Opracowywanie projektu i harmonogramu indywidualnych i
Transkrypt
Opracowywanie projektu i harmonogramu indywidualnych i
MINISTERSTWO EDUKACJI NARODOWEJ Ewa Pastor Opracowywanie projektu i harmonogramu indywidualnych i grupowych zajęć terapeutycznych 322[15].Z2.05 Poradnik dla ucznia Wydawca Instytut Technologii Eksploatacji – Państwowy Instytut Badawczy Radom 2007 „Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego” Recenzenci: mgr Wiesława Staszczak mgr Emilia Niemiec–Jasińska Opracowanie redakcyjne: mgr Ewa Pastor Konsultacja: mgr inż. Teresa Jaszczyk Poradnik stanowi obudowę dydaktyczną programu jednostki modułowej 322[15].Z2.05 „Opracowywanie projektu i harmonogramu indywidualnych i grupowych zajęć terapeutycznych”, zawartego w modułowym programie nauczania dla zawodu terapeuta zajęciowy. Wydawca Instytut Technologii Eksploatacji – Państwowy Instytut Badawczy, Radom 2007 „Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego” 1 SPIS TREŚCI 1. Wprowadzenie 2. Wymagania wstępne 3. Cele kształcenia 4. Materiał nauczania 4.1. Komunikowania się w terapii 4.1.1. Materiał nauczania 4.1.2. Pytania sprawdzające 4.1.3. Ćwiczenia 4.1.4. Sprawdzian postępów 4.2. Aktywizacja podopiecznego 4.2.1. Materiał nauczania 4.2.2. Pytania sprawdzające 4.2.3. Ćwiczenia 4.2.4. Sprawdzian postępów 4.3. Metody i techniki terapii indywidualnej i grupowej 4.3.1. Materiał nauczania 4.3.2. Pytania sprawdzające 4.3.3. Ćwiczenia 4.3.4. Sprawdzian postępów 4.4. Metoda projektów 4.4.1. Materiał nauczania 4.4.2. Pytania sprawdzające 4.4.3. Ćwiczenia 4.4.4. Sprawdzian postępów 4.5. Indywidualne i grupowe zajęcia terapeutyczne 4.5.1. Materiał nauczania 4.5.2. Pytania sprawdzające 4.5.3. Ćwiczenia 4.5.4. Sprawdzian postępów 5. Sprawdzian osiągnięć 6. Literatura „Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego” 2 3 5 6 7 7 7 12 13 14 15 15 16 16 17 18 18 19 20 21 22 22 25 25 26 27 27 20 20 30 31 35 1. WPROWADZENIE Poradnik ten będzie Ci pomocny w opracowywaniu projektu i harmonogramu indywidualnych i grupowych zajęć terapeutycznych. W poradniku zamieszczono: – wymagania wstępne – wykaz umiejętności, jakie powinieneś mieć już ukształtowane, abyś bez problemów mógł korzystać z poradnika, – cele kształcenia – wykaz umiejętności, jakie ukształtujesz podczas pracy z poradnikiem, – materiał nauczania – wiadomości teoretyczne niezbędne do osiągnięcia założonych celów kształcenia i opanowania umiejętności zawartych w jednostce modułowej, – zestaw pytań, abyś mógł sprawdzić, czy już opanowałeś określone treści, – ćwiczenia, które pomogą Ci zweryfikować wiadomości teoretyczne oraz ukształtować umiejętności praktyczne, – sprawdzian postępów, – sprawdzian osiągnięć, przykładowy zestaw zadań. Zaliczenie testu potwierdzi opanowanie materiału całej jednostki modułowej, – literaturę uzupełniającą. „Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego” 3 322[15].Z2 Indywidualna i grupowa terapia zajęciowa 322[15].Z2.01 Rozróżnianie rodzajów działalności terapeutycznej 322[15].Z2.03 Wykonywanie prac plastycznotechnicznych 322[15].Z2.02 Organizowanie pracy w pracowni terapii zajęciowej 322[15].Z2.04 Opracowywanie diagnozy terapeutycznej na podstawie rozpoznania stanu pacjenta 322[15].Z2.05 Opracowywanie projektu i harmonogramu indywidualnych i grupowych zajęć terapeutycznych 322[15].Z2.06 Wykonywanie działań z zakresu terapii indywidualnej i grupowej 322[15].Z2.07 Ocenianie skuteczności i dokumentowanie działań terapeutycznych Schemat układu jednostek modułowych „Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego” 4 2. WYMAGANIA WSTĘPNE − − − − − − − − − Przystępując do realizacji programu jednostki modułowej powinieneś umieć: korzystać z różnych źródeł informacji, rozpoznawać potrzeby i problemy podopiecznego, stosować umiejętności komunikacji interpersonalnej, nawiązywać kontakt terapeutyczny z podopiecznym kierując się akceptacją, zrozumieniem, empatią, określać wpływ czynników społecznych, psychicznych, emocjonalnych na rozwój jednostki, charakteryzować metody i techniki terapii zajęciowej, korzystać z różnych metod pracy, współpracować w grupie, pracować samodzielnie. „Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego” 5 3. CELE KSZTAŁCENIA − − − − − − − − − − − − − − − − − − − − W wyniku realizacji programu jednostki modułowej powinieneś umieć: nawiązać kontakt z pacjentem lub podopiecznym, pobudzić pacjenta/podopiecznego do utrzymywania kontaktów, zapewnić klimat terapeutyczny oraz warunki do wykonania zadania, zmotywować pacjenta/podopiecznego do udziału w zajęciach, dobrać metody i techniki terapii indywidualnej i grupowej do potrzeb, możliwości i umiejętności pacjenta/podopiecznego, wyzwolić u pacjenta/podopiecznego kreatywność, podjąć współpracę z pacjentem/podopiecznym podczas wykonywania działania, pokonać lęki, zagrożenia i uprzedzenia pacjenta/podopiecznego, rozwinąć wyobraźnię twórczą pacjenta/podopiecznego, podjąć współpracę z zespołem terapeutycznym, zastosować metody i techniki terapii indywidualnej i grupowej, wzbogacić u pacjenta/podopiecznego zasób słownika czynnego i biernego, sformułować i określić cele metody projektów stosowanej w terapii zajęciowej, wyszczególnić etapy wdrażania metody projektów w terapii zajęciowej, zastosować metodę projektów w terapii zajęciowej, wykonać zaplanowane projekty indywidualnie i w grupie, ocenić osiągnięcia podopiecznych procesie działania terapeutycznego, opracować harmonogram indywidualnych działań terapeutycznych, skorelować metody terapii zajęciowej z działaniami leczniczo-rehabilitacyjnymi, zastosować zasady działania zorganizowanego i wymagania ergonomii. „Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego” 6 4. MATERIAŁ NAUCZANIA 4.1. Komunikowanie się w terapii 4.1.1. Materiał nauczania W pracy terapeuty zajęciowego umiejętność nawiązania kontaktu z podopiecznym jest podstawą wszelkich oddziaływań i form pomocy. Kontakt ten powinien być nacechowany życzliwością, tolerancją, akceptacją podopiecznego takiego, jakim jest. Terapeuta powinien wystrzegać się postaw oceniających czy krytykujących, gdyż jego zadaniem jest zrozumienie problemów i potrzeb podopiecznego, a nie ocenianie. Komunikowanie się to jedna z podstawowych umiejętności życiowych, jest centralnym elementem procesu porozumiewania się. Jest procesem, dzięki, któremu jednostka przekazuje i otrzymuje informacje. Dobry kontakt to niezbędny warunek tworzenia przyjaznych relacji, do osiągnięcia zaplanowanych efektów działań terapeutycznych. Zadaniem terapeuty w tym zakresie jest również pobudzenie podopiecznego do utrzymywania kontaktów z nim oraz innymi osobami z otaczającego go środowiska. Terapeuta w każdej sytuacji powinien w taki sposób komunikować się z podopiecznym, aby sygnały, jakie mu przekazuje były zgodne ze sobą. Posługiwanie się sygnałami sprzecznymi rzutuje negatywnie na wzajemny kontakt oraz proces terapii. NADAWCA → KOMUNIKAT → KANAŁ → ODBIORCA → EFEKT Kto Co Za Do kogo Z jakim mówi? mówi? pośrednictwem mówi? skutkiem jakiego kanału mówi ? mówi? Rys. 1. Model komunikacji między nadawcą a odbiorcą [16, s. 7] Celem komunikacji pomiędzy terapeutą a pacjentem jest: zainicjowanie, podtrzymywanie i rozwój relacji terapeutycznych, diagnoza problemów zdrowotnych podopiecznego, planowanie z pacjentem/podopiecznym lub jego rodziną zindywidualizowanej opieki, wdrażanie określonych celów interwencji terapeutycznej, dawanie pozytywnych informacji i uświadamianie choremu jego mocnych stron i możliwości, − poznanie oczekiwań podopiecznego, − edukacja zdrowotna podopiecznego. Elementy prawidłowej komunikacji: − akceptacja, − autentyczność, − empatia, − umiejętność słuchania. Komunikacja stanowi sposób przekazywania informacji, który zachodzi nieustannie i odbywa się drogą werbalną i niewerbalną. Komunikacja werbalna to komunikacja oparta na słowie, z fizjologicznego punktu widzenia wymaga aktywności układu nerwowego, słuchu, oddechu i mięśni twarzy. Pozwala ludziom na wyrażanie myśli i dzielenie się wypowiedziami. Komunikacja niewerbalna to pozbawione słowa mówionego komunikowanie się, zwana jest też często „mową ciała”, „komunikacją poza słowną”. Może ona towarzyszyć − − − − − „Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego” 7 komunikacji werbalnej. W szerszym znaczeniu to wszelkie zamierzone i niezamierzone przekazy