pełny tekst - Krytyka Prawa

?>"K'"6+'-(/
H">6)(8'6,60+"8">)"/Tk,,
J(IA3+*+(,)6(8"%(7:(,J)&+(3'&7=,768E+,
R4-ORLF?Y.[Y,
E13'5& "#,7)e)*5& "3<)?L3& *1d',5& #A57).3<3*& )& >)U4.73*/& -13,75F<3&
F94,@?3&75')L3&41d&74F),)-13&-)&>37-@&45*3."1d&4.)-#714F%&TH#'-13&,&-1@&
>#&L3'-3L&4."#-13&*)*5&>)U4.7#/&F.f"3&.)F&F4,.)I.9L3&47#1?:&#A57).3<1/&A5&
?)IF#71?13&>#'>#",@'F#7)<1&47#L@&7#<d/&?:)")F.3"5/&'@e3-1)&1&>")H-13-1)&
?3<#*&.3H#&>)U4.7)[%&!#&'"9H13L&4."#-13&*)*5&-).#*1)4.&#A57).3<1/&F.f",5&
'<)&"3)<1,)?L1&47#1?:&?3<f7&*#?@&473L&7#<1&.)F&F4,.)I.9L@&1-4.5.9?L3&>)UV
4.7)/&A5&.#&L)F&-)L4F9.3?,-13L&"3)<1,#7)I#&1?:&1-'571'9)<-3&?3<3Y%&i'7#I9L@?&
41d&'#&'#R71)'?,3U&#4.).-13H#&4.9<3?1)&754.)"?,5&74F),)w&-)&>)U4.7#&
.#.)<1.)"-3&,&L3'-3L&4."#-5/&)&>)U4.7#&<1A3")<-3L&'3*#F")?L1&,&'"9H13L/&)A5&
45*3."1d&.d&9?,5-1w&>#,-)7?,#&>",3F#-9L@?@%
B34.3*&>",3F#-)-5/&1e&45*3."1)&.)&A5-)L*-13L&-13&#'')L3&?)I3H#&4>3FV
."9*&`<#,#`?,-3L&"3{3F4L1&#&"3<)?L)?:&*1d',5&L3'-#4.F@&)&>)U4.73*&7&F#-V
.3FR?13&"3)<1,)?L1&?3<f7&.5?:e3&>#'*1#.f7%&!#*x)&#-)&7)e-3&'<)&`<#,#`1&
>#<1.5?,-3L&=&)&71d?&`<#,#`1&>)U4.7)&=&,)I#e3-13/&e3&>)U4.7#&e)'-5?:&1-'5V
71'9)<-5?:&?3<f7&-13&"3)<1,9L3/&)&4)*#&L3H#&14.-13-13&L34.&L9e&.#e4)*3&,&,)4)'V
-1?,@&-13*#e-#R?1@&"3)<1,#7)-1)&>",3,&L3'-#4.Fd&L3L&?3<f7%&;&4.)"#e5.-#R?1&
,)I#e3-1)&.3H#&A"#-1<1&?5-1?5/&?:#?1)eA5&Q1#H3-34/&)"H9*3-.9L@?/&1e&F)e'3&
>)U4.7#/&-137)e-3&?,5&4>#'&,-)F9&!<).#-)/&?,5&4#`4.f7/&4)*@&47@&#A3?-#R?1@&
,)')L3&H7)I.&<9',F13L&>#.",3A13&e5?1)&,H#'-3H#&,&-).9"@/&)&71d?&>#,)&74,3<F@&
F#-73-?L@/&-)&4.")e5&F.f"3L&4.#L@&7I)R-13&>#4I9H9L@?3&41d&>",5*943*&L3H#&
1
Poglądowe wprowadzenie do problematyki totalitaryzmu przedstawia L. Schapiro, Totalitarianism, London 1972.
Podstawowe założenia liberalizmu można znaleźć m.in. w: Z. Rau, Liberalizm. Zarys myśli politycznej XIX i XX wieku, Warszawa 2000.
