WYKORZYSTANIE TRENINGU ZASTĘPOWANIA AGRESJI (ART) W

WYKORZYSTANIE TRENINGU ZASTĘPOWANIA AGRESJI (ART)
W PRACY TERAPEUTYCZNEJ Z GRUPĄ.
Każdy etap edukacji jest dla uczniów swoistym wyzwaniem. Zmiana szkoły to nie tylko
zmiana budynku, w którym spędza się znaczną część dnia. Pojawiają się także inni nauczyciele i
ich wymagania. Następuje przede wszystkim jednak zmiana środowiska rówieśniczego. Wydaje
się,
że
najtrudniejsze
jest
przejście
ze
szkoły
podstawowej
do gimnazjum. Nakłada się to bowiem na znaczne zmiany rozwojowe następujące w tym okresie.
Każdy uczeń chciałby zostać zauważony, doceniony przez kolegów i zaakceptowany. Nie
wszyscy posiadają jednak odpowiednie cechy i umiejętności, które umożliwiają im osiągnięcie
tego celu w akceptowany sposób.
Nieprawidłowe zachowania uczniów wydają się być dość powszechne w szkołach,
szczególnie na poziomie gimnazjalnym. Agresja i arogancja uczniów prowadzą do wielu
trudnych sytuacji. Taki sposób funkcjonowania prowadzi do nawarstwiania się u nich problemów
wychowawczych i dydaktycznych. Uniemożliwia to odnoszenie sukcesów zarówno w obszarze
społecznym, jak i edukacyjnym, także w dorosłości.
W większości takich sytuacji uczniom brak także należytego wsparcia ze strony rodziców.
Dorośli nie dbają wystarczająco o rozwój dzieci, o ich wychowanie i naukę. Często nie
podejmują wysiłku mimo, iż otrzymują pomoc i mają świadomość, że spowoduj to jeszcze
większe kłopoty. Bez dostatecznego oparcia ich dzieciom o wiele trudniej poradzić sobie
z wymaganiami, jakie stawia szkoła.
Nieprzestrzeganie przez uczniów zasad panujących w szkole wymaga także
od nauczycieli większego wysiłku wkładanego w swoją pracę. W trudnych sytuacjach nauczyciel
musi wykazać się znacznymi umiejętnościami wychowawczymi i skupić się
na konkretnych uczniach. Tracą na tym z pewnością ci, którzy przestrzegają norm i także
potrzebują uwagi dorosłego.
Z uwagi na tak daleko idące konsekwencje warto podejmować wiele działań
zmierzających do poprawy sytuacji takich uczniów. Jedną z możliwości jest objęcie nastolatków
Treningiem Zastępowania Agresji. Od 2008r prowadzę takie treningu w szkołach objętych
pomocą poradni, w której pracuję.
W styczniu 2012r. odbyłam kolejne spotkanie z pedagogami szkoły, która zgłosiła
zapotrzebowanie na przeprowadzenie Treningu Zastępowania Agresji (ART). Przedstawiłam
dokładne cele Treningu i metody pracy z uczniami oraz konieczne ograniczenia liczebności
grupy. Ustaliłyśmy kryteria, według których kwalifikowani będą uczniowie na zajęcia. Do zajęć
zakwalifikowano 10 uczniów (8 chłopców i 2 dziewczynki). Pedagodzy i wychowawcy
poszczególnych uczniów wypełnili Kwestionariusze Obserwacji Umiejętności Społecznych ich
uczniów, dzięki którym mogłam szczegółowo zaplanować zajęcia.
Uczestnikami Treningu Zastępowania Agresji w II semestrze roku szkolnego 2012/2013
zostali uczniowie klas I jednego z lubińskich gimnazjów, którzy w I semestrze otrzymali ocenę
naganną z zachowania.