informacji, ale bez używania języka mówionego. Nasz wygląd, sposób poruszania się, mimika twarzy, gesty, ton wypowiedzi, śmiech, kontakt wzrokowy sygnalizują rozmówcy, jacy jesteśmy, jaki mamy stosunek do niego, czy jesteśmy zainteresowani rozmową z nim. Komunikowanie terapeutyczne Kontakt z człowiekiem chorym, z dysfunkcjami stanowi specyficzną relację interpersonalną, której charakter z jednej strony określony jest przez chorobę i osobistą sytuację życiową podopiecznego, a z drugiej przez postawę i podejście osoby udzielającej pomocy. Poznanie pacjenta, jego sytuacji, problemów, potrzeb, wyobrażeń i oczekiwań stanowi podstawę do nawiązania z nim terapeutycznej komunikacji. Cel komunikowania terapeutycznego ustanawiany jest indywidualnie w zależności od potrzeb jednostki. Skuteczność i efektywność komunikowania terapeutycznego zależą od poprawnego postawienia diagnozy, założenia celów, uwzględnienia warunków otoczenia. Ze strony terapeuty na pierwszy plan wysuwają się takie cech jak prawdomówność i szczerość. Bardzo istotne jest też wyciszenie własnych emocji i skupienie uwagi na problemach podopiecznego. Równie istotny dla osiągnięcia pozytywnych efektów terapii jest aktywny udział podopiecznego w proponowanych mu zajęciach z zakresu terapii zajęciowej. Specyficzne sposoby komunikowania się z osobami w różnych stanach chorobowych Komunikowanie się z pacjentem z uszkodzonym słuchem O uszkodzeniu słuchu możemy mówić wówczas, gdy ubytek słuchu przekracza 20 dB. Stan taki może być przyczyną bariery komunikacyjnej. Objawia się ona przede wszystkim w odbiorze informacji. Wczesne uszkodzenie narządu słuchu stanowi przeszkodę w rozwoju języka, a w konsekwencji utrudnia również nadawanie komunikatów czytelnych dla otoczenia. W zależności od okresu, w którym nastąpiło uszkodzenie, stopnia uszkodzenia, rodzaju, wykorzystywanych protez słuchowych oraz rehabilitacji, konsekwencje uszkodzenia słuchu odczuwalne w procesie porozumiewania się będą zróżnicowane. Stopnie uszkodzenia słuchu można zróżnicować na lekki, umiarkowany, znaczny i głęboki. Międzynarodowe Biuro Audiofonologii zaleca poniższą klasyfikację zawartą w tabeli 1. Tabela 1. Klasyfikacja stopni uszkodzenia słuchu [10, s. 151] Ubytek słuchu w decybelach Uszkodzenie słuchu w stopniu powyżej 20–40 dB powyżej 40–70 dB powyżej 70–90 dB powyżej 90 dB lekkim umiarkowanym znacznym głębokim Osoby niedosłyszące w stopniu lekkim najczęściej nie wymagają korzystania z aparatów słuchowych. Mogą mieć trudności z rozpoznawaniem niektórych głosek oraz ze słuchaniem w hałasie bądź z większej odległości. Uszkodzenie umiarkowane umożliwia słyszenie i rozumienia mowy tylko w korzystnych warunkach akustycznych. Wskazane jest wówczas korzystanie z aparatów słuchowych. Mowa dzieci z takim ubytkiem słuchu będzie rozwijała się spontanicznie, ale mogą pojawiać się błędy artykulacyjne. W przypadku osób ze znacznym uszkodzeniem słuchu stosowanie aparatów słuchowych jest niezbędne. Odbiór mowy wspierany jest najczęściej przez odczytywanie mowy z ust. Głębokie uszkodzenie słuchu wymaga zastosowania aparatów słuchowych, które pomagają orientować się „Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego” 8 w dźwiękach otoczenia, umożliwiają odbiór niektórych dźwięków mowy. Rozumienie mowy wymaga wówczas wspierania się odczytywaniem z ust. Komitet ekspertów UNESCO określa jako głuche te dzieci, u których spontaniczny rozwój mowy i języka został bardzo opóźniony lub też całkowicie zahamowany z powodu znacznego lub głębokiego uszkodzenia słuchu, braku oddziaływań wychowawczych i niezastosowania protezy. Termin głuchy używa się również dla określenia osoby, u której uszkodzenie słuchu przekracza 70 dB, a odbiór mowy wyłącznie drogą słuchową jest niemożliwy. Zaburzenie słuchu może współwystępować z innymi niepełnosprawnościami. Osobę, u której występuje uszkodzenie wzroku w takim stopniu, że jego ostrość po korekcji w lepszym oku przekracza 0,1 lub pole widzenia nie przekracza 30°, a uszkodzenie słuchu występuje w stopniu, co najmniej umiarkowanym, nazywamy głuchoniewidomą. Towarzystwo Pomocy Głuchoniewidomym przyjęło następującą definicję: „Głuchoniewidomą jest osoba, która na skutek równoczesnego, poważnego uszkodzenia słuchu i wzroku napotyka na bardzo duże trudności, szczególnie w poruszaniu się, dostępie do informacji oraz komunikowaniu się”. Uszkodzenie słuchu może towarzyszyć m.in. upośledzeniu umysłowemu, dziecięcemu porażeniu mózgowemu, co dodatkowo utrudnia zarówno opanowywanie umiejętności językowych, jak i proces komunikowania się z otoczeniem. Konsekwencją uszkodzenia narządu słuchu może być ograniczenie słownika czynnego i biernego, czyli mówionego i rozumianego. Jeżeli w okresie rozwijania mowy zaburzona jest kontrola słuchowa własnej mowy oraz mowy innych osób, to pewne głoski bądź grupy głosek mogą być realizowane błędnie (zaburzona artykulacja). Głoski mogą być również pomijane (elizje), zamieniane (substytucje), głoski dźwięczne mogą być realizowane jako bezdźwięczne lub zgodnie z zapisem literowym. Mowa może być monotonna, bezgłośna. Barwa głosu może być zmieniona. Kontakt słowny z osobą z uszkodzonym słuchem wymaga od słyszącego rozmówcy dużej koncentracji uwagi. Nadawanie informacji przez niesłyszącego bądź niedosłyszącego człowieka może odbywać się za pomocą: − mowy dźwiękowej, − mowy dźwiękowej wspartej fonogestem, − artykulacji (bezgłośnej) wspartej fonogestem, − pisma, − daktylografii, − systemu językowo-migowego (z użyciem końcówek fleksyjnych lub bez), − naturalnego języka migowego, − rysunku, − piktogramów. Podstawową sprawą w kontakcie z pacjentem z uszkodzonym słuchem jest uzyskanie od niego lub jego rodziny informacji dotyczących preferowanych sposobów komunikowania się i dostosowanie się do niego. Głuchoniewidomego podopiecznego trzeba uprzedzać o wszystkim, co się za chwilę wydarzy, zaprowadzić stałą trasą do toalety, na stołówkę, do pracowni terapii zajęciowej. Ważne jest, aby z trasy zostały usunięte przedmiot, o które może zaczepić się lub przewrócić. Przedmioty, meble, urządzenie oraz ich lokalizacja powinny być wcześniej poznane przez podopiecznego dotykiem. Komunikowanie się z podopiecznym niedowidzącym i niewidomym Wzrok odgrywa istotną rolę w życiu człowieka, bierze udział w procesach poznawczych, działalności praktycznej, orientacji przestrzennej, emocjach i komunikowaniu się z otoczeniem. Dostarcza człowiekowi wiedzy o świecie, otaczających przedmiotach „Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego” 9 zjawiskach, stanowiącej podstawę do tworzenia wiedzy uogólnionej. Wiernie odzwierciedla otaczającą rzeczywistość, którą człowiek poznaje i z którą się styka. Osoba niewidoma pozbawiona jest jednego z najważniejszych zmysłów i dlatego napotyka na wiele trudności i ograniczeń. Biorąc pod uwagę stopień utraty wzroku, niewidomych można podzielić na dwie grupy: są to osoby całkowicie niewidome i szczątkowo widzące. Wśród niewidomych można spotkać wiele osób, które na skutek dodatkowego kalectwa i/lub schorzeń stanowią odrębne grupy. W wymienionych grupach niewidomych można wyróżnić: − niewidomych od urodzenia, czyli takich, którzy urodzili się jako osoby niewidzące lub utracili wzrok we wczesnym dzieciństwie, − osoby ociemniałe, które niegdyś widziały i w trakcie swojego życia utraciły wzrok w sposób nagły albo stopniowy, − osoby szczątkowo widzące, czyli takie, które zachowały tzw. wzrok szczątkowy, − głuchoniemych. Ważną rola terapeuty jest zapoznanie niewidomego podopiecznego z rozkładem placówki i lokalizacją pomieszczeń, z których będzie korzystał. Rozmawiając z niewidomym należy być naturalnym i pamiętać o tym, że nasze słowa jedynym dostępnym dla niego źródłem informacji. Najważniejszym narządem służącym do poznawania otaczającego świata jest u niewidomych ręka, a dodatkowym zmysłem umożliwiającym osobom niewidzącym komunikowanie się – dotyk. Wyróżnia się dotyk bierny i czynny. Dotyk bierny występuje podczas zetknięcia się z przedmiotem, w wyniku, czego powstaje opór lub ucisk, możliwy do określenia przez osobę niewidomą. Dotyk czynny występuje wówczas, gdy narząd dotykający jest w ruchu względem przedmiotu, np. przesuwanie ręką albo nogą po przedmiocie celem dokładnego poznania jego kształtów. Dzięki wrażeniom dotykowo-ruchowym niewidomy ma możliwość poznać