III LO w Lublinie - Program profilaktyki

PRZEGLĄD PROBLEMATYKI PROFILAKTYKI
ZAŁOŻENIA TEORETYCZNE PROGRAMU PROFILAKTYKI W SZKOLE
Szkolny program profilaktyki wspomaga kompleksowo wychowanie i nauczanie wszędzie tam,
gdzie pojawia się zagrożenie dla rozwoju uczniów, ukierunkowanego na cele wychowania.
Wychowanie, to proces wspomagania dziecka w rozwoju, ukierunkowany na osiągnięcie pełni dojrzałości
w czterech obszarach: fizycznym, psychicznym, społecznym i duchowym.
Profilaktyka natomiast jest procesem wspomagania człowieka w radzeniu sobie z trudnościami
zagrażającymi prawidłowemu rozwojowi i zdrowemu życiu, a także ograniczanie i likwidowanie czynników,
które blokują prawidłowy rozwój i zaburzają zdrowy styl życia.
Profilaktyka problemowa zakłada, że podejmując działania profilaktyczne możemy zapobiegać istniejącym
problemom lub je zmniejszać.
O zachowaniach problemowych (ZP) młodzieży mówimy, gdy:
• Są niezgodne ze społecznymi oczekiwaniami, normami, standardami, wyzwalają dezaprobatę
społeczną.
• Stanowią ryzyko dla zdrowia, łączą się z psychopatologią i trudnościami w podejmowaniu ról
społecznych.
• Mają tendencję do kumulowania się, łączenia się w syndromy zachowań.
• ZP ograniczają liczbę i częstość zachowań konwencjonalnych; utrudniają prawidłową socjalizację.
Przykładami ZP są m.in.: wagary, używanie substancji psychoaktywnych, przedwczesna inicjacja i życie
seksualne, przemoc, słownictwo, izolacja, niejedzenie, internet – zbyt długie przebywanie w wirtualnej
rzeczywistości, fobie szkolne itd.
Wyodrębnia się stopnie zagrożenia:
1. Grupa niskiego ryzyka – należą do niej osoby, które nie podejmują zachowań ryzykownych –
są jeszcze przed inicjacją.
2. Grupa podwyższonego ryzyka – znajdują się w niej osoby, które podjęły choć jedno zachowanie
ryzykowne – są po inicjacji – u których ponadto obserwujemy liczne czynniki ryzyka
(eksperymentatorzy).
3. Grupa wysokiego ryzyka – należą do niej osoby, u których zachowania ryzykowne są głęboko
utrwalone i które odczuwają poważne negatywne konsekwencje (zdrowotne i społeczne) swoich
zachowań ryzykownych.
Systemowe podejście do profilaktyki uwzględniające środowisko, w którym przebywa dziecko, jest związane
z czynnikami ryzyka i czynnikami chroniącymi.
Wśród czynników ryzyka wymienia się m.in.:
a) Czynniki ryzyka związane z rodziną – rozpad więzi małżeńskiej, brak konsekwencji rodziców,
autorytatywność lub permisywność itp.
b) Czynniki ryzyka związane z edukacją – niskie wyniki szkolne, małe zaangażowanie w naukę,
negatywne nastawienie do szkoły, słaba więź ze szkołą.
c) Środowiskowe czynniki ryzyka – przynależność do „problemowych” grup rówieśniczych, aprobata
dla ZP rówieśników i dorosłych, przeprowadzki, słaba więź z kościołem.
d) Osobowe czynniki ryzyka - brak lub słabe poczucie własnej wartości, niestabilna, nieadekwatna
samoocena, niska odporność na stres itp.
Odpowiadającymi wymienionym grupom czynników ryzyka – czynnikami chroniącymi są m.in.:
a) Silne przywiązanie do rodziców (więzi emocjonalne), przyjazny, ciepły dom, spójność oddziaływań
wychowawczych, wysoka, adekwatna samoocena, system wartości, normy, religijność.
b) Zaangażowanie w naukę szkolną (dążenie do zdobywania wiedzy), zainteresowania, umiejętność
radzenia sobie ze stresem.
c) Pozytywna grupa rówieśnicza, umiejętności społeczne, brak akceptacji dla zachowań odbiegających
od norm społecznych, uczestnictwo w życiu kościelnym.
d) Stabilna i adekwatna samoocena, stabilne poczucie własnej wartości, odporność na stres itp.