Uczniowie ci to przede wszystkim osoby, które starają się osiągnąć wyżej wymienione
cele w jedyny znany sobie, ale nieakceptowany przez ogół sposób. Na podstawie informacji
uzyskanych od pedagogów szkolnych oraz rodziców uczniów można było stwierdzić, iż osobom
tym brakuje dostatecznych kompetencji społecznych, dzięki którym mogliby oni prawidłowo
funkcjonować w grupie. W trakcie procesu wychowania w domu i w szkole nie nabyli oni
odpowiednich umiejętności pozwalających im realizować wymagania stawiane przez rodziców i
nauczycieli. Są więc agresywni, konfliktowi. Przemocą starają się zdobyć w klasie i szkole
władzę. Ignorując, a czasem prowokując nauczycieli chcą pokazać rówieśnikom swoją siłę i
przewagę nad dorosłymi. Z różnych względów nie mogąc spełnić oczekiwań, które im się stawia,
prezentują postawę wrogą wobec nich.
Większość uczniów zakwalifikowanych na trening to osoby, które miały już wcześniej
trudności z przystosowaniem się do norm i zasad panujących w szkole. Były to osoby
diagnozowane z tego powodu w Poradni Psychologiczno- Pedagogicznej. Proponowano pomoc
im i ich rodzicom. Nikt z nich nie podjął systematycznej pracy terapeutycznej.
Powodem obniżonej oceny była przede wszystkim agresja wobec rówieśników,
zakłócanie toku lekcji, aroganckie zachowania wobec nauczycieli, nagminne łamanie regulaminu
szkoły. Uczniowie ci systematycznie uczęszczali do szkoły. Był to warunek, który zwiększał
prawdopodobieństwo ich udziału w treningu, który miał się odbywać po lekcjach, na terenie
szkoły. Pomocą zostali objęci także rodzice tych uczniów.
Podjęcie przeze mnie zaplanowanych i systematycznie realizowanych działań, które
wpływałyby na kształtowanie umiejętności społecznych, miał umożliwić zmiany
w postępowaniu uczniów. Udział uczniów w Treningu Zastępowania Agresji powinien wpłynąć
na rozszerzenie się ich kompetencji w zakresie radzenia sobie w sytuacjach społecznych,
wyrażania swojej złości w sposób nieagresywny, a także na zwiększenie ich świadomości w
zakresie wartości moralnych i możliwości ich realizacji.
W lutym 2012r. zorganizowałam spotkanie z rodzicami uczniów przyjętych do grupy
ART. Rodzicom przedstawiłam dokładne cele i metody pracy w trakcie Treningu. Omówiłam
zasady tej metody terapeutycznej. Przedstawiłam podstawowe założenia pracy poznawczobehawioralnej z dzieckiem. Zachęcałam ich także do wykorzystywania tego sposobu pracy w
domu (dotyczyło to szczególnie stosowania wzmocnień pozytywnych). Ustaliliśmy terminy
kolejnych spotkań.
Przed rozpoczęciem zajęć rodzice i nauczyciele wypełnili Kwestionariusze Obserwacji
Umiejętności Społecznych dotyczących dzieci zakwalifikowanych na trening, dzięki którym
mogłam szczegółowo zaplanować zajęcia. Kwestionariusze Umiejętności Społecznych wypełnili
także uczestnicy treningu podczas pierwszego spotkania.
Wszyscy uczniowie i ich rodzice wyrazili zgodę na udział w zajęciach poprzez podpisanie
kontraktu. Warunkiem ukończenia Treningu było systematyczne uczestnictwo (maksymalnie 3
nieobecności) i aktywna praca (zebranych 50 punktów treningowych). Zajęcia trwały od marca
do czerwca. W tym czasie przeprowadziłam 15 spotkań z uczniami, w trakcie których
poszerzałam ich umiejętności i kompetencje społeczne. Trening ukończyło 6 uczniów. Czterech
zostało wykreślonych z grupy ART po przekroczeniu limitu nieobecności.
