolności. Przy niektórych nawet ciężkich przestępstwach czas tej kary jest z
góry ograniczony. Dodatkowo standardy pobytu w ośrodku są bardziej restrykcyjne niż te
określone w k.k.w.
Zgodnie z art. 14 ust. 4 nadzór prewencyjny oraz umieszczenie w Ośrodku orzeka się
bez określenia terminu. Tym samym możliwe jest, że orzeczenie umieszczenia w Ośrodku
okaże się bezterminowym pozbawieniem wolności. Procedura weryfikacji zasadności
umieszczenia w Ośrodku jest przeprowadzana nie rzadziej niż raz na 6 miesięcy (art. 46 ust. 1
ustawy). Wówczas, sąd na podstawie opinii lekarza psychiatry oraz wyników postępowania
terapeutycznego, ustala czy dalszy pobyt w Ośrodku jest niezbędny. Rzecznik Praw
Obywatelskich zwraca uwagę, że tak ukształtowana procedura prezentuje niższy poziom niż
procedura umieszczenia w Ośrodku, w której wymagane są co najmniej 2 opinie biegłych. Co
więcej, wynikiem ustaleń poczynionych przez sąd jest notatka (art. 46 ust. 3), co
uniemożliwia zaskarżenie takiej decyzji przez osobę umieszczoną w Ośrodku. Procedura
złożenia zażalenia na postanowienie sądu aktualizuje się jedynie w wypadku złożenia
wniosku – przez osobę umieszczoną w Ośrodku – o ustalenie potrzeby dalszego pobytu w
Ośrodku (art. 32 ust. 1 ustawy).
Dla porównania, zażalenie jest dostępne w przypadku wydania przez sąd
postanowienia na podstawie art. 47 ustawy, tj. w przypadku rozpatrzenia wniosku złożonego
na podstawie art. 32 ust. 1 ustawy przez osobę umieszczoną w Ośrodku czy też z urzędu,
„jeżeli wyniki postępowania terapeutycznego i zachowanie tej osoby uzasadniają
przypuszczenie, że jej dalszy pobyt w Ośrodku nie jest konieczny”. Wówczas takie zażalenie
przysługuje uczestnikom postępowania, w tym kierownikowi Ośrodka.
Powyższe może skutkować tym, iż wyjście z Ośrodka może się okazać „trudniejsze”
niż umieszczenie w Ośrodku77. Sytuacja taka, będąca efektem obowiązujących rozwiązań
proceduralnych, również świadczy o nieproporcjonalności regulacji zawartej w zaskarżonej
ustawie przewidującej pozbawienie wolności poprzez umieszczenie w Ośrodku. Dla
porównania, niemiecki Federalny Trybunał Konstytucyjny wskazał, że proporcjonalność
środka orzekającego detencję postpenalną powinna przejawiać się tym, iż wraz z upływem
czasu sąd stosuje bardziej rygorystyczną oceną zasadności umieszczenia w Ośrodku. Obawy
związane ze skutecznością procedury weryfikacji umieszczenia w Ośrodku zdają się
potwierdzać informacje zgromadzenie przez Helsińską Fundację Praw Człowieka na temat
liczby osób umieszczonych w Ośrodku.
77 Por. Opinia dr. R. Piotrowskiego sporządzona na zlecenie Biura Analiz Sejmowych z 26 września 2013 r.
22
Rodzaj/data
31 marca 2014 r.
uzyskanej informacji
11 lutego 2015 r.
25 marca 2015 r.
20 sierpnia
2015 r.
Liczba wniosków
złożonych
na podstawie
art. 9 ustawy
21
45
54
63
Orzeczony nadzór
prewencyjny
b.d.
7 osób
b.d.
17 osób
Orzeczony pobyt w
Krajowym Ośrodku
b.d.
3 osoby zostały
umieszczone
b.d.
15 osób
(wszystkie
postanowienia
prawomocne)
Wnioski i orzeczenia
na podstawie
art. 32 ustawy
b.d.
0
b.d.
1 wniosek
(sprawa w toku)
Wnioski i orzeczenia
na podstawie
art. 47 ustawy
b.d.
0
b.d.
0
Przy ocenie proporcjonalności istotnym aspektem jest zakres zaskarżonej regulacji,
który obejmuje duży zakres osób, tj. wszystkich znajdujących się w systemie
terapeutycznym, którzy wykazują określone zaburzenia psychiczne.
5.2. Izolacja postpenalna w świetle orzecznictwa Europejskiego Trybunału Praw
Człowieka
W trakcie prac legislacyjnych wielokrotnie analizowana była kwestia zgodności
projektowanej ustawy o postępowaniu wobec osób z zaburzeniami ze standardami
wynikającymi z orzecznictwa Europejskiego Trybunału Praw Człowieka. Głównym impulsem
do rozwoju tego orzecznictwa były skargi indywidualne kierowane do Trybunału w związku
ze stosowaniem środków zabezpieczających funkcjonujących na gruncie prawa niemieckiego.
Instytucja środków postpenalnych (Sicherungsverwahrung, „secured custody”) została
wprowadzona do prawa niemieckiego w 1933 r., mimo że już wcześniej była dyskutowana
przez przedstawicieli doktryny prawa niemieckiego od XIX w. Była ona rozumiana jako
nieokreślona w czasie detencja mająca zastosowanie po odbyciu kary przez „notorycznych”
przestępców78. Celem takiego środka postpenalnego nie było odpokutowanie za popełnione
czyny zabronione, lecz ochrona społeczeństwa przed przyszłymi krzywdami. Decyzję o
zastosowaniu środka postpenalnego podejmował sąd w wyroku skazującym na karę
pozbawienia wolności za popełniony czyn zabroniony. Do 1998 r. maksymalny okres pobytu
w takim areszcie prewencyjnym wynosił 10 lat. Jednak w 1998 r. na skutek nowelizacji
kodeksu karnego ten maksymalny limit czasowy został zniesiony, co umożliwiało pobyt w
takim areszcie przez nieokreślony z góry czas. Przy jednoczesnym obniżeniu warunków
zastosowania aresztu prewencyjnego istotnie wzrosła liczba osób, w stosunku do których
stosowano ten rodzaj środka zabezpieczającego79. Zmienione przepisy pozwoliły na
78 G. Merkel, Incompatible Contrasts? - Preventive Detention in Germany and the European Convention on
Human Rights, German Law Journal 2010, s. 1047.
79 Ibidem, s. 1049
23
wydłużenie okresu na który pierwotnie orzeczono środek zabezpieczający na okres dłuższy
niż 10 lat.
Na tle tak skonstruowanego stanu prawnego zostało skierowanych do Europejskiego
Trybunału Praw Człowieka szereg skarg indywidualnych. W przełomowej w tym zakresie
sprawie M. przeciwko Niemcom, przed skierowaniem skargi do ETPC, sprawa była
rozpatrywana przez niemiecki Federalny Trybunał Konstytucyjny, który orzekł, że
przedłużenie aresztu prewencyjnego powyżej 10 lat było zgodne z niemiecką Ustawą
Zasadniczą80. Zarówno w sprawie M. przeciwko Niemcom, jak również w kolejnych
orzeczeniach, dopuszczalność instytucji Sicherungsverwahrung na gruncie Europejskiej
Konwencji Praw Człowieka analizowana była z punktu widzenia art. 5 (wolność osobista)
oraz art. 7 (zakaz działania prawa wstecz) Konwencji.
Art. 5 ust. 1 Konwencji w odróżnieniu od art. 41 Konstytucji RP zawiera zamknięty
katalog sytuacji, w których dopuszczalne jest pozbawienie wolności osobistej „w trybie
ustalonym przez prawo” w przypadku:
a) zgodnego z prawem pozbawienia wolności w wyniku skazania przez właściwy sąd;
b) zgodnego z prawem zatrzymania lub aresztowania w przypadku
niepodporządkowania się wydanemu zgodnie z prawem orzeczeniu sądu lub w celu
zapewnienia wykonania określonego w ustawie obowiązku;
c) zgodnego z prawem zatrzymania lub aresztowania w celu postawienia przed
właściwym organem, jeżeli istnieje uzasadnione podejrzenie popełnienia czynu
zagrożonego karą lub jeśli jest to konieczne w celu zapobieżenia popełnienia takiego
czynu lub uniemożliwienia ucieczki po jego dokonaniu;
d) pozbawienia nieletniego wolności na podstawie zgodnego z prawem orzeczenia w
celu ustanowienia nadzoru wychowawczego lub zgodnego z prawem pozbawienia
nieletniego wolności w celu postawienia go przed właściwym organem;
e) zgodnego z prawem pozbawienia wolności osoby w celu zapobieżenia szerzeniu
przez nią choroby zakaźnej, osoby umysłowo chorej, alkoholika, narkomana lub
włóczęgi;
f) zgodnego z prawem zatrzymania lub aresztowania osoby w celu zapobieżenia jej
nielegalnemu wkroczeniu na terytorium państwa lub osoby, przeciwko której toczy się
postępowanie o wydalenie lub ekstradycję.
Dla porównania, konstytucyjna regulacja dotycząca wolności osobistej oparta jest o
ogólną klauzulę proporcjonalności zawartą w art. 31 ust. 3 Konstytucji dopuszczającą
ograniczenia konstytucyjnych praw i wolności ze względu na bezpieczeństwo lub porządek
publiczny, ochronę środowiska, zdrowia i moralności publicznej, albo wolności i praw innych
osób. Jednak wspólnym elementem obu regulacji – konstytucyjnej i konwencyjnej – jest
wymóg formalny, aby pozbawienie wolności odbyło się „w trybie ustalonym przez prawo”.
Europejski Trybunał Praw Człowieka wymaga dla spełnienia tego kryterium, aby prawo
krajowe stanowiące podstawę pozbawienia wolności było „dostatecznie dostępne, precyzyjne
i przewidywalne w stosowaniu, aby uniknąć wszelkiego ryzyka arbitralności” (sufficiently
accessible, precise and foreseeable in its application, in order to avoid all risk of
arbitrariness)81. Trybunał precyzuje dalej ten wymóg stwierdzając, że „standard
<<legalności>> ustanowiony przez Konwencję wymaga zatem, aby prawo było na tyle
precyzyjne, aby umożliwić osobie - w razie potrzeby, za odpowiednią poradą - przewidzenie,
80 Wyrok z 5 lutego 2004 r., 2 BvR 2029/01.
81 Wyrok ETPC z dnia 17 grudnia 2009 r. w sprawie M. przeciwko Niemcom, § 90.
24
w stopniu, który jest racjonalny w danych okolicznościach, konsekwencje, jakie dane
działanie może pociągać za sobą”82.