W szkolnym programie profilaktyki uwzględniane są dwa pierwsze poziomy profilaktyki:
1. Profilaktyka pierwszorzędowa (Io) – adresowana jest do grupy niskiego ryzyka i ma wzmacniać
czynniki chroniące.
2. Profilaktyka drugorzędowa (IIo) – adresowana jest do grupy podwyższonego ryzyka i ma redukować
czynniki ryzyka oraz wzmacniać pozytywne aspekty czynników chroniących.
W wytyczeniu celów, zadań i sposobów realizacji programu profilaktyki pomaga znajomość i uwzględnianie
wypracowanych na świecie i w Polsce różnych modeli podejść do wczesnej profilaktyki –
strategii profilaktycznych.
Wymienia się następujące strategie:
- działania informacyjne (oparte o procesy poznawcze)
- działania edukacyjne (w zakresie umiejętności)
- działania o charakterze alternatywnym
- działania interwencyjne
- działania w zakresie zmiany prawa (przepisów)
- działania w zakresie zmian środowiskowych
Działania profilaktyczne przyniosą spodziewane efekty, jeśli będą adekwatne do potrzeb oraz gdy spełnione
zostaną podstawowe warunki i zasady, m.in.:
• W zakresie obowiązków szkoły:
- podejmowanie działań uprzedzających pojawienie się problemów,
- angażowanie całej społeczności szkolnej,
- dbanie o przepływ informacji w szkole,
- dzielenie się pomysłami i doświadczeniami,
- wspólne szkolenie się,
- wypracowanie programów autorskich,
- szukanie sojuszników i współpracowników,
- dysponowanie lista adresową instytucji i organizacji wspomagających działania profilaktyczne,
- wypracowanie spójnej polityki wobec niepożądanych zachowań młodzieży, odzwierciedlonej
w postaci jasnych, znanych wszystkim przepisów w Statucie Szkoły,
- opracowanie procedur postępowania interwencyjnego,
- korzystanie z tego, czym dysponujemy (kompetencje, umiejętności, pomoce, literatura),
- przestrzeganie zasady jednakowego traktowania wszystkich uczniów, konsekwentne postępowanie,
- wyeliminowanie wzorów nieprawidłowych zachowań wśród nauczycieli i pozostałych pracowników
szkoły.
• W zakresie powinności wychowawczych:
- zadbanie o znajomość prawa i postępowanie zgodnie z nim,
- poznanie elementarnej wiedzy na temat istniejących zagrożeń,
- dostrzeganie czynników ryzyka,
- wypracowanie umiejętności używania jasnych i zrozumiałych komunikatów w kontakcie z młodzieżą,
- czuwanie nad konsekwencją postępowania,
- wypracowanie klarownych zasad przepływu informacji między szkołą i rodzicami,
- świadomość osobistych trudności i obaw związanych z problematyką profilaktyki.
Literatura:
Z.B. Gaś: Profilaktyka uzależnień. Warszawa. 1993
Z.B. Gaś: Szkolny program profilaktyki. [W] O godność osoby ludzkiej. Praca zbiorowa. Radom. 2002
D. Goleman: Inteligencja emocjonalna. Poznań. 1997
T. Dimoff, S. Carper: Jak rozpoznać czy dziecko sięga po narkotyki. Warszawa. 1993
M. Moneta - Zalewska: Narkotyki w szkole i w domu. Zagrożenie. Warszawa. 1995
W. Poleszak: Programy rówieśnicze w psychoprofilaktyce. [W] O godność osoby ludzkiej. Praca zbiorowa.
Radom. 2002
M. Wieczorek – Stachowicz: Profilaktyka w szkole. Poradnik dla nauczyciela. Warszawa. 2000
Z.B. Gaś: Profilaktyka w zreferowanej szkole. Remedium Nr 6/2001
S. Grzelak: Kamień węgielny, cegły i spoiwo. Remedium Nr 5/2001
M. Prajsner: Trudne pytania. Remedium Nr 12/2001
J. Szymańska: Profilaktyka w szkole. Remedium Nr 7-8/2002
M. Wojciechowski: Strategie w profilaktyce. Remedium Nr 1/2002
M. Wojciechowski: Mity i zasady profilaktyki uzależnień. Remedium Nr 5/2002
DANE DIAGNOSTYCZNE I OPIS PROBLEMÓW
W III LICEUM OGÓLNOKSZTAŁCĄCYM IM. UNII LUBELSKIEJ W LUBLINIE
Celem diagnozy było możliwie pełne zidentyfikowanie prawidłowości funkcjonowania uczniów, nauczycieli
i rodziców i przełożenie tej wiedzy na postulaty istotne dla zaprojektowania działań zapobiegawczych.