2
55
Krytyka Prawa
1-4.5.9?L3%& ;4>fI?,3R-13& ,)I#e3-13& .#& 4.)-#71& ><).$#"*d& )"H9*3-.)?L1&
,)"f7-#&)-)"?:14.f7/&L)F&1&?:#?1)eA5&^#A3".)&!)9<)&;#<O)j&1&A<14F1?:&1*&
<1A3".)"1)-&4>#'&,-)F9&)-)"?:#F)>1.)<1,*9/&L)F&G9"")5&^#.:A)"']/&Q)21'&
S"13'*)-Z/&n)-4Vn3"*)--&n#>>3h/&'<)&F.f"5?:&F)e')&71,L)&>)U4.7)&.#V
.)<-3H#&)9.#"4.7)/&>#713',*5/&M#2)-13H#&M3-.1<3l&?,5&#H")-1?,#-3H#&
„To, co definiuje państwo, to autorytet, uprawnienie do rządzenia. Zasadniczym zobowiązaniem człowieka jest autonomia, odmowa
bycia rządzonym. Wydaje się zatem, że nie może być rozwiązania konfliktu między autonomią jednostki a domniemanym autorytetem
państwa. Tak dalece jak człowiek wypełnia swoje zobowiązanie do czynienia samego siebie autorem swych decyzji, będzie opierał się żądaniu państwa, by sprawowało nad nim władzę. Oznacza to, że będzie on zaprzeczał, iż jego obowiązkiem jest posłuszeństwo prawom
państwa po prostu dlatego tylko, że są one prawami. W tym sensie wydaje się, że anarchizm jest jedyną polityczną doktryną zgodną
z cnotą autonomii”, R.P. Wolff, In Defense of Anarchism, Berkeley 1998, s. 18.
3
„Libertarianina można poznać po tym, że z żelazną konsekwencją i bezkompromisowo będzie stosował powszechne prawo moralne do
osób pracujących w aparacie państwa. Libertarianie nie znają tu wyjątków. Państwo (a ściślej mówiąc »członkowie rządu«) przez całe
wieki ubierało swoją przestępczą działalność w piękne słowa. Od wieków inicjowało masowe mordy, nazywało je »wojną« i nobilitowało
w ten sposób wzajemne wyrzynanie się tysięcy ludzi. Od wieków brało ludzi w niewolę, wcielając ich do sił zbrojnych i nazywając ten
proceder »poborem« do zaszczytnej »służby dla kraju«. Od wieków dokonywało rabunku pod groźbą użycia broni, nazywając to »ściąganiem podatków«. Jeśli chcielibyście wiedzieć, jak wygląda państwo i jego postępki w oczach libertarianina, wystarczy, że wyobrazicie
sobie państwo jako bandę kryminalistów”, M.N. Rothbard, O nową wolność. Manifest libertariański, tłum. W. Falkowski, Warszawa 2004,
s. 72–73.
4
5
„Państwo jest agencją legitymizowanego przymusu. Szczególną cechą, która odróżnia państwa od agencji stosujących przymus (takich
jak gangi kryminalistów) jest to, iż większość ludzi akceptuje przymus państwa jako normalny i właściwy. Ten sam akt, który jest traktowany jako przymusowy, gdy dopuszcza się go osoba prywatna wydaje się legitymowany, jeśli dokonuje go funkcjonariusz państwa. Jeśli
krzyczę: »Łapać złodzieja«, kiedy to kieszonkowiec umyka z moim portfelem, to przechodnie mogą mi pomóc lub nie, niemniej uznają
zasadność mojego postępowania. Kiedy jednak będę krzyczał: »Łapać złodzieja« kiedy mój dom opuszcza pracownik urzędu skarbowego,
który właśnie poinformował mnie, iż zamroził mój rachunek bankowy, moi sąsiedzi pomyślą, że zwariowałem. Obiektywnie urząd skarbowy postępuje tak samo jak złodziej. Pozbawia mnie moich środków bez mego zezwolenia. Prawdą jest, iż zapewnia mnie, że dostarcza mi
usługi w zamian za moje podatki, ale nalega na to, by mógł pobierać podatki niezależnie czy chcę tych usług, czy nie. Prawdopodobnie
można tu dywagować, czy stanowi to rozbój, czy wymuszenie. W każdym razie jednak, gdyby chodziło tu o osobę prywatną, każdy przyznałby, że to przestępstwo”, D. Friedman, The Machinery of Freedom, http://daviedfriedman.com, The Machinery of Freedom.