takie cechy przedmiotów, jak szorstkość, gładkość, kształt oraz długość, szerokość, wysokość, odległość, kierunek, itp. Bardzo ważną rolę odgrywa zmysł dotykoworuchowy w orientacji przestrzennej stanowiącej warunek samodzielnego i bezpiecznego poruszania się. U osób niewidomych, u których doszło do uszkodzenia słuchu, należy rozpatrzyć możliwość komunikowania się za pomocą słowa pisanego dzięki tabliczce Braille’a. Komunikowanie się z osobami starszymi Starzenie się jest naturalnym procesem w życiu człowieka i nie można mylić go z chorobą. Wydłużające się życie starszej populacji powoduje, że coraz więcej ludzi w podeszłym wieku wymaga wieloletniej opieki i profesjonalnej pielęgnacji. Opieka na wysokim poziomie może im zapewnić optymalne warunki życia w tym okresie, a prawidłowa pielęgnacja, opierająca się na prawidłowym porozumiewaniu się, może pomóc w znoszeniu trudów wynikających ze starości oraz cierpienia spowodowanego chorobą. U podopiecznych w starszym wieku mogą występować zaburzenia mowy. Mowa niewyraźna, zwana dyzartrią, to zaburzenie artykulacji, polegające na nieprawidłowej wymowie pewnych dźwięków lub niewłaściwym rytmie mowy. Podopieczny rozumie, co się do niego mówi, ale ma trudności z artykułowaniem. Przyczyną dyzartrii są zmiany w obrębie warg, policzków, podniebienia, języka, w jamie gardła i jamie nosowej, brak uzębienia, jak również schorzenia krtani, strun głosowych i tchawicy, choroba Parkinsona. U osób starszych występują również problemy ze słuchem. W procesie postępującego ubytku słuchu komunikowanie się wymaga większego wysiłku. Podopieczny starszy źle słyszący zwykle uważnie patrzy na rozmówcę, obserwuje każdy gest, śledzi każdy ruch ust, ponieważ tzw. „czytanie z ust” uzupełnia ubytek słyszenia. Możliwość poprawy złego słyszenia daje rehabilitacja za pomocą aparatów słuchowych. „Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego” 10 U osób w starszym wieku często dochodzi do utraty wzroku lub jego poważnego upośledzenia, na skutek naturalnych zmian starczych w narządzie wzroku albo schorzeń tego narządu. Do najczęściej występujących chorób narządu wzroku zaliczamy m.in. starczą zaćmę, jaskrę, starcze zwyrodnienie plamki żółtej i starcze odwarstwienie siatkówki. Praca terapeuty z człowiekiem starszym powinna także uwzględniać podtrzymywanie i pielęgnowanie jego aktywności umysłowej poprzez przekonywanie go, że jest człowiekiem wartościowym, poważne traktowanie jego podstawowych potrzeb, wspieranie przy pokonywaniu trudności, motywowanie do aktywności umysłowej, tworzenie atmosfery zaufania. Umiejętność nawiązania kontaktu umożliwia poznanie, zrozumienie i pomoc osobie starszej. Na umiejętność tę składa się wiele zachowań niewerbalnych, zainteresowanie i pozytywne nastawienie do podopiecznego. Na umiejętność nawiązania kontaktu składają się m.in. następujące zachowania: − okazywanie zainteresowania podopiecznemu, − nawiązanie i rozpoczęcie rozmowy, − zwracanie uwagi na tan psychiczny, nastrój podopiecznego oraz uwzględnienie tego nastroju w swoich zachowaniach, − reagowanie na zmiany zachodzące u podopiecznego, − stwarzanie odpowiedniego klimatu, ułatwiającego swobodną wymianę poglądów, − okazywanie zaufania starszemu podopiecznemu oraz bycie godnym zaufania, wiarygodnym, autentycznym i szczerym, − wybranie odpowiedniego czasu i miejsca. Umiejętność komunikowania się stanowią efektywną wymianę informacji pomiędzy terapeutą a pacjentem w starszym wieku. Bardzo istotna jest tu również umiejętność słuchania. Na umiejętność tę składa się uważne słuchanie i okazywanie zainteresowania wypowiedziami starszego człowieka poprzez zachowania werbalne, np. zadawanie pytań, i niewerbalne, takie jak patrzenie na rozmówcę i potakiwanie głową. Empatia w relacjach terapeuta-podopieczny stwarza klimat pełen otwartości, zaufania i życzliwości. Dzięki empatii, uczestniczeniu w przeżyciach podopiecznego terapeuta reaguje na jego potrzeby, co ułatwia podopiecznemu otwarcie się i wyrażenie istoty swoich problemów. Pacjent w podeszłym wieku nie zawsze wyraża swoje uczucia wprost. Inną umiejętnością jest wyrażanie pozytywnych emocji szczególnie ciepła i życzliwości w sposób werbalny i pozawerbalny taki jak: ton głosu, dotyk, kontakt wzrokowy itp. Umiejętność dawania poczucia bezpieczeństwa polega na wyrażaniu akceptacji wobec pacjenta w podeszłym wieku, szanowaniu jego praw do kształtowania własnego życia. Do zachowań budzących poczucie bezpieczeństwa można zaliczyć: − emanowanie spokojem i opanowaniem, − wsparcie w trudnych chwilach, − stwarzanie sytuacji ułatwiających swobodne wyrażanie siebie (niedopuszczalne jest krytykowanie i ocenianie podopiecznego), − poszanowanie granic wyznaczonych przez podopiecznego, − poszanowanie związków podopiecznego z innymi ludźmi, − dochowane tajemnicy zawodowej. Komunikowanie się z pacjentem psychiatrycznym Kontakt z chorymi psychicznie nie zawsze jest łatwy, gdyż obraz ich przeżyć oraz kontaktów z otoczeniem jest bardzo złożony i niejednoznaczny. Zachowania ludzi chorych psychicznie często wydają się niezrozumiałe, a przez to nieakceptowane przez otoczenie, zwłaszcza jeśli wynikają z pobudek psychotycznych. Ci chorzy odznaczają się swoistą wrażliwością, którą można określić jako podstawowy brak poczucia bezpieczeństwa. Są przekonani, że nie mogą polegać na innych, gdyż są oni wrogo lub krytycznie do nich „Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego” 11 nastawieni i dlatego odczuwają lęk przed zbliżeniem się i zależnością od innych ludzi, ale równocześnie bardzo potrzebują tego kontaktu. Właściwe komunikowanie się osoby pomagającej z pacjentem chorym psychicznie niesie ze sobą konieczność takiego postrzegania i interpretowania reakcji chorego, by były one adekwatne do jego obiektywnych potrzeb, co umożliwi prawidłowe zrozumienie sytuacji, a w konsekwencji pozwoli na zastosowanie wobec pacjenta odpowiednich metod i technik terapeutycznych. Chcąc rozwijać prawidłowe komunikowanie terapeutyczne z pacjentem chorym psychicznie, osoba pomagająca musi świadomie i w zależności od sytuacji chorego, stosować takie techniki, by pomagały one realizować cel terapeutyczny poprzez następujące fazy komunikowania: 1. Faza zapoczątkowująca komunikowanie. 2. Faza podtrzymująca komunikowanie. 3. Faza porządkująca komunikowanie. 4. Faza pogłębiająca komunikowanie. Nawiązanie dobrego kontaktu z chorym psychicznie, dzięki któremu poczuje się on bezpieczny, zostanie wysłuchany, uzyska zrozumienie, wyjaśnienie, radę, a także pomoc w odreagowaniu negatywnych napięć i zmniejszeniu poczucia zagrożenia, jest bardzo ważnym elementem w przekonywaniu pacjenta do podjęcia terapii. Jeszcze przed pierwszym kontaktem z chorym psychicznie trzeba zebrać podstawowe informacje dotyczące nie tylko rozpoznania i dotychczasowego przebiegu choroby, ale również informacje dotyczące rodzaju i wielkości dawek leków, które otrzymuje chory, rokowania, przewidywanego czasu udziału pacjenta w terapii zajęciowej, jego zawodu, upodobań, które mogą być wykorzystane w terapii i jego sposobów reagowania na sytuacje stresowe. Komunikowanie się w zespole terapeutycznym Zespół terapeutyczny, jako grupa osób o odpowiednich kwalifikacjach zawodowych oraz posiadanym doświadczeniu i wiedzy, współpracuje ze sobą w celu realizacji założonych celów terapeutycznych. Współpracy lekarza, pielęgniarki, psychologa, pracownika socjalnego i terapeuty zajęciowego musi towarzyszyć świadomość odpowiedzialności, jaka ciąży na ich zespole za podejmowane działania terapeutyczne i lecznicze. Cechami zespołu terapeutycznego są: – wspólnota celu działania i odpowiedzialności za jego realizację, – wspólne ustalanie zakresu działań oraz związanych z nimi indywidualnych obowiązków i uprawnień, – sprawny obieg informacji. Okazanie podopiecznemu ciepła, serdeczności, i prawdziwej życzliwości staje się nieodzownym zachowaniem zespołu terapeutycznego. Buduje to w nim przekonanie, że mimo swojej choroby czy niepełnosprawności ma nadal swoją wartość i godność. 4.1.2. Pytania sprawdzające 1. 2. 3. 4. 5. 6. 7. 8. 