Diagnozą objęto 30% społeczności uczniowskiej (wszystkie poziomy wiekowe), 90% nauczycieli
i reprezentację rodziców (po 30% z sześciu klas) oraz reprezentację pracowników administracji i obsługi
(30%).
Zastosowane narzędzia badawcze, to:
- ankieta – sondaż dla uczniów klas pierwszych
- ankieta dla uczniów, nauczycieli i rodziców
- analiza dokumentacji szkolnej: dzienników lekcyjnych, rocznego i perspektywicznego planu szkoły,
protokołów z posiedzeń Rady Pedagogicznej
- obserwacja życia szkolnego
- rozmowy (dzielenie się refleksjami z własnej pracy) z wychowawcami oraz z przedstawicielami
pracowników administracji i
- obsługi szkoły.
Z analizy wyników badań obraz występujących u młodzieży zachowań problemowych oraz czynników ryzyka
przedstawia się następująco:
Zachowania problemowe:
- picie alkoholu, głównie piwa
- upijanie się (bardzo rzadko)
- palenie papierosów
- wagary, absencja na lekcjach
- lęk przed brakiem akceptacji (odrzucenie) przez grupę
- doświadczenia z narkotykami, głównie marihuaną
- niejedzenie prowadzące do schorzeń
- agresja
- izolacja (odcinanie się od klasy, brak przyjaciół poza szkołą)
- depresja, zaburzenia osobowości
- inicjacje seksualne
- nawiązywanie „ryzykownych” znajomości po wypiciu alkoholu
- używanie wulgaryzmów
- kradzieże
- konflikt z prawem
- internet (zbyt długie przebywanie w rzeczywistości wirtualnej)
- „niezdrowa” rywalizacja
- kłamstwa, fałszowanie zwolnień i usprawiedliwień z lekcji
Czynniki ryzyka:
- przebywanie w grupach młodzieży pijącej
- spędzanie wolnego czasu poza domem w barach, pubach, kawiarniach internetowych
- nie przyjmowanie do wiadomości faktu, że piwo jest alkoholem
- brak umiejętności odmawiania
- wysoki poziom stresu związanego z wymaganiami stawianymi przez szkołę, rodziców, „życie”
(dostanie się na dobre uczelnie, odpowiednie studia)
- przebywanie, najczęściej w związku z miejscem zamieszkania, w towarzystwie osób z poważnymi
doświadczeniami patogennymi: niekontrolowane picie alkoholu, uzależnienie od narkotyków, ucieczki
z domu, nieodpowiednie zachowania po alkoholu np. zbyt szybka jazda samochodem, wandalizm,
przemoc, przedwczesne życie seksualne, wagary, porzucanie szkoły
- uleganie wpływom rówieśników
- brak zaufania do rodziców i dorosłych, aby w przypadku trudności zwrócić się o pomoc
- przekonanie o posiadaniu wystarczającej wiedzy o mechanizmach uzależnienia
Wytypowane zostały również w badaniach czynniki chroniące. Pozytywnym i optymistycznym wydaje się fakt,
iż w materiale od młodzieży wymieniane są one w całym bogactwie i różnorodności, niezależnie od aktualnie
prezentowanych przez osobę postaw i przekonań wobec substancji uzależniających. Odnoszą się zarówno
do sfery indywidualnej badanych, jak też rodziny, szkoły i szerszego otoczenia społecznego. Za czynniki
chroniące uznano:
- rodzinę – kochającą, szczęśliwą, wspierającą się
- dobrą atmosferę w domu, dobre kontakty z rodzicami
- możliwość rozmowy z rodzicami, rodzeństwem, bliskimi
- kościół, wspólnotę
- odpowiednie środowisko, przyjaciół „bez problemów”
- odizolowanie od „podejrzanych” przyjaciół
- więzi z kolegami i przyjaciółmi, którzy mogą pomóc
- miłość, przyjaźń
- spokojną, bezstresową atmosferę w szkole
- zorganizowany czas wolny
- profilaktykę, liczenie na pomoc osób dorosłych, ich zrozumienie, wysłuchanie
- zajęcia na temat uzależnień, posiadanie wiedzy o skutkach używania substancji psychoaktywnych
- wzorce
- zasady wyniesione z domu
- wiarę
- posiadanie wartości i przekonania
- możliwość wyboru tego co dobre
- umiejętność odmawiania
- odporność na stres
- świadomość, inteligencję, rozsądek, silną wolę, ambicję, odpowiedzialność, poczucie godności
- poczucie własnej wartości
- dyscyplinę, świadomość konsekwencji
Na podstawie analizy danych diagnostycznych zostały sformułowane cele nadrzędne szkolnego programu
profilaktyki:
- promocja zdrowia
- zmniejszenie stopnia zagrożenia młodzieży uzależnieniem od substancji psychoaktywnych
(zmniejszenie zażywania środków uzależniających)
-
zmniejszenie zasięgu zachowań ryzykownych, a w przypadkach identyfikacji osób o podwyższonym
ryzyku popadnięcia w uzależnienie, ograniczenie głębokości i czasu trwania dysfunkcji
oraz umożliwienie wycofania się z zachowań ryzykownych.