„Bez wątpienia, wszystkie usługi zapewniane przez państwo, a więc edukacja, transport, komunikacja, pieniądze i banki, oraz co najważniejsze bezpieczeństwo oraz wymiar sprawiedliwości posiadają żywotne znaczenie dla każdego społeczeństwa. Wszystkie one mogłyby być zapewnione przez rynek, gdyby tylko państwo nie położyłoby na nich ręki. To jednak nie oznacza, iż państwo po prostu stanowi
substytut rynku. Państwo podejmuje te działania w celu zasadniczo odmiennym, niż uczyniłby to prywatny biznes – nie dlatego, że jest na
nie popyt lecz dlatego, że te obszary działania posiadają strategicznie istotne znaczenie dla zapewnienia dalszego istnienia państwa jako
uprzywilejowanej instytucji zbudowanej na agresywnej przemocy. I właśnie ta strategicznie odmienna intencja jest odpowiedzialna za
szczególny rodzaj produktu. Ponieważ wszyscy pracownicy systemu edukacji, transportu i komunikacji, centralnych banków, policji i sądów
są opłacani z podatków, rodzaje produktów i usług zapewnianych przez państwo – chociaż z pewnością posiadają, dla niektórych ludzi,
pewną pozytywną wartość, to nigdy nie mogą być takiej jakości, że każdy rozmyślnie wydałby na nie swoje pieniądze. Przeciwnie, to co
łączy wszystkie te usługi to to, co pozwala posługującemu się przymusem państwu zwiększyć własny dochód, z korzyścią dla jednych,
a z krzywdą dla innych”, H.-H. Hoppe, A Theory of Socialism and Capitalism, Boston 2010, s. 187.
6
7
Wskazując na istotę faszystowskiego państwa, Gentile pisał: „W definicji faszyzmu pierwszą rzeczą jest pojęcie całościowego czy jak
mówią faszyści »totalitarnego« wymiaru jego doktryny, który dotyczy nie tylko politycznej organizacji lub politycznej tendencji, ale całości
woli, myśli i uczuć narodu. (...) Faszyzm posiada swoje własne rozwiązanie paradoksu wolności i autorytetu. Autorytet państwa jest absolutny. Nie szuka kompromisu, nie negocjuje, nie oddaje żadnej części swej domeny innym moralnym czy religijnym zasadom, które mogą
dokonywać ingerencji w sumienie jednostki”, G. Gentile, The Philosophical Basis of Fascism, Foreign Affairs, January 1928, s. 299, 304.
56
Historyczne i filozoficzne
uwarunkowania współczesności
?:#?1)eA5&)9.#"4.7)&^#A3".)&6#,1?F)g&L34.&-13)F?3>.#7)<-)&L)F#&,&14.#.5&
473L&.)F&-13*#")<-3H#/&L)F&-134F9.3?,-3H#%&613,)<3e-13&4F@'&.#&,)I#e3-13&
L34.& >"#*#7)-3/& ?,5& ,& A3?,F1/& H',13& >#'#A-#& *134,F)I& Q1#H3-34/& ?,5&
,&)*3"5F)U4F1?:&9-173"45.3.f7&u)<3&.)Fe3&-)4,3L&9?,3<-1/&H',13&-13&.)F&