Już na tym tle zaskarżona regulacja wzbudza poważne wątpliwości. Ustawa z 22
listopada 2013 r. o postępowaniu wobec osób z zaburzeniami psychicznymi stwarzających
zagrożenie życia, zdrowia lub wolności seksualnej innych osób została opublikowana w
Dzienniku Ustaw w dniu 7 stycznia 2014 r. i weszła w życie po 14 dniach, tj. 22 stycznia
2014 r. Tak zarysowany termin wejścia w życie w bezpośredni sposób wiązał się z końcem
kary pozbawienia wolności odbywanej przez Mariusza T.83. W dniu wejścia w życie ustawy,
dyrektor Zakładu Karnego w Rzeszowie skierował do Sądu Okręgowego w Rzeszowie
wniosek inicjujący postępowanie w jego sprawie84. Po pierwsze, oznacza to, że opinie
biegłych, o których mowa w art. 9 ustawy – będące podstawą wniosku dyrektora Zakładu
Karnego – zostały przeprowadzone przed dniem wejścia w życie ustawy. Po drugie, poważne
wątpliwości co do zgodności z wymogiem przewidywalności (foreseeable) rodzi fakt, iż
podstawa prawna do dalszego pozbawienia wolności – po odbyciu kary 25 lat pozbawienia
wolności – weszła w życie na 3 tygodnie przed końcem odbywania przez niego kary. Po
trzecie, przywołany standard strasburski wymaga, aby osoba mogła przewidzieć,
w racjonalnym stopniu konsekwencje, jakie dane działanie może pociągać za sobą. Należy to
rozumieć w ten sposób, że osoba, do której zastosowanie będzie miała ustawa z 22 listopada
2013 r. powinna móc tak pokierować swoim zachowaniem, aby uniknąć skutków związanych
z jej zastosowaniem. Jednak w chwili wejścia w życie ustawy Mariusza T., jak również inni
osadzeni w Zakładach Karnych, nie są w stanie podjąć takich działań aby nie miała do nich
zastosowania m.in. przesłanka określona w art. 1 pkt 1 ustawy (odbywają prawomocnie
orzeczoną karę pozbawienia wolności lub karę 25 lat pozbawienia wolności, wykonywaną w
systemie terapeutycznym). W jeszcze mniejszym stopniu mają wpływ na możliwość
zastosowania do nich przesłanki z art. 1 pkt 2, zdiagnozowania u nich upośledzenia
umysłowego, zaburzenia osobowości lub zaburzenia preferencji seksualnych.
Na gruncie sprawy M. przeciwko Niemcom, materialny aspekt zarzutu o naruszenie art.
5 ust. 1 Konwencji analizowano pod kątem zgodności z przesłankami wyrażonymi w art. 5
ust. 1 lit. a), c) i e). Kluczowe znaczenia zarówno dla ustawy z 2013 r., ma przesłanka zawarta
w art. 5 ust. 1 lit. e, tj. wymóg zgodnego z prawem pozbawienia wolności (...) osoby
umysłowo chorej”. Pomimo, iż z orzecznictwa ETPC nie wyłania się jednoznaczna definicja
osoby umysłowo chorej (unsound mind), to jednak Trybunał podkreśla znaczenie wiedzy
medycznej w określeniu, czy mamy do czynienia z osobą chorą umysłowo85. W orzeczeniach
Winterwerp przeciwko Holandii86, Varbanov przeciwko Bułgarii87 a także Hutchison Reid
przeciwko Wielkiej Brytanii88 Trybunał wypracował trójelementowy test, wedle którego
82 Ibidem.
83 Podczas posiedzenia Komisji Nadzwyczajnej do rozpatrzenia poselskiego projektu ustawy o zmianie
ustawy - Kodeks karny oraz ustawy Kodeks karny wykonawczy i rządowego projektu ustawy o
postępowaniu wobec osób z zaburzeniami psychicznymi stwarzających zagrożenie życia, zdrowia lub
wolności seksualnej innych osób, poseł Elżbieta Radziszewska wskazała, że jest to „jeden z bohaterów,
który powoduje, że uchwalamy to prawo”.
84 Sygn. I Ns 16/14.
85 Por. Konwencja o Ochronie Praw Człowieka i Podstawowych Wolności. Komentarz. Tom 1, red. L.
Garlicki, s. 184
86 Wyrok Europejskiego Trybunału Praw Człowieka z dnia 24 października 1979 r. w sprawie Winterwerp
przeciwko Holandii, skarga nr 6301/73, § 39.
87 Wyrok Europejskiego Trybunału Praw Człowieka z dnia 5 października 2000 r. w sprawie Varbanov
przeciwko Bułgarii, skarga nr 31365/96, § 45.
88 Wyrok Europejskiego Trybunału Praw Człowieka z dnia 20 lutego 2003 r. w sprawie Hutchison Reid
przeciwko Wielkiej Brytanii, skarga nr 50272/99, § 48.
25
oceniana jest kwestia zgodności danego stanu faktycznego z art. 5 ust. 1 lit. e Konwencji.
Pierwszym warunkiem jest wiarygodne ukazanie choroby umysłowej (true mental
disorder) przez kompetentny do tego organ na podstawie wiedzy medycznej. Po drugie,
stopień lub rodzaj zaburzenia psychicznego uzasadniać musi przymusowe izolowanie.
Po trzecie zaś, izolowanie pozostaje w mocy jedynie w przypadku utrzymywania się tego
stanu89.
Wbrew opinii projektodawcy, ustawa nie spełnia warunków powyższego testu.
Zastosowane regulacje nie zapewniają w szczególności, że choroba umysłowa rzeczywiście
będzie wiarygodnie ukazana (reliably shown). Wiarygodne ukazanie to takie, które jest
wynikiem obiektywnej medycznej oceny90. Trybunał podkreślił, że strasburski standard w
zakresie określenia osoby spełniającej warunek „unsound mind” jest w dużej mierze
uzależniony od stanu rozwoju nauki psychiatrii91. W sprawie Haidn przeciwko Niemcom92
jednym z kryteriów przy ocenie czy skarżący cierpiał na „rzeczywiste zaburzenie psychiczne”
(„true mental disorder”) był przedmiot opinii biegłych zasięgniętych przez sąd. Na gruncie
tamtej sprawy, Trybunał stwierdził, że „eksperci medyczni, którzy badali skarżącego nie byli
powołani do ustalenia, czy skarżący rzeczywiście cierpiał na zaburzenia psychiczne, ale czy
stanowił on poważne zagrożenie dla wolności seksualnych innych osób, niezależnie od jego
stanu psychicznego”.
Z punktu widzenia art. 5 ust. 1 lit. e najpoważniejszym mankamentem jest fakt, iż
przesłanki z art. 1 ustawy, takie jak „zaburzenie osobowości” czy „zaburzenie preferencji
seksualnych” nie są chorobami psychicznymi, co istotnie utrudnia spełnienie standardu
wyznaczonego przez wyrok w sprawie Winterwerp przeciwko Holandii. Przy ocenie czy
spełniona jest przesłanka „unsound mind” Trybunał przyznał Państwom pewien zakres luzu
decyzyjnego, ponieważ to do władz państwowych należy zadanie zweryfikowania dowodów
zebranych w indywidualnej sprawie. Z kolei zadaniem Trybunału jest kontrola podjętych
decyzji z punktu widzenia ich zgodności z Konwencją93.
Ustalenie faktów medycznych w zakresie spełnienia przesłanki „unsound mind” musi
mieć miejsce w czasie podejmowania decyzji o pozbawieniu osoby wolności na podstawie
art. 5 ust. 1 lit. e Konwencji94. Ponadto, w świetle orzecznictwa Trybunału w Strasburgu, musi
istnieć związek między podstawą pozbawienia wolności a miejscem i warunkami, w których
będzie wykonywane takie pozbawienie wolności. Dlatego w świetle przesłanki z art. 5 ust. 1
lit. e Konwencji, pozbawienie wolności będzie legalne jedynie jeśli będzie wykonywane w
odpowiednim ośrodku, szpitalu czy klinice do tego przeznaczonej95.
Tak ukształtowany standard, kładący przede wszystkim nacisk na kwestie
proceduralne, wskazuje na szczególną rolę opinii biegłych w postępowaniach dotyczących
orzekania środków postpenalnych. Zdaniem Helsińskiej Fundacji Praw Człowieka przyjęte
89 Por. Wyrok w sprawie Winterwerp, § 39; wyrok w sprawie Varbanov, § 45 i 47,wyrok w sprawie Hutchison
Reid, § 48.
90 “In the Court’s opinion, except in emergency cases, the individual concerned should not be deprived of his
liberty unless he has been reliably shown to be of »unsound mind«. The very nature of what has to be
established before the competent national authority - that is, a true mental disorder - calls for objective
medical expertise”. Wyrok Europejskiego Trybunału Praw Człowieka z dnia 24 października 1979 r. w
sprawie Winterwerp przeciwko Holandii, skarga nr 6301/73, § 39.
91 M.in. wyrok ETPC w sprawie Winterwerp, § 37.
92 Wyrok z 13 stycznia 2011 r., skarga nr 6587/04.
93 Wyrok w sprawie Winterwerp, § 40.
94 Wyrok ETPC z 23 lutego 1984 r. w sprawie Luberti v. Italy, § 28.
95 Wyrok ETPC z dnia 13 stycznia 2011 r. w sprawie Haidn przeciwko Niemcom (skarga nr 6587/04), § 78.
26
przez ustawodawcę rozwiązania mogą jednak prowadzić do wielu nadużyć i arbitralności w
podejmowaniu decyzji. Po pierwsze, ustawodawca w żadnym miejscu nie wskazał, kiedy
opinia biegłego miałaby być sporządzona. By być wiarygodna musi być ona jak najbardziej
aktualna. To jednak nie zostało zagwarantowane na gruncie ustawy. Może się więc zdarzyć,
że podstawą wniosku skierowanego do sądu będą opinie nieaktualne i nieprzystające w żaden
sposób do rzeczywistości. Sam fakt wszczęcia takiego postępowania może mieć negatywny
wpływ na uczestnika postępowania i może skutkować jego stygmatyzacją.
Drugim aspektem analizowanym w orzecznictwie Europejskiego Trybunału Praw
Człowieka w sprawach dotyczących izolacji postpenalnej jest kwestia zgodności z art. 7 ust. 1
Konwencji, zgodnie z którym nikt nie może być uznany za winnego popełnienia czynu
polegającego na działaniu lub zaniechaniu działania, który według prawa wewnętrznego lub
międzynarodowego nie stanowił czynu zagrożonego karą w czasie jego popełnienia. Nie
będzie również wymierzona kara surowsza od tej, którą można było wymierzyć w czasie, gdy
czyn zagrożony karą został popełniony. Oprócz podstawowych zasad prawa karnego (m.in.
nullum crimen, nulla poena sine lege) przepis ten wyraża ogólny zakaz retrospektywnego
stosowania prawa karnego na niekorzyść oskarżonego.