9. Odpowiadając na pytania, sprawdzisz, czy jesteś przygotowany do wykonania ćwiczeń. Jaki powinien być kontakt terapeuty z podopiecznym? Jaki model wstępuje w komunikacji między nadawcą, a odbiorcą? Co to jest komunikacja werbalna? Co to jest komunikacja niewerbalna? Na czym polega specyfika komunikowania się z podopiecznym z uszkodzonym słuchem? Na czym polega specyfika komunikowania się z podopiecznym niewidomym i słabowidzącym? Na czym polega specyfika komunikowania się z podopiecznym w starszym wieku? Na czym polega specyfika komunikowania się z podopiecznym chorym psychicznie? Jak przebiega komunikowanie się w obrębie zespołu terapeutycznego? „Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego” 12 4.1.3. Ćwiczenia Ćwiczenie 1 Dobierzcie się w zespoły dwuosobowe. Weźcie dużą kartkę papieru, flamaster i usiądźcie obok siebie. Wykonajcie rysunek na podany przez nauczyciela temat rysując jednocześnie (trzymając jeden flamaster) i nie porozumiewając się ze sobą werbalnie. Sposób wykonania ćwiczenia 1) 2) 3) 4) 5) 6) Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś: określić, co to jest komunikacja werbalna i niewerbalna, dobrać kolegę/koleżankę do wykonania ćwiczenia, przygotować stanowisko pracy do wykonania ćwiczenia, wspólnie wykonać rysunek, zaprezentować wyniki na forum grupy, określić odczucia, które towarzyszyły przy wykonywaniu pracy. − − Wyposażenie stanowiska pracy: kartki papieru, flamastry. Ćwiczenie 2 Dobierzcie się w zespoły trzyosobowe, jedna osoba staje w środku i zakłada opaskę na oczy. Następnie przechyla się w przód i w tył jak może najgłębiej; partnerzy – jeden z przodu, drugi z tyłu łapią i ostrożnie odbijają osobę w środku w przeciwną stronę. Dwukrotna zmiana. Sposób wykonania ćwiczenia Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś: określić, na czym polega zaufanie w grupie odpowiedzialność za partnera, dobrać się w zespoły trzyosobowe, przygotować stanowisko pracy do wykonania ćwiczenia, założyć jednemu z partnerów opaskę na oczy, asekurować go przy wychylaniu się, następnie zamienić się rolami z partnerem, 5) zaprezentować wyniki na forum grupy, 6) wyjaśnić odczucia, jakie towarzyszyły przy wykonywaniu ćwiczenia. 1) 2) 3) 4) − − − Wyposażenie stanowiska pracy: opaski na oczy, kartki papieru, długopisy. „Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego” 13 4.1.4. Sprawdzian postępów Czy potrafisz: 1) 2) 3) 4) określić cechy kontaktu terapeutycznego z podopiecznym? opisać model komunikacji werbalnej i niewerbalnej? określić, co to jest komunikowanie terapeutyczne? scharakteryzować specyfikę komunikowania się z osobami z uszkodzonym słuchem? 5) określić specyfikę komunikowania się z osobami niewidomymi i niedowidzącymi? 6) określić specyfikę komunikowania się z podopiecznym w starszym wieku? 7) określić specyfikę komunikowania się z podopiecznym chorym psychicznie? „Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego” 14 Tak Nie 4.2. Aktywizacja podopiecznego 4.2.1. Materiał nauczania Aktywność to synonim życia, stały i dostosowany do możliwości danej osoby wysiłek. Jest to taki obszar działalności, który daje człowiekowi szansę wyrażania siebie w formie dostępnej i bardzo indywidualnej, określonej jego możliwościami, upodobaniami i zwyczajami. Brak aktywności, kontaktów, pomocy ze strony innych osób, daje poczucie własnej nieprzydatności, prowadzi do poczucia krzywdy, izolacji, osamotnienia. Aktywizacja – zespół działań mających na celu włączenie człowieka do udziału w różnych dziedzinach życia – inaczej prowadzenie aktywnego trybu życia. Aktywizację należy rozumieć jako proces podejmowany dla osiągnięcia określonych celów, jak również jako rezultat tego procesu i dojście do założonego celu. Celem aktywizacji człowieka jest: − utrzymywanie sprawności fizycznej zdrowotnej (gimnastyka, spacery, zabawy ruchowe, rajdy, rehabilitacja), − usamodzielnienie, pobudzenie zaradności (wykonywanie różnych czynności związanych z higieną osobistą, wyrobienie nawyków higienicznych, nauka samodzielnego ubierania się, rozbierania, spożywania posiłków, ścielenia łóżka, utrzymania porządku), − nauka współżycia w grupie i w środowisku lokalnym (kształtowanie pozytywnych cech osobowości, kultury życia codziennego, umiejętności nawiązywania kontaktów z rówieśnikami, sąsiadami, personelem, umiejętności współżycia w grupie), − utrzymanie bądź obudzenie wiary w sens życia, − rozwijanie różnych zainteresowań, − stymulowanie procesów wyobrażeń i twórczego działania, − rozwijanie osobowości, − zapewnienie poczucia bezpieczeństwa, − adaptacja do nowych warunków życia, − podtrzymywanie dotychczasowych więzi rodzinnych, − niwelowanie agresji, − likwidowanie nudy i jednostajnego trybu życia, W procesie aktywizacji każdy musi być traktowany indywidualnie i podmiotowo. Konkretyzacja celu i rodzaju aktywizacji odbywa się w odniesieniu do konkretnej osoby i przy jej współudziale, oraz przy wyborze przez podopiecznego takiej formy aktywności, która jest dla niego najbardziej atrakcyjna, odpowiada jego potrzebom, zainteresowaniom i możliwościom osobniczym. Stosowanie różnych form aktywizacji jest uzależnione generalnie od dwóch grup czynników: 1. Indywidualnych właściwości podopiecznych. 2. Czynników związanych z warunkami, jakimi dysponuje np. dom pomocy społecznej, bądź inna placówka – zarówno możliwościami organizacyjnymi, jak też z przygotowaniem pracowników i wzajemnymi relacjami miedzy podopiecznymi i pracownikami placówek. Podstawową formą aktywizacji w wielu placówkach np. Warsztatach Terapii Zajęciowej jest terapia zajęciowa o wielokierunkowym działaniu. Terapia zajęciowa daje każdemu podopiecznemu szansę czynnego udziału w takiej formie twórczości, która odpowiada jego zainteresowaniom, indywidualnym możliwościom, umiejętnościom. Zajęcia terapeutyczne należy tak organizować, aby były one atrakcyjne dla podopiecznego oraz dostosowane do jego potrzeb i możliwości. Należy tak organizować zajęcia i zmotywować podopiecznego, „Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego” 15 aby aktywnie i chętnie uczestniczył w zajęciach. Można wymienić następujące czynniki warunkujące pobudzanie motywacji: − właściwe określenie potrzeb i dostosowanie do właściwości psychofizycznych podopiecznego, − określenie czynników zaspokajających potrzebę, − tworzenie warunków do nabywania doświadczeń, „osiągania sukcesu”, − tworzenie warunków do nabywania doświadczeń „bycia ważnym” w celu kształtowania własnej wartości, − podejmowanie działań społecznych, − identyfikacja z grupą. W procesie aktywizacji każdy podopieczny powinien być traktowany indywidualnie i podmiotowo. Należy, bowiem, pamiętać o tym, że podopieczny jest nie tylko biorcą, ale przede wszystkim współautorem i realizatorem procesu aktywizacji, a więc jej podmiotem. Właściwy dobór metod i technik terapii czy to indywidualnej czy grupowej zależy od dokładnego rozpoznania i oceny odbiegających od normy czynności życiowych danego podopiecznego. Niezbędnym elementem składowym oceny powinno być określenie sprawności fizycznej, funkcji poznawczych, emocjonalnych i społecznych. Uczestnictwo w terapii zajęciowej rozwija wyobraźnię twórczą i kreatywność podopiecznego, usuwa jego lęki i uprzedzenia, sprawia, że osoby niepełnosprawne czują się akceptowane przez innych, przekonują się, że pomimo swych ograniczeń czy niepełnosprawności są wartościowymi członkami społeczności. Uczą się samodzielnego rozwiązywania problemów i pokonywania trudności, uczą się kontrolować swoje emocje i wyrażać je w sposób adekwatny do sytuacji. Uczestnictwo w terapii zajęciowej mobilizuje do działania, nabywania nowych umiejętności. 4.2.2. Pytania sprawdzające 1. 2. 3. 4. Odpowiadając na pytania, sprawdzisz, czy jesteś przygotowany do wykonania ćwiczeń. Co jest celem aktywizacji człowieka? Jak należy traktować podopiecznego procesie aktywizacji? W jaki sposób można rozwijać kreatywność podopiecznego? Od czego zależy stosowanie różnych form aktywizacji? 