')7-#&>"#$%&Q)21'&S"13'*)-&'3A).#7)I&,&>"#$%&M",3H#",3*&;%&E#I#'F#v/&
L3H#&>",34I)-13&L34.&,)74,3&.)F13&4)*#&=&1-'571'9)<-3&?3<3&*#H@&A5w&"3)<1V
,#7)-3&.5<F#&1&75I@?,-13&>#,)&>)U4.73*/&)&71d?&7&4.)-13&A3,>)U4.7#75*%&
B3R<1& ,).3*& 7& "#,7)e)-5*& 4>3F."9*& *5R<1& ?,5& `<#,#`1& >#<1.5?,-3L&
97,H<d'-1*5&.#&7I)R-13&,)I#e3-13/&.#&,)4)'-1?,)&45*3."1)&.3H#&4>3F."9*&
,#4.)-13&75,-)?,#-)&>",3,&'7)&A13H9-5&=&-)&L3'-5*&9<#F9L3&41d&>)U4.7#/&
F.f"3&-)",9?)&47#L3&?3<3&475*&#A57).3<#*/&)&-)&'"9H1*&4.)-&A3,>)U4.7#75/&
7&F.f"5*&.#&L3'-#4.F1&7&>37-5*&-#"*).57-5*&I)',13&4>#I3?,-5*&4)*3&
"3)<1,9L@&47#L3&?3<3%&Cd'd&)"H9*3-.#7)I/&1e&<1A3")<-)&*5R<&>#<1.5?,-)&#$3"9L3&
3F71<1A"19*/&7&F.f"5*&.#&>)U4.7#&"3)<1,9L3&1-'571'9)<-3/&>"57).-3&?3<3&
47#1?:&#A57).3<1%&C5&.3H#&'#F#-)w/&,)"549Ld&.",5&.3,5&41<-13&#A3?-3&7&<1A3V
")<-3L&*5R<1&>#<1.5?,-3L%&E#-F<9'9L@?/&Ad'd&)"H9*3-.#7)I/&1e&<1A3")<1,*/&
',1dF1&1-'571'9)<14.5?,-3*9&F#*>#-3-.#71&475?:&'#F."5-/&L34.&.)F&`<#V
,#`?,-13/&L)F&>#<1.5?,-13&.5*&-9".3*&,)"f7-#&"3{3F4L1/&L)F&1&>")F.5F1&>#<1V
.5?,-3L/&F.f"5&,)74,3&,-)L'9L3&41d&*1d',5&3.).5,*3*&)&)-)"?:1@%&
TH#'-13&,&.3,@&>13"74,@&?,I#713F&e5L3&,)"f7-#&7&4.)-13&A3,>)U4.7#V
75*/&H',13&4)*&"3)<1,9L3&47#L3&>"57).-3&?3<3/&L)F&1&7&4.)-13&>)U4.7#75*/&
H',13&?,5-1&.#&7I)',)&>9A<1?,-)%,
P3,5&.3L&A"#-1&HIf7-5&-9".&*5R<1&<1A3")<-3L/&.3-/&F.f"5&,71@,)-5&L34.&&
F#-.")F.9)<1,*3*/&.)F&7&F<)45?,-5*/&L)F&74>fI?,34-5*&75')-19/&)&71d?&
>",3'3& 74,54.F1*& L34.& .#& <1A3")<1,*& P:#*)4)& n#AA34)/& B#:-)& D#?F3‡)/&
B#:-)&^)7<4)&?,5&^#A3".)&6#,1?F)%&P3,)&.)&#'7#I9L3&41d&'#&,)I#e3-1)&#&$9-V
')*3-.)<-5*&'9)<1,*13&-)4,3L&<9',F13L&3H,54.3-?L1/&)&71d?&.3L&7&4.)-13&
>",3'&1&A3,>)U4.7#75*/&?,5<1&.)F&,7)-5*&4.)-13&-).9"5&<9A&L3H#&<1?,-5?:&
*9.)?L)?:&u?:#?1)eA5&45.9)?L1&>13"7#.-3L&9&^)7<4)v/&L)F&.3e&.3L&7&4.)-13&>)UV
4.7#75*%&
P3,)&.)&75*5F)&41d&74,3<F13L&3*>1"5?,-3L&73"5`F)?L1/&)&,).3*&)"H9*3-V&
.)?L)& ,#4.)L3& >",3-1341#-)& ,&75*1)"9& 3*>1"5?,-3H#& '#& -#"*).57-3H#%& ;5V&
*1)"&.3-&L34.&4F#-4."9#7)-5&41I@&4>3F9<)?L1&<9',F13H#&"#,9*9&u?,5&F#-F"3.-13&
Dla Nozicka radykalnie ograniczony charakter władzy państwa posiada niewzruszony fundament normatywny wynikający z założenia,
iż jak pisał w pierwszym zdaniu swego klasycznego już traktatu: „Jednostki mają prawa i są rzeczy, których ani żadna osoba, ani żadna
grupa nie może nikomu zrobić (bez naruszenia jego praw)”, R. Nozick, Anarchia, państwo, utopia, tłum. P. Maciejko, M. Szczubiałka,
Warszawa 1999, s. 5.