W wyroku M. przeciwko Niemcom, Trybunał uznał, że koncepcja „kary” w rozumieniu
art. 7 ust. 1 Konwencji jest autonomiczna. Podstawowe znaczenie ma przy tym określenie czy
dany środek został orzeczony jako skutek oskarżenia o popełnienie danego czynu
zabronionego. Inne czynniki, które Trybunał bierze pod uwagę, to charakterystyka danego
środka na gruncie prawa krajowego, jego natura i cel, procedury, na podstawie których jest
orzekany i wykonywany oraz jego dotkliwość96. W wyroku M. przeciwko Niemcom Trybunał
przeanalizował szereg czynników, które mogą zadecydować o tym, czy funkcjonujący na
gruncie prawa niemieckiego „preventive detention” może być zakwalifikowany jako kara w
rozumieniu art. 7 Konwencji, takich jak m.in.:
- faktyczne pozbawienie wolności;
- umieszczenie w więzieniu;
- różnica w wykonywaniu kary i środka zabezpieczającego;
- związek z popełnionym przestępstwem;
- cel pozbawienia wolności;
- fakt orzeczenia środka zabezpieczającego przez sąd karny.
W oparciu o wyrok w sprawie M. przeciwko Niemcom, niemiecki Federalny Trybunał
Konstytucyjny (dalej: FTK) zmienił swoje dotychczasowe orzecznictwo w zakresie instytucji
Sicherungsverwahrung i wypracował na tej podstawie nowy standard konstytucyjny.
Bezpośrednio nawiązując do orzecznictwa Europejskiego Trybunału Praw Człowieka,
Federalny Trybunał Konstytucyjny w wyroku z dnia 4 maja 2011 r. uznał że środek
zapobiegawczy w postaci aresztu („preventive detention”) musi ściśle spełniać wymogi testu
proporcjonalności. Jako jeden z warunków minimum FTK wskazał „wymóg dystansu”
(Abstandsgebot; distance requirement), który przejawia się w istnieniu zasadniczych różnic
między wykonywaniem kary pozbawienia wolności a stosowaniem środka
zabezpieczającego w postaci „preventive detention”. Jedną z takich różnic jest nastawienie
„preventive detention” na metody wolnościowe (liberty-oriented execution), których celem
jest przeprowadzenie skutecznej terapii. Może być on zastosowany jedynie jako środek
ultima ratio. Trybunał wskazał jednak, że intensywna terapia skazanego musi się odbywać już
w trakcie wykonywania kary pozbawienia wolności. Sam zaś „preventive detention” powinien
być nastawiony na przygotowanie skazanego do życia na wolności. Z uwagi na brak tych
96 Wyrok ETPC w sprawie M. v Niemcy, § 120.
27
elementów w regulacji niemieckiej oraz niedostateczny „dystans” między karą pozbawienia
wolności a aresztem zapobiegawczym, Trybunał uznał że skarżone przepisy muszą być w
pełni objęte zakazem retroaktywnego stosowania, który odnosi się do orzekania kar w prawie
karnym.
„FTK przyjął, że dotychczas obowiązujące w tym zakresie unormowania kodeksu
karnego stanowią naruszenie zasady zaufania do obowiązywania konstytucyjnie
gwarantowanych praw nabytych, przysługujących osobom objętym stosowaniem tego środka.
Przy czym zaufanie to powstaje z chwilą uprawomocnienia się wyroku skazującego i
obejmuje zarówno gwarancję nieorzekania postpenalnej izolacji retroaktywnie, jak również
gwarancję zwolnienia z zakładu zamkniętego po upływie maksymalnego okresu 10 lat”97. FTK
zwrócił także uwagę, że orzekanie środka postpenalnego musi wiązać się ze szczegółowym
planem terapii uwzględniającym indywidualne podejście do osób umieszczonych w Ośrodku.
FTK w wyroku z maja 2011 r. wskazał również, że pobyt w takim ośrodku powinien
uwzględniać perspektywę odzyskania wolności przez osobę tam umieszczoną. Jest to jeden
z niezbędnych elementów budowania motywacji do prowadzenia terapii. Innymi elementami
budowania takiej motywacji oraz przygotowania do życia na wolności jest zapewnienie
osobom tam umieszczonym, nie tylko terapii psychiatrycznej, ale również edukacji oraz
rozwoju zawodowego. Bez takich elementów przygotowanie do życia na wolności może się
okazać nierealne, a tym samym pobyt w Ośrodku nie będzie realizował swojego
podstawowego założenia i formalnie zadeklarowanego celu istnienia.
FTK sformułował także zasadę, zgodnie z którą, im dłużej trwa izolacja po odbyciu
kary, tym bardziej zaawansowana powinna być sądowa kontrola nad umieszczeniem
takiej osoby w Ośrodku. Ponadto, wraz z upływem czasu, warunki pozbawienia wolności
powinny ulegać stopniowemu ograniczeniu.
Stanowisko zajęte przez FTK zyskało akceptację Trybunału w Strasburgu, który
podkreślił, w szczególności potrzebę zapewnienia zindywidualizowanej i intensywnej terapii
przez multidyscyplinarny zespół specjalistów zatrudnionych w ośrodkach, w których
wykonywany jest środek „preventive detention”98.
Odpowiedzią ustawodawcy niemieckiego na orzeczenie Federalnego Trybunału
Konstytucyjnego oraz wcześniejsze orzecznictwo Europejskiego Trybunału Praw Człowieka
była ustawa z 22 grudnia 2010 r. dotycząca terapii i umieszczenia w odpowiednim zakładzie
sprawców czynów z użyciem przemocy o zakłóconych czynnościach psychicznych.
Projektodawcy polskiej ustawy o postępowaniu wobec osób z zaburzeniami
psychicznymi wielokrotnie wskazywali, że ustawa niemiecka stanowi źródło inspiracji dla
polskich rozwiązań. Zgodność ustawy z niemiecką Ustawą Zasadniczą była przedmiotem
analizy ze strony Federalnego Trybunału Konstytucyjnego, który wyrokiem z dnia 11 lipca
2013 r. uznał, że możliwa jest prokonstytucyjna wykładnia ustawy, która będzie również
odpowiadała standardom wynikającym z Europejskiego Trybunału Praw Człowieka99.
Federalny Trybunał Konstytucyjny ocenił w szczególności, że umieszczenie w ośrodku terapii
spełnia kryterium „dystansu”, tj. odróżnia się istotnie od kary pozbawienia wolności.
97 E. Weigend, J. Długosz, Nowa postać postpenalnego środka zabezpieczającego o charakterze izolacyjnym
w niemieckim prawie karnym [w:] Państwo prawa i prawo karne. Księga jubileuszowa Profesora Andrzeja
Zolla, s. 677
98 Wyrok ETPC z dnia 28 czerwca 2012 r. w sprawie S. przeciwko Niemcom (skarga nr 3300/10), § 98.
99 Wyrok Federalnego Trybunału Konstytucyjnego 2 BvR 2302/11 z dnia 11 lipca 2013 r.
28
Na początku 2014 r. Federalny Trybunał Konstytucyjny wydał siedem orzeczeń, w
których uznał, że sposób zastosowania w konkretnych przypadkach ustawy z 2010 r. o terapii
sprawców czynów z użyciem przemocy, naruszał niemiecką Ustawę Zasadniczą100. Niemiecka
ustawa z 2010 r. nie była jak dotąd przedmiotem analizy ze strony Trybunału. W wyroku
Glien przeciwko Niemcom101, Trybunał nawiązuje do tej ustawy, jednak nie obejmuje jej
zakresem orzekania. Warto przy tym zaznaczyć, że zostało złożonych szereg skarg
indywidualnych, których przedmiotem jest właśnie ustawa z 2010 r.102
Chcąc uniknąć zarzutu na gruncie art. 7 EKPC polski ustawodawca przeniósł, na ile to
było możliwe, postępowanie w sprawie zastosowanie środka postpenalnego do innej
procedury niż procedura karna. Dlatego też ustawa z 22 listopada 2013 r. przewiduje, że
decyzję w sprawie uznania za osobę stwarzającą zagrożenie podejmuje sąd okręgowy w
ramach procedury cywilnej na wniosek dyrektora zakładu karnego. Co więcej, po podjęciu
takiej decyzji osoba będzie umieszczana w „ośrodku terapii osobowości”, a zatem jednostce
utworzonej i nadzorowanej przez Ministra Zdrowia i nie podlegającej Służbie Więziennej. W
dalszym ciągu jednak umieszczenie w ośrodku terapii osobowości będzie wynikało z faktu
wcześniejszego popełnienia przestępstwa oraz w celu analogicznym do orzeczenia o karze, tj.
w celu izolacji od reszty społeczeństwa w celu jego ochrony.
Ustawodawca, chcąc odeprzeć ewentualne zarzuty dotyczące niezgodności z art. 7
EKPC, przewidział, że postępowanie w sprawie o umieszczenie w ośrodku ma toczyć się na
podstawie procedury cywilnej. Helsińska Fundacja Praw Człowieka w pełni zgadza się
z opinią Naczelnej Rady Adwokackiej, że „służy to wyłącznie obejściu ograniczeń
wynikających z orzecznictwa strasburskiego i zamaskowaniu faktycznego zastosowania
prawa karnego z mocą faktyczną”103. Wątpliwości co do zgodności ze standardami
wynikającymi z art. 5 oraz art. 7 Europejskiej Konwencji Praw Człowieka wyraziło również
Ministerstwo Spraw Zagranicznych na rządowym etapie prac legislacyjnych104.
5.3. Komitet Praw Człowieka ONZ
Do zagadnienia dopuszczalnej izolacji odniósł się Komitet Praw Człowieka ONZ w
swoich ostatnich rekomendacjach dotyczących art. 9 Międzynarodowego Paktu Praw
Politycznych i Obywatelskich105. W ocenie Komitetu detencja skierowana na zabezpieczenie
porządku publicznego („security detention”, określany niekiedy jako areszt administracyjny „administrative detention” albo internacja - „internment”) może stanowić poważne zagrożenie
arbitralnego pozbawienia wolności106. Ciężar wykazania takiego zagrożenia dla
100 2 BvR 119/12; 2 BvR 565/12; 2 BvR 923/12; 2 BvR 1020/12; 2 BvR 1100/12; 2 BvR 1239/12; 2 BvR
953/12
101 Wyrok ETPC z dnia 28 listopada 2013 r., skarga nr 7345/12.
102 Sprawa Bergmann przeciwko Niemcom (skarga 23279/14) została zakomunikowana Rządowi Niemiec w
dniu 17 czerwca 2014 r.; sprawa M.W. przeciwko Niemcom (skarga nr 40087/14), została zakomunikowana
Rządowi Niemiec w dniu 3 września 2014 r.; sprawa Ilnseher przeciwko Niemcom (skarga 27505/14) została
zakomunikowana Rządowi Niemiec w dniu 22 grudnia 2014 r.; sprawa Petschulies przeciwko Niemcom
(skarga nr 6281/13) została zakomunikowana Rządowi Niemiec w dniu 4 czerwca 2014 r.