4.2.3. Ćwiczenia Ćwiczenie 1 Na kartce papieru napisz początek swojego fikcyjnego życiorysu (od 3 do 5 zdań). Złóż kartkę tak, aby można było zobaczyć tylko ostatnie zdanie. Podaj kartkę osobie siedzącej po prawej stronie, która pisze kolejne 3–5 zdań nawiązując do treści ostatniego zdania, składa kartkę i podaje dalej w prawą stronę. Kiedy kartka wróci do Ciebie dopisz krótkie zakończenie i głośno odczytaj powstały życiorys. Sposób wykonania ćwiczenia 1) 2) 3) 4) Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś: określić, na czym polega aktywizacja, zapisać początek życiorysu, zaprezentować pracę na forum grupy, ocenić wykonane ćwiczenie. „Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego” 16 − − Wyposażenie stanowiska pracy: kartki papieru, flamastry. Ćwiczenie 2 Wybierz dowolną technikę arteterapii i zaplanuj zgodnie z jej zasadami zajęcia dla podopiecznych Domu Pomocy Społecznej, grupy 7 osób(kobiet i mężczyzn) w wieku 68–75 lat. Sposób wykonania ćwiczenia 1) 2) 3) 4) 5) 6) Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś: zapoznać się z dokumentacją podopiecznych, określić techniki arteterapii, dokonać wyboru techniki, przygotować niezbędne materiały, zaprezentować wyniki ćwiczenia na forum grupy, ocenić poprawność wykonanego ćwiczenia. − − − Wyposażenie stanowiska pracy: dokumentacja podopiecznych, kartki papieru, długopis. 4.2.4. Sprawdzian postępów Czy potrafisz: 1) 2) 3) 4) wymienić cele aktywizacji podopiecznych? określić, od czego zależy stosowanie różnych form aktywizacji? wymienić czynniki warunkujące motywację podopiecznych? określić, od czego zależy właściwy dobór metod i technik terapii zajęciowej? „Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego” 17 Tak Nie 4.3. Metody i techniki terapii indywidualnej i grupowej 4.3.1. Materiał nauczania Metoda: w znaczeniu ogólnym – sposób postępowania, świadomy i powtarzalny, w węższym znaczeniu – zespół celowych czynności i środków, w szczególności prowadzących do wykonania określonego zadania lub rozwiązania danego problemu. Metoda to również systematycznie stosowany sposób postępowania, prowadzący do założonego wyniku. Na dany sposób składają się czynności myślowe i praktyczne, odpowiednio dobrane i realizowane w ustalonej kolejności. Metoda terapii zajęciowej – sposób postępowania świadomy i powtarzalny, prowadzący do osiągnięcia zamierzonego wyniku terapeutycznego. Składają się na nią czynności myślowe i praktyczne, odpowiednio dobrane i realizowane w ustalonej kolejności przez podopiecznego. Technika terapii zajęciowej. W terapii zajęciowej technika jest rozumiana jako skonkretyzowane czynności praktyczne wykonywane w określonym porządku, pozwalające na uzyskanie określonego efektu oddziaływania terapeutycznego. W technice elementem różnicującym jest przede wszystkim materiał bądź narzędzie pracy. Forma. W terapii zajęciowej pojęcie formy rozumiane jest jako sposób organizacji zajęć terapeutycznych w procesie leczniczym, który uwzględnia kryterium ilościowe, czyli ilość osób w zorganizowanych działaniach terapeuty. W literaturze tematu istnieje wiele rozbieżności w kwestii terminologicznej. Autorzy niejednoznacznie klasyfikują metody i techniki w terapii zajęciowej. To, co dla jednych autorów jest metodą, przez innych traktowane jest jako technika. Na potrzeby niniejszego opracowania przyjęto następującą klasyfikację najważniejszych metod i technik stosowanych w terapii zajęciowej: – – Metody i techniki terapii zajęciowej Metoda arteterapia Przykłady technik terapii zajęciowej − malowanie farbami plakatowymi, witrażowymi, akwarelą, olejnymi, do szkła, tuszem kreślarskim, − rysowanie kredkami ołówkowymi, świecowymi, pastelami, kredą, − masy plastyczne: masy solne, glina, modelina, plastelina, masa papierowa, wosk, − rzeźbienie w drewnie i innych twardych materiałach, − papieroplastyka (orgiami), − witraż, − linoryt, − gipsoryt, − drzeworyt, − druk strukturalny, − fotografia, − plakat, projekty okładek, − collage – tworzenie pracy różnymi technikami plastycznymi, muzykoterapia − muzykoterapia bierna, − muzykoterapia czynna, biblioterapia − czytanie głośne fragmentów tekstów książek przez podopiecznego, „Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego” 18 − − teatroterapia − − − − − − ludoterapia − − − − rozmowa na temat tekstu, słuchanie tekstów biblioterapeutycznych aktywizujących bądź relaksacyjnych, poradnictwo biblioteczne- propozycje do samodzielnego czytania przez podopiecznego i rozmowa po przeczytaniu, wieczory poezji, filmoterapia, psychodrama, drama, pantomima (scenki pantomimiczne), oglądanie spektakli, zabawy manipulacyjne, zabawy tematyczne, zabawy konstrukcyjne, zabawy i gry dydaktyczne. Wśród metod wyróżnia się ponadto: ergoterapię, kinezyterapię, chromoterapię, silvoterapię, itp. Terapia zajęciowa zawiera bogactwo metod i technik, które umożliwiają dotarcie do uczestników, pozwala rozwijać ich uzdolnienia i redukuje uzależnienie od innych. Daje każdej osobie szansę wyrażania siebie w dostępnej i indywidualnej formie aktywności. Pozwala na wybór takiego rodzaju twórczości, który odpowiada indywidualnym uzdolnieniom i możliwościom podopiecznych, bowiem każdy z nich jest inny. Formy terapii Terapia indywidualna to taka, gdzie podopieczny spotyka się sam na sam z terapeutą i pracuje nad indywidualnymi projektami dowolną metodą czy techniką. Terapia grupowa to taka, w której kilka lub kilkanaście osób pracuje jednocześnie z jednym (lub dwójką) terapeutów. Ta forma uwzględnia interakcje zachodzące między uczestnikami grupy i wykorzystuje dynamikę grupy do wywoływania pożądanych zmian. Praktycznie każda z wymienionych metod i technik może być wykorzystywana w terapii zarówno indywidualnej, jak i grupowej. Przystępując do organizowania terapii zajęciowej należy uwzględnić przede wszystkim uwarunkowania psychofizyczne podopiecznych, ich zainteresowania, możliwości osobnicze oraz specyfikę i wyposażenie placówki, w której prowadzone są zajęcia terapeutyczne. Zajęcia z terapii powinny być tak zorganizowane i dostosowane indywidualnie do podopiecznego, aby osoba uczestnicząca w nich wykonywała zadania chętnie i z przyjemnością oraz, aby prowadziły one do osiągnięcia zamierzonego celu terapeutycznego. 4.3.2. Pytania sprawdzające 1. 2. 3. 4. 5. 6. 7. Odpowiadając na pytania, sprawdzisz, czy jesteś przygotowany do wykonania ćwiczeń. Co to jest metoda terapii zajęciowej? Co to jest technika terapii zajęciowej? Jakie są metody terapii zajęciowej? Jakie są techniki terapii zajęciowej? Co nazywamy terapią indywidualną? Co to jest terapia grupowa? Jakie są kryteria doboru metod i technik do terapii indywidualnej i grupowej? „Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego” 19 4.3.3. Ćwiczenia Ćwiczenie 1 Łącząc techniki muzykoterapii i arteterapii, ułóż dzienny plan zajęć terapeutycznych dla 6–osobowej grupy dzieci niepełnosprawnych intelektualnie w stopniu umiarkowanym w wieku 5–6 lat. Sposób wykonania ćwiczenia Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś: 1) zapoznać się z przykładową dokumentacją uczestników zajęć, 2) określić techniki muzykoterapii i arteterapii, 3) określić możliwości intelektualne dzieci niepełnosprawnych intelektualnie w stopniu umiarkowanym, w wieku 5–6 lat, 4) ułożyć plan zajęć terapeutycznych, 5) ocenić poprawność wykonanego ćwiczenia, 6) zaprezentować wyniki ćwiczenia na forum grupy. − − − − − Wyposażenie stanowiska pracy: dokumentacja podopiecznych, odtwarzacz CD, płyty CD, kartki papieru, kredki. Ćwiczenie 2 Wybierz dowolną technikę biblioterapii i zgodnie z jej zasadami sporządź dzienny plan terapii dla 45–letniej podopiecznej Środowiskowego Domu Samopomocy, niepełnosprawnej intelektualnie w stopniu umiarkowanym. Sposób wykonania ćwiczenia Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś: zapoznać się z dokumentacją podopiecznej, określić techniki biblioterapii, dokonać wyboru techniki, określić, na czym polega planowanie zajęć dla osób niepełnosprawnych intelektualnie, określić możliwości intelektualne osób upośledzonych umysłowo w stopniu umiarkowanym, 6) sporządzić dzienny plan terapii, 7) zaprezentować wyniki ćwiczenia na forum grupy, 8) ocenić poprawność wykonanego ćwiczenia. 