Trening Zastępowania Agresji składał się z trzech elementów, które realizowałam w
równym zakresie godzin:
• Treningu Umiejętności Społecznych – 5 spotkań poświęciłam na uczenie umiejętności,
które na podstawie kwestionariuszy wypełnionych przez pedagogów, nauczycieli, rodziców i
uczniów zostały zdiagnozowane jako deficytowe. Wykorzystywana przeze mnie metoda
terapeutyczna opiera się na 4 krokach (pokaż, zrób, omów, przećwicz). Nauka każdej
umiejętności rozpoczynała się od modelownia przeze mnie doskonałego wykonania danej
sprawności w konkretnych okolicznościach. Następnie wszyscy uczniowie po kolei
demonstrowali wymyślone przez siebie sytuacje przed grupą. Odgrywali role, dzięki którym
nabywali poszczególne umiejętności. Każda sytuacja była omawiana i komentowana przeze
mnie i pozostałych uczestników. Dokładna obserwacja potrzebna do wyrażenia swojej opinii
sprawiała, iż nauka odbywała się nie tylko podczas bezpośredniego trenowania, ale także
podczas przyglądania się. Następnie każdy ćwiczący otrzymywał zadanie polegające na
wykorzystaniu nowo nabytej umiejętności poza grupą. Miało to na celu zwiększenie transferu
i podtrzymanie tej zdolności poza warunkami treningowymi. W trakcie zajęć przećwiczono
Proszenie o pomoc, Reagowanie na zaczepki, Reagowanie na namawianie i Radzenie sobie z
oskarżeniem.
• Treningu Kontroli Złości – 5 spotkań poświęciłam na naukę kontroli złości. W części tej
pracowałam nad zmniejszeniem wzbudzania złości u uczniów oraz nad dostarczeniem im
środków samokontroli w sytuacji wybuchu złości. Wyjaśniłam mechanizm powstawania
złości, która powstaje w wyniku naszej subiektywnej oceny sytuacji (wyzwalacz zewnętrzny
+
wyzwalacz
wewnętrzny
→
sygnały
złości,
które
mogą
pobudzają
do zachowań agresywnych). Omówiłam elementy pozwalające na jej kontrolę (reduktory,
•
monity i samonagradzanie). Pokazałam, w jaki sposób ja kontroluję własną złość. Uczniowie
odgrywali sytuacje, w trakcie których radzili sobie z tą silną emocją. Otrzymywali
wzmocnienia pozytywne ode mnie i wszystkich uczestników. Zachęcałam ich także do
wykorzystania tej umiejętności poza zajęciami.
Treningu Wnioskowania Moralnego – 5 spotkań poświęciłam na dyskutowanie dylematów
moralnych. Na podstawie diagnozy wartości panujących w tej konkretnej grupie
konstruowałam historie, które wymagały poświęcenia jednej z nich. Dzięki
przeprowadzanym dyskusjom uczniowie mogli doskonalić procedurę podejmowania
optymalnych decyzji w trudnych sytuacjach. Rozważali, co warto zrobić, a czego nie robić.
Doświadczali niejednoznaczności i konfrontowali się z potencjalnymi wyborami. 27 czerwca
odbyło się uroczyste zakończenie Treningu z udziałem przedstawicieli szkoły, rodziców i
uczniów. W jego trakcie wręczyłam uczniom Świadectwa ukończenia Treningu
Zastępowania Agresji, a rodzicom Listy Gratulacyjne.
Efekty oddziaływań terapeutycznych oceniane były między innymi poprzez powtórne
wypełnienie przez uczestników Kwestionariusza Umiejętności Społecznych oraz przez ich
rodziców oraz nauczycieli Kwestionariusze Obserwacji Umiejętności Społecznych.
Na podstawie wypełnionych kwestionariuszy można stwierdzić, iż dzięki uczestniczeniu
w Treningu wzrosła częstotliwość posługiwania się umiejętnościami trenowanymi w czasie zajęć.