103 Opinia amicus curiae Naczelnej Rady Adwokackiej z 9 października 2014 r. w sprawie połączonych
wniosków: Prezydenta Rzeczypospolitej oraz Rzecznika Praw Obywatelskich o zbadanie zgodności z
Konstytucją ustawy o postępowaniu względem osób z zaburzeniami psychicznymi stwarzającymi
zagrożenie życia, zdrowia lub wolności seksualnej innych osób.
104 Por.: Pismo (DPOPC.433.18.2013/2) z 7 czerwca 2013 r.
105 General comment No. 35.
106 Ibidem, Pkt 15.
29
bezpieczeństwa innych osób spoczywa na właściwych organach państwa, przy czym ciężar
ten wzrasta wraz z długością pozbawienia wolności. Całkowite pozbawienie wolności nie
może trwać dłużej niż jest to bezwzględnie konieczne oraz musi być jednak ograniczone w
czasie. Oprócz szeregu wymogów proceduralnych107, Komitet przywołał standardy
analogiczne do tych wyrażonych przez Federalny Trybunał Konstytucyjny w wyroku z 4 maja
2011 r.108, tj. konieczność uniknięcia arbitralności podejmowanych decyzji, przy uznaniu, że
pozbawienie wolności jest środkiem ostatecznym i wyjątkowym
Co jednak istotne, Komitet wskazał, że jeśli więzień odbył całość orzeczonej
względem niego kary, art. 9 oraz 15 zakazują retroaktywnego wydłużenia tej kary oraz
obejścia tego zakazu poprzez nałożenie wobec takiej osoby detencji będącej ekwiwalentem
kary pozbawienia wolności pod pozorem detencji cywilnoprawnej (under the label of civil
detention).
Komitet Praw Człowieka rozpoznając skargę w sprawie Fardon przeciwko Australii109
przeprowadził analizę ustawodawstwa australijskiego zawierającego rozwiązania analogiczne
do tych zawartych w ustawie o postępowaniu wobec osób z zaburzeniami stwarzającymi
zagrożenie. Skarżący został skazany w 1989 r. na karę 14 lat pozbawienia wolności. Na
miesiąc przed terminem opuszczenia przez niego więzienia, weszła w życie ustawa
Dangerous Prisoners (Sexual Offenders) Act z 2003 r. uchwalona przez stan Queensland.
Przewidywała ona, że więźniowi, któremu udowodnione zostanie, że stanowi zagrożenie dla
społeczeństwa, będzie można przedłużyć pozbawienie wolności w celu kontroli, opieki i
zapewnienia leczenia. Decyzją Sądu Najwyższego stanu Queensland w stosunku do
skarżącego orzeczona została dalsza detencja na czas określony, która kolejnymi decyzjami
sądu była wydłużana o kolejne okresy. Po 3 latach, sąd zdecydował o poddaniu skarżącego
warunkowemu nadzorowi, dzięki czemu skarżący mógł opuścić areszt.
Decyzje o zastosowaniu wobec skarżącego aresztu na podstawie Dangerous Prisoners
(Sexual Offenders) Act były podejmowane w ramach procedury cywilnej. Komitet
rozpoznając skargę zwrócił uwagę na fakt, iż Dangerous Prisoners (Sexual Offenders) Act był
uchwalony tuż przed zakończeniem odbywania kary pozbawienia wolności przez skarżącego,
zaś fakt uprzedniego popełnienia czynu zabronionego i związanego z tym skazania w procesie
karnym był istotnym elementem przy podejmowaniu przez sąd decyzji o dalszej izolacji na
podstawie Dangerous Prisoners (Sexual Offenders) Act. Z tych względów Komitet uznał, że
doszło do naruszenia art. 15 Paktu oraz art. 9 ust. 1 Paktu110.
Komitet Praw Człowieka ONZ ocenił, że w celu uniknięcia arbitralnej decyzji
o pozbawieniu wolności, Państwo-Strona Paktu powinna wykazać, że rehabilitacja
(rehabilitation) skarżącego nie mogła zostać osiągnięta mniej inwazyjnymi środkami, również
w trakcie odbywania przez niego kary 14 lat pozbawienia wolności111.
107 Regularna kontrola zasadności umieszczenia w izolacji prowadzona przez niezależny sąd, dostęp do pomocy
prawnej, dostęp do zebranych dowodów.
108 „(…) to avoid arbitrariness the additional detention must be justified by compelling reasons arising from the
gravity of the crimes committed and the likelihood of committing similar crimes in the future. States should
only use such detention as a last resort, and regular periodic reviews by an independent body must be
assured to decide whether continued detention is justified. State parties must exercise caution and provide
appropriate guarantees in evaluating future dangers. The conditions in such detention must be distinct from
the conditions for convicted prisoners serving a punitive sentence and must be aimed at the detainees’
rehabilitation and reintegration into society”.
109 CCPR/C/98/D/1629/2007, decyzja Komitetu Praw Człowieka ONZ z 10 maja 2010 r.
110 Pkt 7.4. (2) decyzji Komitetu Praw Człowieka ONZ.
111 Pkt 7.4. (4) decyzji Komitetu Praw Człowieka ONZ.
30
6. Charakter umieszczenia w Krajowym Ośrodku. Analiza zgodności zaskarżonych
przepisów z art. 42 ust. 1 oraz art. 2 Konstytucji RP
Kolejna grupa zarzutów formułowanych przez wnioskodawców i sądy pytające odnosi
się do art. 42 ust. 1 Konstytucji i opiera na twierdzeniu, że umieszczenie w Krajowym
Ośrodku stanowi de facto kolejną karę za ten sam czyn. Zarzutem subsydiarnie stosowanym
do zarzutu opartego o naruszenie art. 42 ust. 1 Konstytucji jest również ocena
wnioskodawców i sądów pytających, że zaskarżona ustawa narusza zakaz działania prawa
wstecz, wynikający z art. 2 Konstytucji RP.
Zgodnie z art. 42 ust. 1 Konstytucji odpowiedzialności karnej podlega ten tylko, kto
dopuścił się czynu zabronionego pod groźbą kary przez ustawę obowiązującą w czasie jego
popełnienia. Jak wskazywał Trybunał Konstytucyjny w swoich licznych orzeczeniach
w przedmiocie art. 42 Konstytucji „rozumienie pojęcia „odpowiedzialność karna” na
poziomie konstytucyjnym jest niezależne od treści przypisywanych mu w ustawodawstwie
zwykłym. Definiując to pojęcie na płaszczyźnie konstytucyjnej, nie można zatem odwoływać
się wprost do elementów wyróżniających ten rodzaj odpowiedzialności na płaszczyźnie
ustawowej. Taki zabieg umożliwiałby bowiem omijanie gwarancji konstytucyjnych
odnoszących się do odpowiedzialności represyjnej przez formalne kwalifikowanie jej w
ustawie jako inny niż karna rodzaj odpowiedzialności. W konsekwencji Trybunał
Konstytucyjny przyjmuje, że przez przepisy represyjne należy rozumieć nie tylko przepisy
karne sensu stricto, ale wszelkie przepisy o charakterze represyjnym, a więc te, których celem
jest poddanie obywatela jakiejś formie ukarania”.
Ustawodawca umieścił procedurę prowadzoną na podstawie ustawy w trybach
postępowania cywilnego nieprocesowego. Skutkiem takiego założenia miało być uniknięcie
w przyszłości zarzutu wprowadzenia regulacji opartej o podwójne karanie za ten sam czyn, tj.
prowadzenia dwóch postępowań karnych w przedmiocie jednego czynu zabronionego.
Rozwiązanie takie ma również na celu realizację orzecznictwa ETPC (i wyrażonej w
nim interpretacji art. 7 Konwencji) oraz „wymogu dystansu” wypracowanego przez
orzecznictwo Federalnego Trybunału Konstytucyjnego. W ocenie ustawodawcy o spełnieniu
tego wymogu świadczy m.in. to iż:
- postępowanie w przedmiocie uznania osoby za „stwarzającą zagrożenie” jest
prowadzone na podstawie przepisów procedury cywilnej;
- Krajowy Ośrodek podlega Ministerstwu Zdrowia (a nie Ministerstwu
Sprawiedliwości tak jak ma to miejsce w przypadku zakładów karnych), które
odpowiada za środki finansowe przeznaczone na wykonanie zaskarżonej ustawy;
- pobyt w Krajowym Ośrodku ma na celu – w świetle brzmienia przepisów ustawy –
prowadzenie odpowiedniej terapii.
W ocenie Helsińskiej Fundacji Praw Człowieka, zaskarżona ustawa nie spełnia
wskazanego wymogu dystansu.
1. Przebieg prac legislacyjnych nad kształtem zaskarżonej ustawy wskazuje, że jej
pierwotnym celem były zmiany w kodeksie karnym w zakresie środków zabezpieczających.
Cel zaskarżonej ustawy jest tożsamy z pierwotnym celem tych projektów, podobnie jak
charakter samego środka (tj. izolacja w Ośrodku). „Niczego tu nie zmienia to, że środki te
orzekać ma nie sąd karny, lecz sąd cywilny jako sąd opiekuńczy stosując procedurę cywilną –
31
k.p.c. O prawnym charakterze tych środków, jako w istocie karnych środkach
zabezpieczających, decyduje bowiem to, że są one orzekane wobec osób skazanych za
popełnienie przestępstwa i po to by uniemożliwić im popełnienie tego samego rodzaju czynu
w przyszłości”.112
2. Tożsamość z procedurą zastosowania środku z art. 95a k.k. Rozwiązanie
analogiczne do tego uregulowanego w ustawie o postępowaniu wobec osób z zaburzeniami,
funkcjonowało – w chwili uchwalenia ustawy – na gruncie nieobowiązującego już art. 95a
k.k. Zgodnie z tym przepisem skazując sprawcę na karę pozbawienia wolności bez
warunkowego zawieszenia jej wykonania za przestępstwo skierowane przeciwko wolności
seksualnej, popełnione w związku z zaburzeniami preferencji seksualnych, sąd mógł orzec
umieszczenie sprawcy, po odbyciu tej kary, w zakładzie zamkniętym albo skierowanie go na
leczenie ambulatoryjne, w celu przeprowadzenia terapii farmakologicznej lub psychoterapii,
zmierzających do zapobieżenia ponownemu popełnieniu takiego przestępstwa, w tym w
szczególności poprzez obniżenie zaburzonego popędu seksualnego sprawcy. Na 6 m-cy przed
przewidywanym warunkowym zwolnieniem lub przed wykonaniem kary, sąd ustalał potrzebę
i sposób zastosowania środków na podstawie art. 95a §§1 i 1a k.k. Ponadto, sąd miał
możliwość zarządzenia umieszczenia w ośrodku zamkniętym, jeśli skazany uchylał się od
orzeczonego leczenia ambulatoryjnego.