1) 2) 3) 4) 5) − − − Wyposażenie stanowiska pracy: dokumentacja podopiecznej, kartki, długopis. „Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego” 20 4.3.4. Sprawdzian postępów Czy potrafisz: 1) 2) 3) 4) 5) określić metody stosowane w terapii zajęciowej? scharakteryzować techniki stosowane w arteterapii? scharakteryzować techniki stosowane w biblioterapii? scharakteryzować techniki stosowane w muzykoterapii? określić formy pracy z podopiecznym? „Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego” 21 Tak Nie 4.4. Metoda projektów 4.4.1. Materiał nauczania Metoda projektów jest metodą aktywizującą, skłania do podejmowania działań, wyzwala postawy twórcze. Pozwala na kształtowanie wielu umiejętności związanych z podejmowaniem konkretnych działań: od fazy ich planowania i poszukiwania wsparcia, aż po ich realizację i ocenę, a w szczególności takich umiejętności jak: − praca w grupie, − formułowanie problemów, − formułowanie celów, − planowanie i organizacja własnej pracy, − korzystanie z różnych źródeł informacji, − klasyfikowanie informacji z punktu widzenia celów, − integrowanie wiedzy z różnych przedmiotów nauczania, − krytyczne analizowanie informacji (ocena ich wiarygodności), − zapisywanie i prezentowanie zebranych materiałów, − przygotowywanie i wyrażanie swoich opinii, − słuchanie opinii wyrażanych przez innych członków grupy, − podejmowanie decyzji grupowych, − rozwiązywanie konfliktów, − samoocena swojej pracy. − − − − − − − − − Projekt: jest zadaniem, które powinno zawierać problem do rozwiązania, ma określone cele i metody pracy, ma określony termin realizacji całości oraz poszczególnych etapów, wyznaczone są osoby odpowiedzialne za jego realizację, znane są kryteria oceny, można pracować indywidualnie, choć częściej zadania realizowane są w grupie, jego realizatorzy pracują w znacznym stopniu samodzielnie, rezultaty pracy są prezentowane publicznie, założenia projektu zawierające zwykle temat, cele, metody pracy, terminy i kryteria oceny są przygotowywane przez nauczyciela w formie tzw. kontraktu. − − − − − Metoda projektów ma następujące zalety: rozwija samodzielność, samorządność i umiejętność współpracy w grupie, uwzględnia indywidualne potrzeby, zainteresowania i uzdolnienia, rozwija myślenie twórcze, wzmacnia motywację poznawczą, łączy w spójne całości treści rozbite. 1. 2. 3. 4. 5. Fazy w metodzie projektów: Zainicjowanie projektu. Podział na grupy. Rozważanie propozycji tematów. Spisanie kontraktu. Realizacja projektu. „Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego” 22 6. 7. 8. Prezentacja projektu. Ocena projektu. Ewentualne podsumowania, uzupełnienia, refleksje powykonawcze. Zainicjowanie projektu: 1) wyjaśnienie istoty projektu-cel projektu, 2) określenie tematu projektu, 3) podanie ramowego harmonogramu: − rozpoczęcia projektu, − wykonania opisu projektu i planu pracy, − spisania kontraktu − wykonania projektu, − prezentacji projektu Podział na grupy. Metoda projektów wykonywana jest najczęściej w niewielkich grupach 3–4 osobowych (może też być wykonywana indywidualnie). Najlepiej byłoby, aby uczestnicy dobrali się sami, zapewni to właściwą współpracę przy realizacji projektu. Rozważenie propozycji tematów. Uczestnicy po wstępnym zapoznaniu z własnym projektem dokonują opisu projektu, w którym zamieszczają: − szczegółowy temat projektu, − cele projektu, − przewidywaną formę realizacji (model, odczyt, wystawa, film, audycja, inscenizacja, opracowanie folderu, broszury, itp.) − plan pracy grupy. Przydział tematów projektu-spisanie kontraktu. Aby przybliżyć realizację projektu do warunków realizacji projektów rzeczywistych należy dokonać przydziału pracy na piśmie w postaci tzw. kontraktu. Kontrakt stanowi pisemne zobowiązanie uczestników do realizacji projektu zgodnie z założonym harmonogramem. Każdy kontrakt powinien zawierać następujące elementy: − temat projektu jego cele, − forma wykonania projektu (rozwiązania problemu), − zadania dla poszczególnych członków grupy, − źródła, które powinni wykorzystać, − termin prezentacji, − co powinien zawierać raport (sprawozdanie z wykonania projektu), − możliwe sposoby prezentacji projektu i jej czas, − kryteria oceny projektu. Realizacja projektu. Należy stworzyć uczestnikom odpowiednie warunki do realizacji projektu. Końcowym efektem projektu powinien być: − raport (sprawozdanie z projektu), − konkretny wytwór – wystawa, plakat, komplet fotografii, model, film, broszura, itp.), − prezentacja projektu na forum, − dyskusja w czasie, której uczestnicy nie wykonujący projektu mogą zadawać pytania w celu wyjaśnienia wątpliwości. „Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego” 23 Prezentacja projektu. Prezentacja projektu powinna się odbyć na forum społeczności, w której przebywają uczestnicy lub na specjalnie w tym celu zorganizowanym spotkaniu z udziałem innych osób. Związane to jest z celem projektu, jakim jest publiczna prezentacja. Kilka możliwości prezentacji projektów: − odczyt, wykład, − seminarium dla zainteresowanych, − wystawa prac wykonanych przez uczestników projektu (albumy, plakaty, rysunki, modele, itp.) z ich komentarzem, − prezentacja problemu w formie inscenizacji, − pokaz filmu video, − prezentacja modelu, − opracowanie folderu, książeczki, broszury, albumu, itp. Ocena projektu. Ocenie powinno podlegać szereg elementów projektu, a między innymi: − wybór tematu i jego ujęcie, − realizacja zamierzonych celów, − dobór dodatkowych źródeł informacji, − korzystanie z nowoczesnych źródeł informacji, − pomysłowość. Ocena prezentacji: − struktura prezentacji, − komunikatywność, − wizualizacja, − pomysłowość. Ocena raportu: − układ opracowania, − brak błędów, − poprawność stylistyczna. Ocena przebiegu pracy grupy: − terminowość, − podział prac w grupie, − zaangażowanie, − wymagana opieka. Do oceny projektu warto włączyć wykonawców projektu oraz obecnych uczestników, np. prezentacji. Samoocena: 1. Co się udało, a czego się nie udało zrealizować? 2. Dlaczego nie wszystko zostało zrealizowane? 3. Jak układała się współpraca w grupie, co można poprawić w tej dziedzinie? 4. Jak inni ocenili naszą pracę? Metoda projektów rozwija myślenie twórcze, samodzielność, samorządność i umiejętność współpracy i życia w grupie; stymuluje rozwój poznawczy, emocjonalny i motoryczny; uwzględnia indywidualne potrzeby, zainteresowania i uzdolnienia; wzmacnia motywację poznawczą, integruje wiedzę szkolną i pozaszkolną; łączy w spójne całości treści rozbite w szkole na różne przedmioty nauczania, pozwala na kształtowanie wielu umiejętności związanych z podejmowaniem konkretnych działań poprzez wszystkie fazy tej metody. „Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego” 24 4.4.2. Pytania sprawdzające 1. 2. 3. 4. 5. Odpowiadając na pytania, sprawdzisz, czy jesteś przygotowany do wykonania ćwiczeń. Co to jest metoda projektów? Jakie umiejętności kształtuje metoda projektów? Co to jest projekt? Jakie fazy wyróżnia się w metodzie projektów? Jakie zalety ma metoda projektów? 4.4.3 Ćwiczenia Ćwiczenie 1 Wykonaj dowolny projekt z grupą podopiecznych ze Środowiskowego Domu Samopomocy (kobiet i mężczyzn) upośledzonych w stopniu lekkim, w wieku lat 35–48, mający na celu poprawę ich funkcjonowania w środowisku lokalnym. Sposób wykonania ćwiczenia 1) 2) 3) 4) 5) 6) 7) Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś: zapoznać się z dokumentacją podopiecznych, scharakteryzować metodę projektów, określić fazy metody projektów, określić problem, opracować projekt, ocenić poprawność wykonanego ćwiczenia, zaprezentować wyniki ćwiczenia na forum grupy. − − − Wyposażenie stanowiska pracy: dokumentacja podopiecznych, kartki papieru, długopisy. Ćwiczenie 2 Wykonaj dowolny projekt w przedszkolu integracyjnym, mający na celu wzbogacenie słownika czynnego i biernego dzieci w wieku 6 lat. Sposób wykonania ćwiczenia 1) 2) 3) 4) Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś: scharakteryzować metodę projektów, określić fazy metody projektów, wykonać projekt, zaprezentować wyniki ćwiczenia na forum grupy. − − − − Wyposażenie stanowiska pracy: literatura dla dzieci w wieku 6 lat, kartki papieru, kredki, farby. „Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego” 25 4.4.3. Sprawdzian postępów Czy potrafisz: 1) 2) 3) 4) zastosować metodę projektów w terapii zajęciowej? wyszczególnić etapy wdrażania metody projektów? określić możliwości prezentacji projektu? wymienić elementy samooceny w metodzie projektów? „Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego” 26 Tak Nie 4.5. Indywidualne i grupowe zajęcia terapeutyczne 4.5.1. Materiał nauczania Dla zapewnienia prawidłowego przebiegu procesu terapeutycznego niezwykle ważne staje się celowe i przemyślane planowanie. Tworzenie planów pracy na miarę możliwości psychofizycznych podopiecznych ułatwia terapeutom-instruktorom realizację zadań, zwiększa jawność procesu rewalidacji i pozwala na stałą kontrolę jego przebiegu. Eliminowana jest również przypadkowość i dowolność działań. Dobry plan powinien być: − celowy – zawiera cele