ZADANIA (z uwzględnieniem strategii profilaktyki)
Lp.
1.
2.
3.
4.
5.
6.
7.
8.
9.
10.
11.
12.
13.
14.
15.
16.
17.
18.
Lp.
1.
2.
3.
4.
5.
6.
7.
8.
9.
10.
11.
12.
13.
14.
15.
16.
17.
STRATEGIA – INFORMACJE
Problematyka do realizacji
Zagrożenia współczesności: substancje uzależniające, inne uzależnienia.
Mechanizmy i przyczyny wchodzenia w uzależnienie.
Wyniki diagnozy i badań ewaluacyjnych.
Czynniki ryzyka i czynniki chroniące.
Umiejętności potrzebne do pracy profilaktycznej i wychowawczej.
Umiejętności rodzicielskie w odniesieniu do młodzieży w okresie
dojrzewania.
Rozwiązywanie konfliktów – mediacje, negocjacje.
Rozpoznawanie i radzenie sobie ze stresem. Mechanizmy agresji.
Procesy decyzyjne.
Informacje o miejscach, w których można uzyskać pomoc.
Higiena psychiczna – dobre i zdrowe życie.
Zaburzenia psychosomatyczne o podłożu emocjonalnym.
Znaczenie środowiska rówieśniczego w okresie dojrzewania.
Zbyt wczesna inicjacja seksualna, jej uwarunkowania i następstwa.
Planowanie rodziny. Możliwość wsparcia i pomocy w przypadku
niepożądanej ciąży.
Choroby przenoszone drogą płciową, w tym HTW/AIDS.
Problematyka przemocy wobec młodzieży w postaci pornografii w
internecie.
Pomoc w przypadkach przemocy w rodzinie.
Odbiorcy
U.
N.
+
+
+
+
+
+
+
STRATEGIA – UMIEJĘTNOŚCI
Działania edukacyjne
Rozpoznawanie wartości i ich hierarchizowanie.
Odróżnianie dobra od zła.
Identyfikacja zagrożeń w realnym świecie.
Odpowiedzialność za siebie wobec innych.
Rozpoznawanie i radzenie sobie z manipulacją.
Trening wyciszania złości i zastępowania agresji.
Uczenie zachowań aprobowanych społecznie.
Pomaganie innym. Podejmowanie działań pro społecznych
(młodzieżowi liderzy).
Organizowanie wolnego czasu.
Zwracanie się o pomoc – szukanie pomocy.
Praca nad umiejętnościami życiowymi.
Stawianie sobie celów i dążenie do ich osiągnięcia.
Radzenie sobie z naciskiem grupy – umiejętność odmawiania.
Rozpoznawanie i radzenie sobie z napięciem emocjonalnym, stresem i
lękiem.
Rozpoznawanie uczuć i realizowanie swoich potrzeb (bez konieczności
wycofania bądź ranienia innych).
Samokontrola: świadomość konsekwencji swoich zachowań.
Umiejętności komunikacyjne (porozumiewanie się z innymi).
Odbiorcy
U.
N.
+
+
+
+
+
+
+
R.
+
+
+
+
P.
+
+
+
+
+
+
+
+
+
+
+
+
+
+
+
+
+
+
+
+
+
+
+
+
+
+
+
+
+
+
+
+
+
+
R.
P.
+
+
+
+
+
+
+
+
+
+
+
+
+
+
+
+
+
+
+
+
+
+
+
18. Rozwiązywanie konfliktów.
19. Umiejętność współpracy w grupie.
Lp.