Procedury orzekania umieszczenia w ośrodku zamkniętym na podstawie art. 95a k.k.
były zatem tożsame z procedurą umieszczenia w Krajowym Ośrodku z tą jednak różnicą, iż
środek z art. 95a k.k. mógł być orzeczony jedynie w chwili skazywania na karę pozbawienia
wolności. Świadczy to zatem o tym, że ustawa z 22 listopada 2013 r. miała na celu obejście
zakazu zastosowania art. 95a k.k. z mocą wsteczną. Z jednej strony różne uregulowanie tych
samych sytuacji faktycznych pozwala poddać w wątpliwość racjonalny charakter
rozstrzygnięć ustawodawcy. Z drugiej strony, pozwala mieć poważne wątpliwości, czy w
świetle porównania z art. 95a k.k. nie mamy do czynienia z sytuacją, w której środek
zabezpieczający (izolacja w Ośrodku) orzekany jest pod koniec odbywania kary wbrew
dyspozycji art. 95a k.k.
Na tym tle, niepokojące wydaje się postanowienie Sądu Okręgowego w Szczecinie z
dnia 19 lutego 2015 r. Uczestnik postępowania został skazany w 2010 r. na karę łączną 3 lat i
10 miesięcy pozbawienia wolności oraz jednocześnie skierowano go – na podstawie art. 95a
k.k. - na leczenie ambulatoryjne (po odbyciu kary łącznej) w poradni seksuologicznej w
zakresie psychoterapii oraz ewentualnie terapii farmakologicznej. W ramach postępowania
prowadzonego na podstawie ustawy o postępowaniu wobec osób z zaburzeniami, Sąd
Okręgowy w Szczecinie zastosował w stosunku do uczestnika postępowania nadzór
prewencyjny. Wskazał przy tym jednostkę leczniczą, w której ma być prowadzone
„odpowiednie postępowanie terapeutyczne” (jest to ta jednostka, w której wykonywane są
środki zabezpieczające, o których mowa w art. 95a k.k.). Sąd wskazał, że „z jednej strony
gwarantuje to odpowiedni poziom leczenia uczestnika postępowania, zaś z drugiej pozwoli na
połączenie leczenia prowadzonego w wykonaniu niniejszego orzeczenia z wykonywaniem
środka zabezpieczającego orzeczonego w wyroku Sądu Rejonowego w C. z dnia 27
października 2010 r.)”113.
112 L. Paprzycki, Nieleczniczy środek zabezpieczający..., s. 18.
113 Postanowienie Sądu Okręgowego w Szczecinie z dnia 19 lutego 2015 r., sygn. I Ns 25/14
32
3. Dodanie art. 3a do zaskarżonej ustawy. Ustawą z dnia 20 lutego 2015 r. - o
zmianie ustawy – Kodeks karny oraz niektórych innych ustaw114, dodany został art. 3a,
zgodnie z którym ustawa z 22 listopada 2013 r. ma zastosowanie do osób skazanych za czyn
popełniony przed dniem wejścia w życie ustawy z dnia 20 lutego 2015 r.
W uzasadnieniu projektu ustawy wskazano, że art. 10 projektu, przewidujący dodanie
art. 3a do ustawy o postępowaniu wobec osób z zaburzeniami, „w odniesieniu do czynów
popełnionych po wejściu w życie noweli dezaktualizuje ustawę z dnia 22 listopada 2013 r. o
postępowaniu wobec osób z zaburzeniami psychicznymi stwarzającymi zagrożenie życia,
zdrowia lub wolności seksualnej innych osób poprzez wskazanie, że ustawa ta ma
zastosowanie do osób skazanych za czyn popełniony przed wejściem w życie projektowanej
ustawy”. Podczas posiedzenia sejmowej podkomisji stałej ds. nowelizacji prawa karnego,
przedstawiciel Ministerstwa Sprawiedliwości (wiceminister M. Królikowski) wskazywał, że
projektowany przepis „wygasza tę ustawę” oraz stanowi realizację „zobowiązania do
epizodyczności tej ustawy”.
Wskazuje to na funkcjonalny związek oraz materialną tożsamość obu regulacji, tj.
środków orzekanych przez sąd cywilny na podstawie ustawy z 22 listopada 2013 r. z
systemem środków zabezpieczających obowiązujących na podstawie nowelizacji kodeksu
karnego z 20 lutego 2015 r.115 Na podstawie art. 93c k.k. będzie można orzec środek
zabezpieczający116 wobec sprawcy „w razie skazania na karę pozbawienia wolności bez
warunkowego jej zawieszenia za umyślne przestępstwo określone w rozdziale XIX, XXIII,
XXV lub XXVI, popełnione w związku z zaburzeniem osobowości o takim charakterze lub
nasileniu, że zachodzi co najmniej wysokie prawdopodobieństwo popełnienia czynu
zabronionego z użyciem przemocy lub groźbą jej użycia” 117. Pobyt w zakładzie
psychiatrycznym będzie mógł być orzeczony „jedynie, aby zapobiec ponownemu popełnieniu
przez sprawcę czynu zabronionego o znacznej społecznej szkodliwości” 118. Rzecznik Praw
Obywatelskich w piśmie procesowym z 5 sierpnia 2015 r. przeprowadził analizę rozwiązań
zawartych w tzw. „noweli lutowej”, tj. ustawie z 20 lutego 2015 r. i określił środki
zabezpieczające „odpowiednikiem” środków z ustawy z 22 listopada 2013 r. o postępowaniu
wobec osób z zaburzeniami psychicznymi119.
4. Ustawa stanowi podstawę prawną do pozbawienia wolności osób potencjalnie
niebezpiecznych jednak jedynie spośród tych odbywających karę pozbawienia wolności, a nie
potencjalnie niebezpiecznych w całym społeczeństwie. Tym samy inicjowana procedura ma
co najmniej pośredni związek z popełnionym czynem zabronionym będącym podstawą
odbywania przez te osoby kary pozbawienia wolności.
114 Dz. U. poz. 396
115 Podobne stanowisko wyrazili J.Gierowski oraz L. Paprzycki: Kontrowersje związane z ustawą z dnia 22
listopada 2013 r. o postępowaniu wobec osób z zaburzeniami psychicznymi stwarzającymi zagrożenie życia,
zdrowia lub wolności seksualnej innych osób – perspektywa prawna i psychiatryczno-psychologiczna,
Palestra 9/2014, s. 145.
116 Zgodnie z art. 93a § 1 środkami zabezpieczającymi są 1) elektroniczna kontrola miejsca pobytu, 2) terapia,
3) terapia uzależnień, 4) pobyt w zakładzie psychiatrycznym.
117 Art. 93c pkt 4 k.k. W literaturze podnosi się niebezpieczeństwo związane z wprowadzonymi zmianami:
„Błędem jest zacieranie różnic między instytucjami peniternacjarnym i a szpitalami dla osób chorych
psychicznie i doprowadzenie do sytuacji, gdy te same środki reakcji państwowej są stosowane zarówno
wobec poczytalnych, jak i niepoczytalnych sprawców czynu zabronionego, a to przewiduje najnowsza
nowelizacja kodeksu karnego.” (F. Ciepły, Środki zabezpieczające – do zmiany czy likwidacji?, Państwo i
Prawo 7/2015, s. 96.
118 Art. 93b § 1 zd. 2 k.k.
119 Pismo II.517.1093.2014.ED z 5 sierpnia 2015 r.
33
W opinii prawnej autorstwa prof. A. Sakowicza, opracowanej na zlecenie Biura Analiz
Sejmowych, wskazano, że warunek uprzedniego prawomocnego skazania za przestępstwo
popełnione z użyciem przemocy na karę pozbawienia wolności bez warunkowego
zawieszenia jej wykonania skutkuje istnieniem „uprzedniego związku przyczynowego
pomiędzy ustaleniem sprawstwa a orzeczeniem projektowanego środka. Z tego wynika,
że orzeczenie środka zabezpieczającego jest konsekwencją popełnienia czynu zabronionego,
nie zaś występującego w stanie niebezpieczeństwa wynikającego z choroby psychicznej,
upośledzenia umysłowego lub innych zaburzeń psychicznych”. Z tego względu autor opinii,
argumentuje, że proponowane rozwiązanie nie będzie mogło być stosowane wobec sprawców
objętych przepisami ustawy z 7 grudnia 1989 r. o amnestii, ponieważ popełnili oni
przestępstwa przed wejściem w życie projektowanej ustawy. Z kolei przesłanka dotycząca
stwierdzenia określonych zaburzeń w trakcie postępowania wykonawczego prowadzi „do
sytuacji, w której moment stwierdzenia ww. zaburzenia będzie rzutował na sytuację prawną
osoby”120.
5. Do czasu powołania służby ochrony, o której mowa w art. 6 ustawy, przez 18
miesięcy od wejścia w życie ustawy obowiązki funkcjonariuszy tej służby będą realizowali
funkcjonariusze Służby Więziennej121.
Jak wskazała Rada Legislacyjna w opinii ze stycznia 2013 r. standardem
wypracowanym przez Europejski Trybunał Praw Człowieka jest zależność, zgodnie z którą
„przedłużenie osobie w pełni poczytalnej pobytu w zakładzie zamkniętym na niedający się z
góry określić czas faktycznie nie różni się niczym od wymierzenia dodatkowej kary,
polegającej na pozbawieniu wolności. (….) Niedopuszczalne jest bowiem pozostawienie
osoby uwięzionej w stanie długotrwałej niepewności co do jej przyszłości, zwłaszcza długości
jej uwięzienia albo odebrania jej wszelkich szans na zwolnienie”.
W opinii dr. R. Piotrowskiego sporządzonej na zlecenie Biura Analiz Sejmowych
wskazano, że ustawa jest niezgodna z art. 42 ust. 1 Konstytucji, ponieważ „przewiduje
stosowanie środków równoznacznych z sankcją karną wobec osoby, która nie dopuściła się
żadnego czynu”.
Kwestia zgodności ustawy z art. 2 Konstytucji RP
Ponadto, w orzecznictwie Trybunału Konstytucyjnego wypracowany został test
pozwalający ocenić czy dana regulacja narusza zakaz działania prawa wstecz, czy też można
uznać ją za zgodną z zasadą demokratycznego państwa prawnego (art. 2 Konstytucji). Jest to
możliwe, jeżeli:
– nie są to przepisy prawa karnego ani regulacje zakładające podporządkowanie
jednostki państwu (np. prawo daninowe);
– mają one rangę ustawową;
120 A. Sakowicz, Opinia prawna na temat projektu ustawy o postępowaniu wobec osób z zaburzeniami
psychicznymi stwarzającymi zagrożenie życia, zdrowia lub wolności seksualnej innych osób (druk sejmowy
nr 1577), 11 września 2013 r. Autor wskazuje dalej: „Jeżeli zaburzenia psychiczne w postaci upośledzenia
umysłowego, zaburzenia osobowości lub zaburzenia preferencji seksualnych zostanie stwierdzone przed
rozpoczęciem postępowania wykonawczego, wobec sprawcy będzie można zastosować środki
zabezpieczające określone w rozdziale X Kodeksu karnego, łącznie z tzw. postpenalnym środkiem
zabezpieczającym z art. 95a k.k. Gdy zaś fakt ww. zaburzenie zostanie ujawniony na etapie postępowania
wykonawczego, będzie zachodziła możliwość zastosowania przepisów projektowanej ustawy”.