W wypełnionych kwestionariuszach rodzice i uczniowie wskazali umiejętność Proszenie o
pomoc jako deficytową. Po ukończeniu Treningu wśród rodziców 4 osoby zauważyły zmiany w
częstotliwości posługiwania się tą umiejętnością (odpowiedzi czasami, często lub zawsze). Takie
same wyniki otrzymano w samoocenie uczniów: 4 osoby zauważyły zmiany w częstotliwości
posługiwania się tą umiejętnością (odpowiedzi czasami, często lub zawsze), 2 osoby nie
zaobserwowały zmian w tym zakresie.
Wszystkie badane grupy (rodzice, nauczyciele i uczniowie) wskazały umiejętność
Reagowanie na zaczepki jako deficytową. Zdolność ta została w pełni opanowana przez uczniów,
a jej wykorzystanie zostało zauważone przez rodziców i nauczycieli. Po ukończeniu Treningu
wszyscy rodzice i uczniowie zauważyli zmiany w częstotliwości posługiwania się tą
umiejętnością (odpowiedzi czasami, często lub zawsze). Nauczyciele natomiast zmianę taką
zauważyli u 4 osób.
Rodzice, nauczyciele i uczniowie wskazały umiejętność Reagowanie na namawianie jako
deficytową. Po ukończeniu Treningu zarówno rodzice, jak i nauczyciele zauważyli zmiany w
częstotliwości posługiwania się tą umiejętnością (odpowiedzi czasami, często lub zawsze) u
połowy chłopców. Wśród uczniów 4 osoby zauważyły zmiany w częstotliwości posługiwania się
tą umiejętnością (odpowiedzi czasami, często lub zawsze), 2 osoby nie zaobserwowały zmian w
tym zakresie. Oznacza to, że umiejętność ta została opanowana przez 50% uczestników. Może to
świadczyć o niskiej motywacji uczniów do jej wykorzystania bądź o złożoności sytuacji, w której
powinna być ona użyta.
Umiejętność Radzenie sobie z oskarżeniem jako deficytową wskazały wszystkie badane
grupy (rodzice, nauczyciele i uczniowie). Po zakończeniu Treningu poziom opanowania
umiejętności został odmiennie oceniony przez każdą z badanych grup. Wszyscy rodzice
zauważyli zmiany u swoich dzieci w częstotliwości posługiwania się tą umiejętnością
(odpowiedzi czasami, często lub zawsze). Nauczyciele dostrzegli takie zmiany u większości
uczniów. Natomiast tylko połowa uczestników dostrzegła u siebie zmiany w tym zakresie.
Wydaje się, iż była to najsłabiej opanowana umiejętność Prawdopodobnie przyczyną tego stanu
rzeczy jest fakt, iż jako jedyna z trenowanych wykorzystywana jest głównie w relacji z osobami
dorosłymi. Być może uczniowie w kontakcie z osobami dorosłymi, szczególnie nauczycielami,
czują się stroną słabszą i niezależnie od wykorzystywanych umiejętności w sytuacji oskarżaniaprzegraną.
Informacje dotyczące funkcjonowania uczniów w szkole w trakcie i po ukończeniu
treningu są także dość optymistyczne. W II semestrze spośród uczniów, którzy ukończyli Trening
Zastępowania Agresji żaden nie otrzymał oceny nagannej z zachowania. Zachowanie czterech z
nich oceniono było na nieodpowiednie, a dwóch na poprawnie. Wszyscy uczniowie otrzymali
promocję do następnej klasy. Dwóch uczniów i ich rodzice podjęli pracę terapeutyczną w celu
zwiększenia prawdopodobieństwa odnoszenia sukcesów społecznych i edukacyjnych.
Umiejętności nabyte w trakcie zajęć ART umożliwiają uczniom radzenie sobie
w sytuacjach trudnych bez używania agresji oraz kontrolowanie złości. Dzięki temu zmniejsza
się liczba zachowań, za które do tej pory otrzymywali negatywne uwagi
od nauczycieli.