8
57
Krytyka Prawa
"#,9*9&<1A3")<-3H#&*5R<1?13<)v/&F.f")&>",5L*9L3&14.-13-13&F)e'3H#&,&-)4&
7&>37-5*&-).9")<-5*&>#",@'F9/&?)IF#71?13&#'3"7)-5*&#'&.3H#/&7&F.fV
"5*&41d&,H#'-13&,&-)4,5*&'#R71)'?,3-13*&,-)L'9L3*5%&G3.#'#<#H1?,-5&
")'5F)<1,*&.3H#&"#,71@,)-1)&75-1F)&,&$)F.9/&e3&f7&-).9")<-5&>#",@'3F&
*)&14.-13w&.)F&7&?,)413/&L)F&>",34.",3-1&"f7-#<3HI5?:&'#&.5?:&#F"3R<#-5?:&
-)4,5*&'#R71)'?,3-13*%&+#&71d?3L/&>",5>#*1-)&#-&71".9)<-5&75*1)"&H"5&
F#*>9.3"#73L/&H',13&H")L@?5&L34.&7&4.)-13&,)>"#H")*#7)w&'7)&L3L&-)L7)eV
-13L4,3&)4>3F.5%&!#&>13"74,3/&4@&.#&74,3<F13&?3?:5&>#4.)?1&7&-13L&754.d>9L@V
?5?:/&>#&'"9H13/&74,54.F13&97)"9-F#7)-1)&1&#F#<1?,-#R?1/&L)F13&'3.3"*1V
-9L@&1?:&7,)L3*-3&"3<)?L3%&!#",@'3F/&F.f"5&,#4.)L3&75F"3#7)-5&7&75-1F9&
.)F1?:&7I)R-13&"#,71@,)U/&L34.&.")'5?5L-13&"#,9*1)-5*&4.)-3*&-).9"5\%&
T)A13H13*/&F.f"5&*)&,)>"#H")*#7)w&?3?:5&>#4.)?1&,)413'<)L@?5?:&.)F1&
4.)-&-).9"5/&L34.&1?:&')<3F#&>#49-1d.)&1'3)<1,)?L)/&F.f")&-)')L3&1*&A)"',#&
)A4.")F?5L-5&?:)")F.3"/&75-1F)L@?5&>",3'3&74,54.F1*&,&A")F9&71'#?,-5?:&
"fe-1?&*1d',5&-1*1[X%&!",5FI)'#7#/&,)<3e-13&#'&F#-F"3.-3H#&9Ld?1)&4.)-9&
-).9"5&>#41)')L@&#-3&74,54.F13&)<A#&75")c-13&)4>#I3?,-3/&)<A#&4>#I3?,-3/&
)<A#&)*#")<-3/&)<A#&*#")<-3&?3?:5&#4#A#73%&T)74,3&L3'-)F&'54>#-9L@&
1'3-.5?,-@/&A#&#4)',#-@&7&.5?:&?3?:)?:&#4#A#75?:/&)9.#-#*1?,-@&>#'V
*1#.#7#R?1@/&F.f")&>#,7)<)&1*&4)*5*&")?L#-)<-13&#?3-1w/&?#&4.)-#71&1?:&
-)LHIdA13L&>#Ld.5&1-.3"34&7I)4-5[[/&)&.5*&4)*5*/&L)F13&.#&1-'571'9)<-3/&
>"57).-3&?3<3&?:?@&"3)<1,#7)w%&^)?L#-)<1,)?L)&.3H#&1-.3"349&1&4$#"*9I#7)V
-13&.5?:&?3<f7&L34.&*#e<17)&,&F#<31&',1dF1&,)A13H#71&')<3F#&>#49-1d.3H#
9
Cel tak rozumianego stanu natury sprowadza się zatem do tego by, jak to lapidarnie ujmuje Nozick, „to, co polityczne, rozpatrywać
w kategoriach niepolitycznych”, ibidem, s. 20.
10
Syntetyczną prezentację cech osobowych jednostek w klasycznych i współczesnych ujęciach stanu natury dają Z. Rau i M. Chmieliński,
Wprowadzenie (w:) Umowa społeczna i jej krytycy w myśli politycznej i prawnej, red. Z. Rau, M. Chmieliński, Warszawa 2010, s. 11–15.