121 J. Heitzman w odniesieniu do Krajowego Ośrodka używa pojęć: „quasi szpital psychiatryczny” oraz
„parawięzienna instytucja izolująca” (Opinia z 3 września 2013 r., s. 22).
34
– ich wprowadzenie jest konieczne (niezbędne) dla realizacji lub ochrony innych,
ważniejszych i konkretnie wskazanych wartości konstytucyjnych;
– spełniona jest zasada proporcjonalności, tzn. racje konstytucyjne przemawiające za
retroaktywnością równoważą jej negatywne skutki; – nie powodują one ograniczenia
praw lub zwiększenia zobowiązań adresatów norm prawnych, a przeciwnie –
poprawiają sytuację prawną niektórych adresatów danej normy prawnej (ale nie
kosztem pozostałych adresatów tej normy);
– problem rozwiązywany przez te regulacje nie był znany ustawodawcy wcześniej i
nie mógł być rozwiązany z wyprzedzeniem bez użycia przepisów działających
wstecz122.
W ocenie Helsińskiej Fundacji Praw Człowieka, przedmiotowa ustawa nie spełnia
powyższych wymogów z kilku powodów. Po pierwsze, jak zostało wskazane powyżej
wprowadzony środek nie jest proporcjonalnym ograniczeniem wolności osobistej. Po drugie,
rozwiązania zawarte w ustawie z 22 listopada 2013 r. wprowadzone zostały z myślą przede
wszystkim o groźnych przestępcach, którzy zostali skazani niegdyś na karę śmierci, którą
następnie (ustawą z 1989 r. o amnestii) zamieniono na karę 25 lat pozbawienia wolności.
Wprowadzona regulacja nie spełnia zatem ostatniego ze wskazanych powyżej warunków,
tj. sytuacji, w której problem rozwiązywany przez te regulacje nie był znany ustawodawcy
wcześniej i nie mógł być rozwiązany z wyprzedzeniem bez użycia przepisów działających
wstecz. Ustawodawca próbuje wprowadzić regulację przewidującą izolację postpenalną osób
mogących stwarzać niebezpieczeństwo w momencie, kiedy większość tych osób kończy
odbywać karę. Świadomość prawdopodobnego niebezpieczeństwa tych osób i ewentualna
konieczność
wprowadzenia
(proporcjonalnych)
środków
ograniczających
to
niebezpieczeństwo, istniała przez ostatnie 25 lat. Możliwość dalszej izolacji tych osób na
końcowym etapie odbywania przez nich kary pozbawienia wolności, narusza zasadę zaufania
jednostki do państwa i stanowionego przez nie prawa, która znajduje swoje oparcie w takich
wartościach, jak bezpieczeństwo prawne i pewność obrotu prawnego oraz poszanowanie praw
nabytych.
Istotne w tym kontekście wydaje się również orzeczenie Francuskiej Rady
Konstytucyjnej z 21 lutego 2008 r. (no. 2008-562 DC, Official Gazette (Journal officiel) of 26
February 2008, p. 3272) dotyczące ustawy z 25 lutego 2008 r. Rada uznała wówczas, że
instytucja „preventive detention”, której orzekanie nie opiera się na przesłance winy osoby
skazanej, lecz mająca na celu zapobiegnięcie ponownemu popełnieniu przestępstwa, nie może
zostać zakwalifikowane jako kara. Jednak w ocenie Rady Konstytucyjnej, z uwagi na fakt, że
taki środek jest orzekany po wcześniejszym skazaniu na karę pozbawienia wolności przez
sąd, nie może on zostać orzeczony retrospektywnie (retrospectively) wobec osób skazanych
za popełnienie przestępstwa przez ogłoszeniem ustawy z 25 lutego 2008 r.123
Na marginesie należy wskazać, że naruszenie art. 2 Konstytucji, wyrażającego zasadę
zaufania obywatela do państwa i tworzonego przez niego prawa, wynika również z faktu, że
wniosku o uznanie osoby za „stwarzającą zagrożenie” były składane pod koniec odbywania
wieloletniej kar pobawienia wolności, np.:
- Sąd Okręgowy w Rzeszwoei (sygn. I Ns 127/14) – koniec kary przypadał na 24 lipca
2014 r., wniosek został złożony w dniu 23 maja 2014 r.; postanowienie sądu z 2
września 2014 r.
122 Wyrok TK z 12 maja 2009 r., P 66/07.
123 Wyrok Rady Konstytucyjnej z 21 lutego 2008 r. (no. 2008-562 DC), § 10. Por.: wyrok M. przeciwko
Niemcom, § 75.
35
- Sąd Okręgowy w Gdańsku (sygn. XV Ns 68/14) – wniosek został złożony w 2014 r.,
uczestnik opuścił zakład karny w dniu 10 kwietnia 2014 r. Sąd wskazał w
uzasadnieniu, że uczestnik „w izolacji penitencjarnej został osadzony po raz dziesiąty,
a w izolacji penitencjarnej spędził w sumie 30 lat”
- Sąd Okręgowy w Rzeszowie (sygn. I Ns 16/14) – przywołana wcześniej sprawa
M.T., w stosunku do którego wniosek o uznanie za osobę stwarzającą zagrożenie
został złożony w dniu wejścia w życie ustawy z 22 listopada 2013 r., tj. 22 stycznia
2014 r. czyli na 3 tygodnie przed końcem odbywania przez niego kary 25 lat
pozbawienia wolności.
7. Prawo do sądu
W ocenie Helsińskiej Fundacji Praw Człowieka, procedury i mechanizmy prawne
funkcjonujące na gruncie analizowanej ustawy powinny być również zweryfikowane pod
kątem konstytucyjnego prawa do sądu.
Po pierwsze, budzi wątpliwości czy ukształtowana na gruncie ustawy właściwość
rzeczowa sądu (sąd okręgowy orzekający na podstawie procedury cywilnej) jest sądem
„właściwym” w świetle art. 45 Konstytucji RP. Wskazano na to m.in. w przywołanej opinii
Biura Analiz Sejmowych:
„To sąd karny powinien mieć najszerszą, a najlepiej całkowitą, możliwość orzekania
środków zabezpieczających, także tzw. postpenalnych środków zabezpieczających,
ponieważ jest on najlepiej zorientowany w sytuacji sprawcy czynu zabronionego. Z
pewnością lepiej niż sąd opiekuńczy orzekający o umieszczeniu osoby w Krajowym
Ośrodku Terapii Zaburzeń Psychicznych lub o zastosowaniu wobec niej nadzoru
prewencyjnego, o którym mowa jest w rozdziale 4 projektu ustawy”.
Z kolei w opinii dr. R. Piotrowskiego wskazano – w odniesieniu do projektu ustawy o
zmianie ustawy – Kodeks karny oraz ustawy – Kodeks karny wykonawczy (druk sejmowy nr
1538) – że tworzy się sytuację, w której sąd, chociaż nie orzekł w wyroku skazującym o
zastosowaniu środka zabezpieczającego, wróci do niego np. po 10 latach od wydania
wyroku124.
Fakt orzekania w sprawach o uznanie za „osobę stwarzającą zagrożenie” przez sądy
cywilne w oparciu o procedurę cywilną może prowadzić do kuriozalnych wręcz
rozstrzygnięć. Przykładowo, Sąd Okręgowy w Rzeszowie postanowieniem z 7 marca 2014 r.
udzielił zabezpieczenia w ramach postępowania prowadzonego na podstawie ustawy z 22
listopada 2013 r., m.in. zobowiązał uczestnika do przebywania na terytorium
Rzeczypospolitej Polskiej z zakazem opuszczania kraju oraz zobowiązał do poddania się
leczeniu psychiatrycznemu. Ponadto, postanowieniem wydanym również w dniu 7 marca
2014 r. Sąd Okręgowy w Rzeszowie uznał uczestnika za osobę stwarzającą zagrożenie i
nakazał umieszczenie go w Ośrodku125.
Z kolei, Sąd Okręgowy w Rzeszowie w postanowieniu z dnia 6 lutego 2014 r. (sygn. I
Ns 16/14) udzielił zabezpieczenia postępowania w ten sposób, że zakazał uczestnikowi
postępowania opuszczenia terytorium Rzeczypospolitej Polskiej, zobowiązał go do
każdorazowego informowania właściwego miejscowo komendanta Policji o swoim miejscu
124 Opinia BAS-2289/13A z 26 września 2013 r. o zgodności z Konstytucją RP projektu ustawy o zmianie
ustawy – Kodeks karny oraz ustawy – Kodeks karny wykonawczy (druk sejmowy nr 1538).
125 Sygn. I Ns 22/14.
36
pobytu, o zamiarze jego zmiany oraz o terminach i miejscach wyjazdu. Co więcej, sąd w
ramach udzielonego zabezpieczenia zobowiązał organy Policji do prowadzenia wobec
uczestnika czynności operacyjno-rozpoznawczych, mających na celu zapobieżenie
popełnienia przez niego przestępstwa oraz zapobieżenie uchylania się przez niego
obowiązkom wynikającym z tego postępowania126. Tym samym doszło do sytuacji, w której
prowadzenie czynności operacyjno-rozpoznawczych wynikało z postanowienia sądu
wydanego w postępowaniu cywilnym.
Drugim zagadnieniem związanym ze zgodnością ustawy z 22 listopada 2013 r.
o postępowaniu wobec osób z zaburzeniami z art. 45 Konstytucji jest kwestia podnoszona
przez sąd pytający (Sąd Okręgowy w Lublinie) dotycząca względnej nieprawomocności
postanowienia, która zdaniem sądu pytającego może naruszać prawo do sądu. Jest to
związane z odpowiednim stosowaniem na mocy art. 2 ust. 3 ustaw z 22 listopada 2013 r.
przepisów kodeksu postępowania cywilnego o postępowaniu nieprocesowym. Zgodnie z art.
523 k.p.c. „prawomocne postanowienie orzekające co do istoty sprawy nie może być
zmienione ani uchylone, chyba że przepis szczególny stanowi inaczej. Jednakże prawomocne
postanowienie oddalające wniosek sąd może zmienić w razie zmiany okoliczności sprawy”.
Sąd pytający argumentuje zatem, że nawet „pomyślne” zakończenie sprawy dla osoby, której
dotyczy wniosek, tj. jego oddalenie i uznanie, że dana osoba nie stwarza zagrożenia, może
nigdy nie uzyskać charakteru prawomocności. A zatem sam fakt objęcia wnioskiem
(złożonym przez dyrektora Zakładu Karnego podlegającego bezpośrednio władzy
wykonawczej), o którym mowa w art. 9 ustawy z 22 listopada 2013 r., będzie skutkowała
możliwością podjęcia sprawy przez sąd na wniosek dyrektora zakładu karnego w sytuacji
„zmiany okoliczności” sprawy.