1.
2.
3.
4.
5.
6.
7.
8.
9.
10.
11.
12.
13.
14.
STRATEGIA – DZIAŁANIA ALTERNATYWNE
(szkolne i pozaszkolne)
Koła zainteresowań – udział w konkursach i olimpiadach
przedmiotowych (obejmowanie uczniów zdolnych indywidualnym
programem nauki).
Zajęcia sportowe – udział w szkolnych i międzyszkolnych zawodach
sportowych.
Adaptacja uczniów klas pierwszych: spotkania integracyjne, zajęcia
integracyjne i adatpacyjne, praca z uczniami przeżywającymi trudności.
Wycieczki: integracyjne dla klas pierwszych, przedmiotowe, turystyczne,
wymiany międzynarodowe.
Imprezy kulturalne: wystawy, wyjścia do opery, teatru, skansenu.
Działalność samorządowa młodzieży.
Działalność kulturalna na terenie szkoły: uroczystości o charakterze
patriotycznym, wspólne świętowanie dni okolicznościowych,
„towarzyskie” spotkania klasowe rodziców, ceremoniał szkolny,
studniówka, szkolne przeglądy grup teatralnych, konkursy, działalność
Chóru „Kantylena”, szkolne wydawnictwo „Sensor”, szkolna kapela.
Akcja charytatywne – wolontariat.
Działalność parafii.
Stała współpraca z placówkami kultury: MDK, teatry , kina, galerie,
biblioteki, muzea.
Współpraca z klubami sportowymi.
Współpraca z rodzicami: zakładanie grup wsparcia dla rodziców,
zapraszanie rodziców do sponsorowania, pomoc profesjonalna.
Realizacja programów profilaktycznych: prowadzonych przez
nauczyciela, pedagoga, proponowanych szkole „z zewnątrz” (zawsze po
wnikliwej selekcji i wcześniejszemu poznaniu założeń).
Korzystanie z programów EFS.
+
+
+
+
+
Adresacie
i
współodpowiedzialne
U.
N.
R.
+
osoby
P.
+
+
+
+
+
+
+
+
+
+
+
+
+
+
+
+
+
+
+
+
+
+
+
+
+
+
+
+
+
+
+
+
+
+
+
+
+
+
STRATEGIE INTERWENCYJNE
I. Sytuacje wymagające działań interwencyjnych np.:
- obce osoby przed szkołą i w szkole,
- stwierdzenie sprzedaży młodzieży alkoholu, papierosów w placówkach handlowych w pobliżu
szkoły,
- agresja i przemoc,
- wagary, uczniowie wychodzący z lekcji, absencja,
- kradzieże,
- używanie bądź udostępnianie środków uzależniających,
- objawy chorobowe,
- informacje o zagrożeniach.
II. Schemat postępowania interwencyjnego (np. w przypadku podejrzenia lub stwierdzenia, że uczeń
zażywa środki psychoaktywne):
1. Rozmowa interwencyjna z uczniem:
- wyjaśnienie sytuacji,
- zorientowanie się w sytuacji ucznia, ocena skali problemu,
- udzielenie informacji zwrotnej, także o konkretnych krokach, które zamierzamy podjąć.
2. Kontakt z rodzicami.
3. Ustalenie dalszego postępowania np. skierowanie do miejsc o osób udzielających pomocy
profesjonalnej.
4. Zawarcie kontraktu z uczniem.
III. Powyższe działania obejmują również te, które wynikają z ustawy o postępowaniu w sprawach
nieletnich i innych aktów prawnych.
IV. Współpraca z poradniami i organizacjami pozarządowymi zajmującymi się pracą terapeutyczną
oraz innymi formami pomocy młodzieży i rodzicom.
V. Informowanie o zagrożeniach o zwracanie się o pomoc do instytucji: policji, straży miejskiej, sądu
rodzinnego, władz oświatowych, samorządowych, miejskich.
STRATEGIA – DZIAŁANIA W ZAKRESIE ZMIANY BĄDŹ MODYFIKACJI PRAWA W SZKOLE.
Wypracowanie jasnych zapisów w Statucie Szkoły – regulujących sposób traktowania różnych zachowań
związanych z:
- posiadaniem, używaniem bądź rozprowadzaniem substancji psychoaktywnych,
- zachowaniami problemowymi – nierespektowaniem norm społecznych i przepisów
obowiązujących w szkole np. przemoc, kradzieże, niszczenie mienia, brak kultury osobistej itp.