pracy rewalidacyjnej i zapewnia realizowanie tych celów, którym służy, − wykonalny – jasny, prosty, zrozumiały i realny. Tak przygotowany plan charakteryzuje się przejrzystością zamierzeń, a wykonanie zaplanowanych zadań jest możliwe w przewidzianych terminach za pomocą planowanych środków w konkretnych warunkach, jakimi dysponuje placówka, − zgodny wewnętrznie – poszczególne części planu i etapy działania są ze sobą zharmonizowane ze względu na miejsce, czas trwania, terminy, uczestników zajęć, − operatywny – określa, co do kogo należy i jakim terminie przewidziana jest realizacja, − konkretny-zawiera konkretnie sformułowane zadania wychowawcze i rewalidacyjne. Określa to, że nie powinien zawierać określeń zbyt ogólnych i nieistotnych dla procesu wychowawczego i rewalidacyjnego, − konsekwentny i kompletny – zawiera wszystkie zadania niezbędne dla osiągnięcia wyznaczonego celu. Charakteryzuje się również ciągłością i systematycznością, − elastyczny i plastyczny – uwzględnia modyfikacje, jeśli są one konieczne, a wynikają na skutek nowych faktów bądź przyczyn powstałych w trakcie realizacji, − dostatecznie szczegółowy – są nim szczegółowo zaplanowane te formy realizacji poszczególnych zadań wychowawczych czy rewalidacyjnych, które sprawdzone w praktyce dają zamierzone efekty, − terminowy – wyznacza granice czasowe realizacji poszczególnych zadań, bądź ich części składowych. Chodzi o to, aby przez ustalenie terminów realizacji można było skontrolować, czy praca przebiega planowo. Planując konkretne zajęcia terapeuta powinien odpowiedzieć na następujące pytania: 1. Kto będzie uczestniczył w tych zajęciach? 2. Jakie są potrzeby osób w nich uczestniczących? 3. Jakie możliwości mają uczestnicy zajęć pod względem sprawności psychofizycznej? 4. Jakie zaproponować zajęcia terapeutyczne i w jakiej formie? 5. Ile osób będzie uczestniczyć w zajęciach? Inaczej planuje się zajęcia dla dzieci, którymi się trzeba opiekować, inaczej dla dzieci czy dorosłych aktywnych, o określonych zainteresowaniach, a jeszcze inaczej dla osób przewlekle chorych czy niepełnosprawnych. Przy układaniu tygodniowych i miesięcznych planów pracy należy wyraźnie zaznaczyć stale powtarzające się zajęcia terapeutyczne, godziny posiłków, przyjęć lekarza itp., w zależności od placówki, w której przebywa podopieczny. Pozwoli to wybrać podopiecznemu zajęcia, które go interesują. Ponadto wprowadza to pewien ład i porządek w rytm dnia, tygodnia, itp. Prowadzący zajęcia powinien być dla podopiecznego osobą towarzyszącą i współpracującą z nim. Podopieczny może sam zdecydować, czy zgadza się z propozycją przedstawioną przez terapeutę, którego zadanie polega na zachęceniu do podejmowania prób uczestniczenia w terapii i do samodzielnego tworzenia z użyciem różnych materiałów. „Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego” 27 Wszystkie osoby uczestniczące w terapii powinny być dostrzeżone i w odpowiedni sposób nagrodzone np. pochwałą, zwiększa to ich motywację do działania. Zajęcia terapeutyczne mogą być prowadzone indywidualnie i grupowo. Prowadzący zajęcia powinien udzielać, co jakiś czas wskazówek dotyczących sposobu wykonywania pracy, taktownie korygować błędy, zwracając uwagę na estetykę wykonywanej pracy i doprowadzenie jej do końca, nie należy jednak wykonywać pracy za podopiecznego. Zajęcia terapeutyczne powinny być tak skonstruowane, aby dały każdemu podopiecznemu szansę wyrażenia siebie w dostępnej i indywidualnej formie, określonej jego wewnętrznymi i zewnętrznymi predyspozycjami. Pozwoli to na wybór takiej formy twórczości, która odpowiada jego indywidualnym uzdolnieniom i możliwościom. Zajęcia terapeutyczne należy tak organizować, aby były one atrakcyjne dla podopiecznego oraz dostosowane do jego potrzeb i możliwości. Należy go tak zmotywować, aby wyzwolić w nim aktywność i chęć udziału w zaproponowanych zajęciach. Przystępując do opracowywania scenariuszy zajęć terapeutycznych, należy pamiętać, iż terapeuta ma prawo wyboru poszczególnych metod, technik, form pracy i środków dydaktycznych, kierując się ich przewidywaną skutecznością. Właściwy dobór metod i technik terapii czy to indywidualnej czy grupowej zależy od dokładnego rozpoznania i oceny odbiegających od normy czynności życiowych danego podopiecznego. Niezbędnym elementem składowym oceny powinno być określenie sprawności fizycznej, funkcji poznawczych, emocjonalnych i społecznych. W ocenie stanu fizycznego dla terapeuty zajęciowego istotne znaczenie ma: − rodzaj upośledzenia i zaburzeń, − koordynacja ruchowa, − wzmożone bądź obniżone napięcie ruchowe, − zakres ruchu w poszczególnych stawach kończyn. Ocena stanu psychicznego obejmuje: − sposób porozumiewania się, − rozwój mowy, − rozwój myślenia, − poziom opanowania wiadomości i umiejętności, − koncentracja uwagi i zapamiętywanie, − poziom emocji i sposób ich wyrażania, − zainteresowania. Ocena stanu społecznego wymaga uwzględnienia takich elementów, jak: − wpływ upośledzenia na pełnienie ról społecznych, − komunikacja interpersonalna, − samokontrola, − poziom sprawności w czynnościach życiowych. W terapii zajęciowej wszelkie działania muszą być dostosowane do sytuacji podopiecznego, a zatem do jego zmniejszonej wydolności psychicznej, obniżonej sprawności manualnej, zaniżonej motywacji, aktualnego stanu zdrowia i samopoczucia. Zajęcia terapeutyczne są prowadzone zgodnie z indywidualnym programem terapii. Techniki pracy w terapii zajęciowej obejmują szeroki wachlarz aktywności. Najczęściej wyróżnia się następujące techniki podstawowe: − szeroko pojęte malarstwo, − rzeźbę, − tkactwo, − prace w drewnie, − metaloplastykę, „Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego” 28 − − − − − − − − − − − − wyroby plecione, tworzywa sztuczne, haft, dziewiarstwo i koronkarstwo, zabawkarstwo, garncarstwo i ceramikę, krój i szycie, introligatorstwo, fotografikę, bibliotekarstwo, zajęcia kulturalno-rozrywkowe, ogrodnictwo, zajęcia gospodarstwa domowego. Terapeuta zajęciowy w swojej pracy z podopiecznym powinien korelować swoje metody z działaniami leczniczo-rehabilitacyjnymi. Zdrowie i życie podopiecznego czy też pacjenta jest tu najważniejsze. Właściwy obieg informacji, aktualizowanie swojej wiedzy na temat stanu zdrowia podopiecznego ma ogromne znaczenie. Od tego zależeć będzie dobór metod, technik i pomocy do pracy. Przy organizowaniu zajęć terapeuta musi również pamiętać o tym, aby dostosować miejsce pracy z podopiecznym do zasad ergonomii. Najogólniej mówiąc, ergonomia to dostosowanie sprzętów, urządzeń i przedmiotów do potrzeb i możliwości psychofizycznych człowieka. W związku z tym istotny tu będzie wiek, waga, wzrost, rodzaj, stopień niepełnosprawności. Inaczej zorganizujemy miejsce pracy dla dziecka na oddziale ortopedii, inaczej dla osoby dorosłej na oddziale neurologii. Terapeuta powinien umieć dobrze zaplanować i zorganizować zajęcia. Działanie zorganizowane to działanie skuteczne, rozumiane jest jako robienie tego, co jest potrzebne w sposób właściwy i celowy, w taki sposób, aby przyniosło oczekiwane efekty czy założenia według określonych zasad. 4.5.1. Pytania sprawdzające 1. 2. 3. 4. 5. 6. Odpowiadając na pytania, sprawdzisz, czy jesteś przygotowany do wykonania ćwiczeń. Jakie cechy ma „dobry” planu? Co należy określić przystępując do planowania zajęć? Co powinny uwzględniać tygodniowe, miesięczne plany pracy? Jakie są elementy oceny stanu fizycznego podopiecznego? Jakie są elementy oceny stanu psychicznego podopiecznego? Jakie są elementy oceny stanu społecznego podopiecznego? 4.5.3. Ćwiczenia Ćwiczenie 1 Opracuj projekt indywidualnych zajęć terapeutycznych dla 6–letniego chłopca z mózgowym porażeniem dziecięcym i diplegią. Sposób wykonania ćwiczenia Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś: 1) zapoznać się z dokumentacją podopiecznego, 2) określić zasady konstruowania scenariuszy zajęć terapeutycznych, „Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego” 29 3) 4) 5) 6) 7) określić, co to jest mózgowe porażenie dziecięce, określić, co to jest diplegia, zapoznać się z opisem przypadku, określić cel zajęć, zaprezentować scenariusz na forum grupy. − − − Wyposażenie stanowiska pracy: dokumentacja podopiecznego, kartki papieru, długopis. Ćwiczenie 2 Opracuj projekt zajęć terapeutycznych dla 7–osobowej grupy uczestników Warsztatów Terapii Zajęciowej upośledzonych w stopniu umiarkowanym i znacznym, wykorzystując techniki arteterapii. Sposób wykonania ćwiczenia Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś: zapoznać się z dokumentacją podopiecznych, określić techniki arteterapii, dokonać wyboru technik, określić możliwości psychofizyczne osób z upośledzeniem umysłowym w stopniu umiarkowanym i znacznym, 5) określić cel zajęć, 6) przygotować scenariusz, 7) zaprezentować scenariusz na forum grupy. 