Możliwość ponownego złożenia wniosku wobec osoby uznanej wcześniej za „nie
stwarzającą zagrożenia”, wobec której nie zastosowano ani umieszczenia w Ośrodku ani
nadzoru prewencyjnego, tworzy możliwość nieformalnego i nieuregulowanego dalszego
„nadzoru” nad taką osobą. W takiej sytuacji dochodzi do bardzo daleko idącego ograniczenia
prawomocności orzeczenia, w którym zadecydowano w przedmiocie wolności osobistej
jednostki. Tzw. względna prawomocność orzeczeń wydanych w postępowaniu
nieprocesowym w odniesieniu do postępowań prowadzonych na podstawie ustawy z 22
listopada 2013 r. skutkuje daleko idącym zagrożeniem dla bezpieczeństwa prawnego
jednostki i nie realizuje celów ochronnych związanych z konstytucyjnym prawem do sądu.
Trzecie zagadnienie związane jest z kolei z podziałem roli i zadań między sąd a
biegłych. Jest to szczególnie istotne w kontekście problemów związanych z metodologią
określania stopnia zagrożenia u uczestnika postępowania zgłaszanych przez samych biegłych
psychiatrów. W opinii Biura Analiz Sejmowych autorstwa dr. R. Piotrowskiego wskazano:
„W myśl art. 14 ust. 2 i 3 projektu sąd ma odróżnić »wysokie prawdopodobieństwo«
popełnienia przestępstwa (wtedy nadzór prewencyjny) od »bardzo wysokiego«
prawdopodobieństwa popełnienia przestępstwa (umieszczenie w ośrodku). Projekt
nie wyjaśnia, jak sąd ma to zrobić. Oznacza to, że rola sądu będzie fikcyjna. Sąd
126 Dyrektor zakładu karnego wnioskował (wniosek z 5 lutego 2014 r.) o to, żeby zabezpieczenie przyjęło formę
umieszczenia uczestnika w Ośrodku do dnia prawomocnego rozpoznania wniosku w sprawie uznania go za
osobę stwarzającą zagrożenie (wniosek z 22 stycznia 2014 r.). Sąd Okręgowy w Rzeszowie wskazał m.in.,
że podstawą umieszczenia w Ośrodku może być jedynie prawomocne orzeczenie sądu. Sąd Okręgowy w
Rzeszowie uznał, że „nie ma możliwości proceduralnych na prawomocne zakończenie sprawy przed datą 11
lutego 2014 r.”, kiedy to uczestnik postępowania kończył odbywać karę pozbawienia wolności. Sąd uznał
również, że okoliczność ta (brak szansy na prawomocne zakończenie sprawy przed końcem odbywania
kary) nie powinna być obciążająca dla uczestnika postępowania.
37
postąpi według wskazań biegłych psychiatrów i psychologów, a więc
przedstawicieli dyscyplin jeszcze bardziej nieokreślonych i niejednoznacznych
aniżeli prawo. W uzasadnieniu projektu czytamy, że »terapia zaburzeń osobowości
jest problematyczna« (s. 28). Skoro według rożnych ocen ⅓ populacji przejawia
odchylenia
od normy
zdrowia
psychicznego,
to
zapewne
wśród
przestępców wskaźnik ten jest wyższy. Można zatem przewidzieć, że zarówno
dyrektorzy zakładów karnych, jak biegli i sędziowie dla własnego bezpieczeństwa
i w trosce o bezpieczeństwo publiczne będą prewencyjnie korzystali z możliwości
prewencyjnej izolacji osób, które są przecież przestępcami i nie ma pewności, czy
nie będą recydywistami. Dla osób znajdujących się na granicy pomiędzy
»normalnością« a »nienormalnością” bezterminowy praktycznie pobyt w ośrodku
będzie oznaczał trwałe wykluczenie z »normalnego« świata.”
Dodatkowo, na problemy metodologiczne i etyczne związane z możliwością
opiniowania w sprawach prowadzonych na podstawie ustawy z 22 listopada 2013 r. zwracają
uwagę sami psychiatrzy. Oprócz zarzutu instrumentalnego wykorzystania psychiatrii pojawia
się obawa o konflikt „pomiędzy obowiązującymi ich zasadami etycznymi i deontologicznymi
a uczestnictwem w opisanych w ustawie procedurach powoływania biegłych i realizowaniem
przez nich opiniodawczych zadań i czynności”127.
8. Uwagi na temat praktyki stosowania ustawy z 22 listopada 2013 r.
Z uwagi na fakt, że zaskarżona ustawa obowiązuje od ponad 1,5 roku trudno wskazać
na utrwaloną linię orzeczniczą w sprawach prowadzonych na jej podstawie. Co więcej, należy
mieć na uwadze, że niektóre z postanowień sądów w przedmiocie rozpoznania wniosków o
uznanie osoby za „stwarzającą zagrożenie” nie zawierają pisemnego uzasadnienia 128. Możliwe
jest jednak wskazanie na kilka wypracowanych dotychczas mechanizmów interpretowania
przepisów ustawy, w szczególności różnic między „wysokim prawdopodobieństwem” a
„bardzo wysokim prawdopodobieństwem” popełnienia w przyszłości czynu zabronionego z
użyciem przemocy lub groźbą jej użycia przeciwko życiu, zdrowiu lub wolności seksualnej,
Sąd Okręgowy w Łodzi w postanowieniu z 10 czerwca 2014 r. wskazał na
przytoczone przez biegłych sądowych „czynniki ryzyka powrotu do przestępstw”, tj.:
„- poczucie i żalu i złości (…);
- sprzeciw wobec zasad i nadzoru widoczny w zachowaniach w ramach oddziału
terapeutycznego;
- słabe umiejętności rozwiązywania problemów wynikające z zaburzonej osobowości;
- impulsywny styl życia widoczny w skłonności do realizowania własnych potrzeb
popędowych za wszelką cenę;
- brak intymnych, pod kątem emocjonalnym, związków z dorosłymi (…);
- dewiacje seksualne, w tym przypadku parafilia pod postacią pedofilii
homoseksualnej;
127 Na potencjalne konflikty między „prawem” a „psychiatrią” w odniesieniu do możliwości regulacji środków
zabezpieczających wskazuje m.in. A. Barczak-Oplustil, Środki reakcji „prawnokarnej” wobec osób z
zaburzeniami psychicznymi stwarzającymi zagrożenie dla życia, zdrowia lub wolności seksualnej innych
osób w perspektywie zasad zawartych w Konstytucji. Wybrane zagadnienia, Czasopismo Prawa Karnego
4/2014, s. 75.
128 Np. postanowienie Sądu Okręgowego w Rzeszowie z 28 marca 2014 r., sygn. I Ns 23/14; postanowienie
Sądu Okręgowego w Kielcach z 21 lutego 2014, sygn. I Ns 28/14; postanowienie Sądu Apelacyjnego w
Rzeszowie z dnia 3 marca 2015 r., sygn. I ACa 636/14.
38
- seksualizacja przemocy;
- złe wpływy społeczne – utrzymywanie kontaktów z osobami skazanymi za podobne
przestępstwa i planowanie kontaktów z nimi z akceptacją zachowań sprzecznych z
prawem;
- makiawelizm (rozumiany jako skłonność do manipulowania otoczeniem);
- brak troski o innych i bezwzględność wobec nich.”129
Ponadto sąd uznał – w oparciu o opinię psychiatryczno-psychologiczą – że dodatkowymi
„zewnętrznymi” czynnikami jest zwiększony dostęp do potencjalnych ofiar czy zaistnienie
problemów w relacjach z innymi osobami.
Z kolei, Sąd Apelacyjny w Łodzi w postanowieniu z 17 grudnia 2014 r. uznał, że
bardzo wysoki stopień prawdopodobieństwa popełnienia przyszłych czynów zabronionych
wynika z kombinacji trzech czynników: zaburzeń osobowości uczestnika, zaburzeń
preferencji seksualnych i skłonności o charakterze pedofilskim130.
Sąd Okręgowy w Szczecinie uznał, że „zaburzenia osobowości w postaci osobowości
antyspołecznej ze względu na swój charakter i nasilenie stwarzają wysokie
prawdopodobieństwo popełnienia czynu zabronionego (…)”. Ponadto, sąd wskazał na
osłabioną zdolność kontrolowania popędów i radzenia sobie ze stresem; wysoki poziom
agresji; potrzebę dominacji nad innymi; brak empatii; instrumentalne traktowanie innych131.
W niektórych z wydanych orzeczeń sądy odnosiły się do prowadzonej dotychczas
terapii, jednak w sposób ogólny odnosiły się do terapii w Ośrodku, której – zdaniem sądu –
potrzebuje uczestnik postępowania. Sąd Okręgowy w Łodzi wskazał na „nieskuteczność
prowadzonego dotychczas w stosunku do uczestnika oddziaływania terapeutycznego”. Sąd
nie analizował jednak na ile przyszła terapia okaże się skuteczna132.
O wiele bardziej wnikliwie kwestię skuteczności dotychczasowej terapii
przeanalizował Sąd Apelacyjny w Łodzi w postanowieniu z dnia 17 grudnia 2014 r. (sygn. I
ACa 1314/14). Odnosząc się z kolei do prób podjęcia terapii przez uczestnika po wyjściu z
zakładu karnego, sąd ocenił je jako pozorne. W ocenie sądu przedłożone przez uczestnika
zaświadczenia potwierdzały jedynie pojedyncze wizyty, a nie rzeczywistą terapię. Zdaniem
sądu „faktyczna terapia musi być prowadzona w jednej konkretnej relacji, w jednym
konkretnym miejscu”. Rodzi to wątpliwość co do tego, czy takie założenie, jako punkt
wyjścia w analizie sądu, nie stanowi zaprzeczenia „domniemania niewinności” na przyszłość.
Sąd Okręgowy w Rzeszowie w postanowieniu z dnia 28 kwietnia 2014 r. (sygn. I Ns
18/14) orzekł o zastosowaniu nadzoru prewencyjnego wobec uczestnika postępowania,
nałożył na niego obowiązek poddania się w warunkach ambulatoryjnych systematycznemu
leczeniu psychiatrycznemu oraz nałożył na niego obowiązek „zachowania całkowitej
abstynencji od alkoholu”133. Jednak jak wskazano w uzasadnieniu postanowienia, sąd nie
uwzględnił wniosku prokuratora o „zobowiązanie uczestnika do podjęcia leczenia
odwykowego”. Wynikało to z faktu, iż „w toku postępowania nie przeprowadzono dowodu, iż
aktualnie uczestnik nadużywa alkoholu”. Na marginesie budzi wątpliwość kwestia czy
orzeczenie obowiązku „zachowania całkowitej abstynencji od alkoholu” mieści się w
kompetencjach sądu wynikających z art. 16 ustawy, zgodnie z którym sąd może nałożyć na
129 Postanowienie z dnia 10 czerwca 2014 r., sygn. I Ns 134/14.
130 Postanowienie Sądu Apelacyjnego w Łodzi z dnia 17 grudnia 2014 r., sygn. I ACa 1314/14.
131 Postanowienie Sądu Apelacyjnego w Szczecinie z 14 maja 2014 r., sygn. I Ns 24/14.
132 Postanowienie Sądu Okręgowego z 10 czerwca 2014 r., sygn. I Ns 134/14.
133 Postanowienie Sądu Okręgowego w Rzeszowie z dnia 28 kwietnia 2014 r., sygn. I Ns 18/14.
39
osobę stwarzającą zagrożenie obowiązek poddania się odpowiedniemu postępowaniu
terapeutycznemu.