SPOSÓB REALIZACJI ZADAŃ PROFILAKTYKI – FORMY I METODY PRACY.
Cele i zadania profilaktyki są integralnie związane z celami i zadaniami Programu Wychowawczego
i realizowane są poprzez:
- odpowiadające im treści poszczególnych przedmiotów oraz ścieżek edukacyjnych,
- tematy realizowane na godzinach do dyspozycji wychowawcy,
- prowadzenie wywiadówek profilaktycznych,
- zajęcia alternatywne,
- kształcenie i samokształcenie nauczycieli i personelu,
- modyfikowanie i przestrzeganie prawa szkolnego,
- prawidłowy, bez barier, przepływ informacji,
- osobisty wpływ osób dorosłych na młodzież,
- tworzenie klimatu przyjaznego uczniom,
- kontynuowanie tradycji i zwyczajów,
- włączenie do realizacji programu wszystkich grup społeczności szkolnej,
- współpracę z placówkami powołanymi do pracy z młodzieżą bądź udzielającymi profesjonalnej
pomocy,
- uważne korzystanie z ofert szkoleń programów zewnętrznych.
Metody i formy pracy oraz pomoce dydaktyczne stosowane są adekwatnie do wybranej strategii. Preferowana
jest zasada uczenia się przez doświadczenie, z zachowaniem równowagi przekazywania wiedzy
i samodzielnego odkrywania, dialogu i aktywnego uczestnictwa.
Występują: elementy wykładu, dyskusja, samodzielne wyszukiwanie informacji przez uczniów i ich
przekazywanie na lekcji, korzystanie z filmów, spotkania z profesjonalistami, ćwiczenia (treningi
umiejętności), metoda dramy, tworzenie projektów, uczestniczenie w działaniach alternatywnych, programach
profilaktycznych (profesjonalnych), autorskich i inne.
Realizatorami są: Dyrekcja szkoły, nauczyciele, wychowawcy, pedagog.
Współwykonawcami są: rodzice, personel szkoły, osoby zapraszane.
Program przeznaczony jest do realizacji systematycznie w cyklu trzech lat nauki w liceum. Zadania
są dobierane odpowiednio do wieku (okresu rozwojowego) oraz potrzeb określanych w wyniku diagnozy
i ewaluacji w każdej klasie i szkole.
OCZEKIWANE EFEKTY (KORZYŚCI) REALIZACJI PROGRAMU.
1. Zamiana postaw młodzieży wobec zachowań ryzykownych.
2. Zmiana zachowania w sytuacjach wymagających dokonywania wyborów i podejmowania decyzji.
3. Zwiększenie świadomości o możliwościach osiągania przyjemności i satysfakcji bez używania środków
4.
5.
6.
7.
8.
9.
psychoaktywnych.
Uporządkowanie systemu wartości.
Zwiększenie zdolności do nawiązywania i utrzymywania pozytywnych kontaktów interpersonalnych.
Zwiększenie świadomości o dostępności pomocy w trudnych sytuacjach.
Wzrost poczucia własnej wartości oraz poszanowania tożsamości własnej i innych; obniżenie poziomu
stresu.
Uzyskanie sprawności w zakresie umiejętności życiowych i społecznych.
Wzrost osobistego zaangażowania w budowanie zdrowego i wartościowego życia.
OCENA SKUTECZNOŚCI PROGRAMU:
Winien on podlegać systematycznej ocenie, dzięki której możliwe będą modyfikacje i dalszy przebieg. Formy
badania skuteczności mogą być różne. Podstawowe z nich to:
a) badania ankietowe wszystkich uczniów szkoły na temat tego, czy zauważyli działanie programu i jakie
mają o nim zdanie,
b) wykorzystanie badań ankietowych prowadzonych przez wychowawców w celu zebrania opinii
o efektach działań prowadzonych w klasach,
c) wypowiedzi nauczycieli, rodziców, pracowników szkoły, uzyskiwane w drodze wywiadów lub badań
ankietowych,
d) materiały uzyskane drogą obserwacji i analizy dokumentacji szkolnej np. dotyczące frekwencji
uczniów.
Wskaźnikami skuteczności są m.in.:
- zmiany, jakie uczniowie przejawiają w postawach, wiedzy i zachowaniu,
- stopień zaangażowania się uczniów w działania alternatywne.