1) 2) 3) 4) − − − Wyposażenie stanowiska pracy: dokumentacja podopiecznego, kartki papieru, długopis. 4.5.4. Sprawdzian postępów Czy potrafisz: Tak 1) określić, do czego powinny być dostosowane działania terapeutyczne? 2) wskazać, co jest istotne przy konstruowaniu planu? 3) określić, dlaczego należy korelować działania terapeutyczne osiągnięć działaniami leczniczo-rehabilitacyjnymi? 4) opracować harmonogram indywidualnych zajęć terapeutycznych? 5) opracować harmonogram grupowych zajęć terapeutycznych? „Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego” 30 Nie 5. SPRAWDZIAN OSIĄGNIĘĆ INSTRUKCJA DLA UCZNIA 1. 2. 3. 4. 5. 6. 7. 8. Przeczytaj uważnie instrukcję. Podpisz imieniem i nazwiskiem kartę odpowiedzi. Zapoznaj się z zestawem zadań testowych. Test zawiera 20 zadań. Do każdego zadania dołączone są 4 możliwe odpowiedzi. Tylko jedna jest prawidłowa. Udziel odpowiedzi na załączonej karcie odpowiedzi, stawiając w odpowiedniej rubryce znaki X. W przypadku pomyłki należy błędną odpowiedź otoczyć kółkiem, następnie ponownie oznaczyć prawidłową odpowiedź znakiem X. Pracuj samodzielnie, bo tylko wtedy będziesz miał satysfakcję z wykonanego zadania. Jeśli udzielenie odpowiedzi będzie Ci sprawiało trudność, odłóż rozwiązanie zadania na później i wróć do niego, gdy zostanie Ci wolny czas. Na rozwiązanie testu masz 45 minut. Powodzenia! ZESTAW ZADAŃ TESTOWYCH 1. Terapeuta zajęciowy powinien być a) pobłażliwy i wyrozumiały. b) surowy i wymagający. c) łatwo ulegający emocjom, nastrojom. d) konsekwentny, empatyczny, otwarty, życzliwy. 2. Model komunikacji między nadawcą a odbiorcą, to a) nadawca, kanał, odbiorca, efekt. b) nadawca, komunikat, kanał, odbiorca, efekt. c) nadawca, kanał, odbiorca. d) komunikat, kanał, odbiorca, efekt. 3. Podopiecznego w procesie aktywizacji należy traktować a) podmiotowo. b) przedmiotowo. c) współczująco. d) pobłażliwie. 4. Aktywność to a) bierny sposób spędzania czasu wolnego. b) stały i dostosowany do możliwości danej jednostki wysiłek. c) oglądanie zajęć ruchowych. d) motywowanie pacjenta. 5. Metoda to a) świadomy i powtarzalny sposób postępowania. b) inaczej technika terapii. c) inaczej forma terapii. d) sposób pracy określony przez terapeutę. „Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego” 31 6. Malowanie farbami wykorzystujemy w a) choreoterapii. b) arteterapii. c) ludoterapii. d) silvoterapii. 7. Wieczory poezji to technika a) ergoterapii. b) choreoterapii. c) arteterapii. d) biblioterapii. 8. Ergoterapia to a) terapia przez sztukę. b) terapia przez zabawę. c) terapia przez kontakt z przyrodą. d) terapia przez pracę. 9. Linoryt i drzeworyt to techniki a) muzykoterapii. b) biblioterapii. c) arteterapii. d) teatroterapii. 10. Metoda projektów jest metodą a) aktywizującą. b) relaksującą. c) bierną. d) której nie stosuje się w pracy terapeutycznej. 11. Fazą metody projektów jest a) samokontrola. b) prezentacja. c) pokaz z objaśnieniem. d) porównanie. 12. Plan powinien być a) długi. b) zawierający dużo treści. c) celowy, plastyczny. d) łatwy w realizacji. 13. Planując zajęcia terapeuta powinien wiedzieć a) jakie ma uzdolnienia i zainteresowania, które może wykorzystać w pracy. b) jakie są możliwości psychofizyczne uczestników. c) jakie są oczekiwania rodziców. d) jakie są oczekiwania kierownika placówki. „Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego” 32 14. Ocena stanu fizycznego podopiecznego obejmuje m.in. a) samokontrolę. b) rozwój myślenia. c) koordynację ruchową. d) rozwój mowy. 15. Ocena stanu psychicznego obejmuje m.in. a) poziom opanowania wiadomości i umiejętności. b) rodzaj upośledzenia. c) komunikację interpersonalną. d) poziom sprawności w czynnościach życiowych. 16. W sytuacji, gdy 26–letni uczestnik Warsztatów Terapii Zajęciowej nie potrafi wykonać poleconego mu przez terapeutę zadania terapeuta powinien a) wykonać to zadanie za niego. b) pozostawić go, aby podopieczny sam sobie poradził. c) wesprzeć go w wykonywaniu zadania, powtórzyć instrukcję, zaprezentować sposób wykonania, podzielić przebieg pracy na etapy, ale nie wykonywać polecenia za niego. d) zmienić zadanie na inne, łatwiejsze. 17. Planując zajęcia grupowe terapeuta powinien wiedzieć a) jakie możliwości mają uczestnicy zajęć pod względem psychofizycznym. b) jaki jest wystrój sali, w której będą przeprowadzane. c) jakie są oczekiwania przełożonego. d) jaka jest wielkość sali. 18. Znając pojęcie ergonomii miejsce pracy terapeuta powinien dostosować do a) upodobań podopiecznego. b) upodobań terapeuty. c) otoczenia, w którym odbywają się zajęcia. d) wieku, rodzaju i stopnia niepełnosprawności. 19. Podopieczny przebywa na oddziale neurologii. Przed rozpoczęciem zajęć terapeuta a) powinien zorientować się, czy pacjent ma ochotę na udział w zajęciach. b) powinien zapoznać się z aktualną sytuacją zdrowotną pacjenta. c) nie musi zapoznawać się ze stanem zdrowia pacjenta, ponieważ przebywa on pod opieką lekarzy, w szpitalu. d) od razu terapeuta powinien przystąpić do realizowania zajęć. 20. W sytuacji, gdy 48–letni mężczyzna, uczestnik Środowiskowego Domu Samopomocy, upośledzony umysłowo w stopniu lekkim nie chce brać udziału w przedstawieniu „Czerwony Kapturek”, gdzie wciela się w rolę wilka, terapeuta powinien a) zmusić go do brania udziału w przedstawieniu. b) zaproponować inną sztukę przeznaczoną dla osób dorosłych, a jeżeli ten nie wyrazi zgody, to poprosić go o pomoc w organizacji przedstawienia. c) wyznaczyć mu karę. d) zignorować zachowanie podopiecznego. „Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego” 33 KARTA ODPOWIEDZI Imię i nazwisko............................................................................................................................ Opracowywanie projektu i harmonogramu indywidualnych i grupowych zajęć terapeutycznych Zakreśl poprawną odpowiedź. Nr zadania 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 15 16 17 18 19 20 Odpowiedź a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a b b b b b b b b b b b b b b b b b b b b Punkty c c c c c c c c c c c c c c c c c c c c d d d d d d d d d d d d d d d d d d d d Razem: „Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego” 34 6. LITERATURA 1. 2. 3. 4. 5. 6. 7. 8. 9. 10. 11. 12. 13. 14. 15. 16. 17. 18. Brauner A., Brauner F.: Postępowanie wychowawcze w upośledzeniu umysłowym. WSiP, Warszawa 1995 Burno-Nowakowa H., Polkowska I.: Zajęcia pozalekcyjne z dziećmi upośledzonymi umysłowo. WSiP, Warszawa 1998 Cooper P.: Sprawne porozumiewanie się. CODN, Warszawa 1999 Garvinin C., Seabury B.: Działania interpersonalne w pracy socjalnej. BPS, Katowice 1998 http://www.iss.uw.edu.pl/~borkowsk/NauczycieleTPSA/MKaminska%20 %20Metoda%20projektow.pdf http://www.medyk-sztum.pnet.pl/pages/publikacje/klasyfikacja.doc Konieczyńska Z., Stańczak T.: Terapia zajęciowa w psychiatrii. CMDNŚSzM, Warszawa 1989 Kot T.: Zajęcia pozalekcyjne i terapia zajęciowa z osobami o obniżonej sprawności umysłowej. Wydawnictwo APS, Warszawa 2002 Kozaczuk L.: Terapia zajęciowa w domach pomocy społecznej. BPS, Katowice 1999 Kwiatkowska A., Krajewska-Kułak E., Panka W.: Komunikowanie interpersonalne w pielęgniarstwie. CZELEJ, Lublin 2003 Majewski T.: Niewidomi i słabowidzący seniorzy. Zeszyty Tyflologiczne, Warszawa 1999 Milanowska K.: Terapia zajęciowa. PZWL, Warszawa, 1986 Milanowska K.: Techniki terapii zajęciowej. PZWL Warszawa 1987 Nocuń A., Szmagalski J.: Podstawowe umiejętności w pracy socjalnej i ich kształcenie. BPS, Katowice 1998 Piszczek M.: Terapia zajęciowa -terapia przez sztukę. Warszawa 1997 Ploch L.: Jak organizować czas wolny dzieci i młodzieży upośledzonych umysłowo. WSiP, Warszawa 1992 Szulc W.: Sztuka i terapia. CMDNŚSzM, Warszawa 1993 Wilczek-Rużyczka.: Komunikowanie się z chorym psychicznie. CZELEJ, Lublin 2007 „Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego” 35