Sąd Okręgowy w Rzeszowie (postanowienie z 2 września 2014 r., sygn. I Ns 127/14)
uznał, że za umieszczeniem uczestnika w ośrodku przemawia fakt, że „terapia ambulatoryjna
nie była w stosunku do uczestnika efektywna”. Z kolei uczestnik postępowania przed Sądem
Okręgowym w Szczecinie „wyraził zgodę” na uznanie go za osobę „stwarzającą zagrożenie
oraz zastosowanie wobec niego nadzoru prewencyjnego i skierowanie na terapię”134.
Sąd Okręgowy w Gdańsku orzekając w stosunku do uczestnika nadzór prewencyjny
ocenił, że fakt, iż nie przejawia agresji wynika z faktu przyjmowania leków i wdrażania
terapii. Wysokie prawdopodobieństwo popełnienia określonych czynów zabronionych w
wyniku ewentualnego zaprzestania przyjmowania leków wynikało z faktu, iż „uczestnik był
wielokrotnie karany, jest osobą uzależnioną od alkoholu oraz występują u niego organiczne
zaburzenia osobowości z nasiloną chwiejnością emocjonalną i degradacją w zakresie
uczuciowości wyższej”. Orzeczony obowiązek poddania się postępowaniu terapeutycznemu
(ambulatoryjne leczenie psychiatryczne i przeciwalkoholowe) ma zapewnić, aby uczestnik
pozostawał pod stałą opieką lekarza psychiatry135.
Z kolei w innej ze spraw zawisłych przed Sądem Okręgowym w Gdańsku (sygn. I Ns
123/14) sąd orzekając nadzór prewencyjny uznał, że jest to niezbędne ze względu na
konieczność podjęcia przez uczestnika terapii odwykowej136. Sąd wskazał przy tym, że jest to
środek „wystarczający do ochrony istotnych społecznie wartości (życie, zdrowie), jak i
uwzględnia interes uczestnika”137.
W sprawie zawisłej przed Sądem Okręgowym w Częstochowie, w opinii będącej
podstawą wniosku dyrektora zakładu karnego zawarte zostało stwierdzenie, że „stwierdzone u
uczestniczki zaburzenia mają taki charakter, że nie można wykluczyć, co najmniej wysokiego
prawdopodobieństwa popełnienia czynu zabronionego z użyciem przemocy lub groźbą jej
użycia przeciwko życiu lub zdrowiu własnej córki lub innych przypadkowych osób”. Sąd
orzekając nadzór prewencyjny (dyrektor zakładu karnego wnosił o umieszczenie w Ośrodku)
ocenił, że stwierdzone zaburzenia (zaburzenia osobowości o typie mieszanym,
charakteryzujące się niedojrzałością o znacznym nasileniu cech patologii, drażliwości,
nadpobudliwością, skłonnością do działań impulsywnych, egocentryzm, infantylizm, niższa
od przeciętnej sprawność intelektualna) mogą zostać skorygowane138.
Sąd Apelacyjny w Rzeszowie rozpatrując apelację od postanowienia Sądu
Okręgowego w Rzeszowie z 7 stycznia 2015 r. (sygn. I Ns 156/14) przytoczył ustalenia
biegłych, którzy ocenili, że uczestnik postępowania „pozbawiony wsparcia i braku wzoru,
zmuszony do samodzielnego dbania o zaspokojenie swoich potrzeb życiowych wróci na
drogę przestępną”. Biegli wskazali również, że „wskazanym byłoby przez co najmniej pół
roku umieszczenie go w ośrodku zamkniętym”139.
134 Postanowienie Sądu Okręgowego z dnia 14 maja 2014 r., sygn. I NS 24/14
135 Postanowienie Sądu Okręgowego w Gdańsku z 7 listopada 2014 r., sygn. XV Ns 68/14. Uczestnik
postępowania „w izolacji penitencjarnej spędził w sumie 30 lat”.
136 Postanowienie z 26 lutego 2015 r., sygn. I Ns 123/14
137 Dyrektor zakładu karnego wnosił o umieszczenie go w Ośrodku.
138 Postanowienie Sądu Okręgowego w Częstochowie z dnia 23 czerwca 2014 r., sygn. I Ns 64/14.
139 Postanowienie Sadu Apelacyjnego w Rzeszowie z dnia 14 kwietnia 2015 r., sygn. I ACa 182/15.
40
Interesującym – z punktu widzenia granic dopuszczalnej detencji na gruncie
zaskarżonej ustawy – jest postanowienie Sądu Apelacyjnego w Rzeszowie z 29 kwietnia 2014
r. Sąd Okręgowy w Rzeszowie postanowieniem z 7 marca 2014 r. udzielił zabezpieczenia,
m.in. zobowiązał uczestnika do przebywania na terytorium Rzeczypospolitej Polskiej z
zakazem opuszczania kraju oraz zobowiązał do poddania się leczeniu psychiatrycznemu.
Ponadto, postanowieniem wydanym również w dniu 7 marca 2014 r. Sąd Okręgowy w
Rzeszowie uznał uczestnika za osobę stwarzającą zagrożenie i nakazał umieszczenie go w
Ośrodku140. Sąd Apelacyjny w Rzeszowie rozpatrując zażalenie oraz apelację od tych
postanowień zmienił je w ten sposób, że oddalił zarówno wniosek o zabezpieczenie, jak
również wniosek o uznanie za osobę stwarzającą zagrożenie. Sąd ocenił, że „stwierdzone u
uczestnika wysokie prawdopodobieństwo popełnienia czynu zabronionego (…) nie jest
skutkiem stwierdzenia u uczestnika upośledzenia umysłowego, zaburzenia osobowości lub
zaburzenia preferencji seksualnych, lecz jest to rezultat występowania u niego choroby
psychicznej – schizofrenii paranoidalnej w fazie zaostrzenia”. Zdaniem sądu wskazywało to
na celowość zastosowania wobec uczestnika postępowania trybu przewidzianego w art. 23
ustawy o ochronie zdrowia psychicznego141.
We wszystkich postanowieniach, do których sporządzone zostało pisemne
uzasadnienie, elementem ustalonego stanu faktycznego jest opis popełnionych czynów
zabronionych, za które uczestnik postępowania został skazany na karę pozbawienia wolności,
np. w postanowieniu Sądu Okręgowego w Szczecinie z dnia 14 maja 2014 r.
10. Wnioski
1. Umieszczenie w Krajowym Ośrodku na podstawie ustawy z 22 listopada 2013 r.
jest nieproporcjonalnym ograniczeniem konstytucyjnej wolności osobistej, z uwagi na:
- nieprecyzyjność przesłanek decydujących o umieszczeniu w Ośrodku;
- fikcyjny i niemożliwy do realizacji cel przyświecający przymusowej terapii w
Ośrodku;
- nieproporcjonalny charakter umieszczenia w Ośrodku, z uwagi na brak
alternatywnych – mniej ingerujących w wolność osobistą – środków służących
zapobieganiu popełnienia przestępstw przez „osoby stwarzające zagrożenie”;
- brak odpowiednich gwarancji proceduralnych realizujących wymóg coraz bardziej
„ścisłej” kontroli wraz z upływem czasu pobytu w Ośrodku.
Na gruncie ustawy z 22 listopada 2013 r. możliwe jest bezterminowe pozbawienie
wolności, co może również stanowić w skrajnych przypadkach naruszenie istoty wolności
osobistej.
2. Umieszczenie w Ośrodku na mocy ustawy z 22 listopada 2013 r. stanowi naruszenie
art. 2 Konstytucji poprzez pogorszenie sytuacji osób, do których ustawa została zastosowana,
a które zostały skazane na karę pozbawienia wolności przed jej wejściem w życie.
3. Umieszczenie w Ośrodku stanowi naruszenie art. 42 ust. 1 Konstytucji z uwagi na
fakt, iż w stosunku do osób skazanych przed wejściem w życie ustawy z 22 listopada 2013 r.
został zastosowany środek tożsamy ze środkami zabezpieczającymi funkcjonującymi na
140 Sygn. I Ns 22/14.
141 Postanowienie Sądu Apelacyjnego w Rzeszowie z dnia 29 kwietnia 2014 r., sygn. I ACa 216/14, I ACz
271/14.
41
gruncie kodeksu karnego, a których zastosowanie nie było możliwe na gruncie
obowiązujących przepisów.
Stworzenie nowej podstawy prawnej pozbawienia wolności – w oderwaniu od
jakiejkolwiek podstawy medycznej – miało na celu ominięcie obowiązujących obostrzeń
związanych z zakazem podwójnego karania czy stosowania prawa wstecz. Temu samemu
celowi służyło również odesłanie do odpowiedniego stosowania norm kodeksu postępowania
cywilnego, mniej gwarancyjnych ze swej istoty niż normy postępowania karnego.
Projekt opinii został sporządzony przez Barbarę Grabowską-Moroz w ramach programu „Monitoring procesu
legislacyjnego w obszarze wymiaru sprawiedliwości” realizowanego przez Helsińską Fundację Praw Człowieka
dzięki dotacji otrzymanej z programu „Obywatele dla Demokracji” finansowanego z Funduszy EOG.
Dr Piotr Kładoczny
Sekretarz Zarządu HFPC
Danuta Przywara
Prezes Zarządu HFPC
42

tutaj - Programy Helsińskiej Fundacji Praw Człowieka

Transkrypt

Podobne dokumenty

Sąd Apelacyjny potwierdził zasadność nałożenia kary pieniężnej na

postanowienie - prawaczlowieka.edu.pl

Częstochowa, dnia .................. Imię, nazwisko, adres

Kara 13 lat więzienia za zabójstwo pod dyskoteką w Prudniku Na 13

KARTA DOBREJ PRAKTYKI

wniosek o odroczenie wykonania kary pozbawienia wolności

Sąd Apelacyjny złagodził karę dla policjantów, którzy uczestniczyli w

Czy umowa zawarta z przedstawicielem handlowym przedsiębiorcy

1 Sygnatura III UZP 2/15 Data 2015.06.17 Sąd Sąd Najwyższy

PW 27 9 2016 PP Sanok Sąd klimatyzacja