11
By sięgnąć do najbardziej klasycznych przykładów, natura ludzka u Hobbesa ma zasadniczo aspołeczny, bo egoistyczny charakter,
wyznaczony przez „nie znające spoczynku pragnienie coraz większej mocy” każdego z nas (T. Hobbes, Lewiatan, czyli materia, forma i władza państwa kościelnego i świeckiego, tłum. C. Znamierowski, Warszawa 1954, I, 11, s. 5). U Locke’a natura ta ma natomiast zdecydowanie
społeczny charakter, wyrażony przez doktrynę naturalnej cnoty politycznej. Doktrynę tę przypisuje Locke’owi Peter Laslett, wskazując na
jego arystotelesowskie rozumienie natury ludzkiej zaczerpnięte of Richarda Hookera, w: P. Laslett, Introduction (w:) J. Locke, Two Treatises
of Government, Cambridge 1988, s. 110–111. Zob. J. Locke, Dwa traktaty o rządzie, tłum. Z. Rau, PWN Warszawa 1992, Traktat drugi,
§ 5, por też § 127). Jednostka u Hobbesa ma zasadniczo przedmoralny charakter, gdyż kieruje się ona tylko ius naturale, czyli wolnością
czynienia absolutnie wszystkiego, co w jej przekonaniu będzie środkiem do samozachowania, T. Hobbes, Lewiatan, s. 113; uzasadnienie
tego prawa ma nie moralny, a mechanistyczny charakter, gdyż Hobbes faktycznie pragnienie samozachowania postrzega w kategoriach
psychologicznych, te zaś wyprowadza z fizjologii, a fizjologię z fizyki (patrz D.D. Raphael, Hobbes: Morals and Politics, London 1977, s. 20).
U Locke’a jednostka jest ze wszech miar osobą moralną, która winna kierować się prawem natury, a którego wyraz znajdujemy w biblijnej
złotej zasadzie (O właściwym używaniu rozumu (w:) J. Locke, Rozważania dotyczące rozumu ludzkiego, Warszawa 1955, t. 2, s. 604). Zasada
ta wyraża „wspólnotę natury”, w której każdy odnajduje swój „własny interes”. (J. Locke, Dwa traktaty, Traktat drugi, § 57 i 123). Zob. Z. Rau,
Contractarianism versus Holism. Reinterpreting Locke’s Two Treatises of Government, Lanham 1995, s. 31–33.
58
Historyczne i filozoficzne
uwarunkowania współczesności
>",3"54#7)-1)&97)"9-F#7)U&1&#F#<1?,-#R?1/&F.f"3&75#4.",)L@&7,)L3*-3&
"3<)?L3&*1d',5&-1*1[Y%&P3&,)R/&,&L3'-3L&4."#-5/&*#H@&>",5A13")w&>#4.)w&4>#V
I3?,-3L&).#*1,)?L1&1&A")F9&L)F13LF#<713F&74>fI>")?5&*1d',5&L3'-#4.F)*1/&
)&.5*&4)*5*&A")F9&L)F13LF#<713F&,1-4.5.9?L#-)<1,#7)-3L&1-$")4."9F.9"5&
4>#I3?,-3L&A@'c&.3e/&,&'"9H13L&4."#-5/&41<-5?:&71d,1&4>#I3?,-5?:/&L)F13&75")e)L@&
41d&7&4.)I3L&74>fI>")?5&L3'-#4.3F/&F.f"3&.#&F"39L@&1&75F#",54.9L@&413w&4>#V
I3?,-5?:&1-4.5.9?L1[j%&61H'5&L3'-)F&-13&4@&F"3#7)-3&>",3,&7I)',d&>9A<1?,-@/&
)&?fe&'#>13"#&>)U4.7#7@%&P)F)&7I)',)&7&4.)-13&-).9"5&-13&14.-13L3[]%&
N-.3H")<-@&?,dR?1@&71,L1&4.)-9&-).9"5&4@&'7)&,)I#e3-1)k&!13"74,3&*)&?:)V
")F.3"&>#,5.57-5&1&4>"#7)',)&41d&'#&-).9")<-3L&7#<-#R?1&1&"f7-#R?1&F)eV
'3H#&A3,&[email protected]&,&?,I#713F)%&Pd&-).9")<-@&7#<-#Rw&1&"f7-#Rw&#F"3R<)&
>",3'3&74,54.F1*&.#/&1e&L3'-#4.F1&4@&>#'*1#.)*1&R71)'#*5*1&47#1?:&7I)V
4-5?:&1-'571'9)<-5?:/&)&71d?&>"57).-5?:&?3<f7%&+3<3&.3&4>"#7)',)L@&41d&
'#&#?:"#-5&1?:&-).9")<-5?:&>")7&'#&4)*#,)?:#7)-1)&9&n#AA34)[Z/&'#&e5?1)/&
7#<-#R?1&1&*13-1)&9&D#?F3‡)[h&1&6#,1?F)[l/&?,5&7"34,?13&'#&>#74,3?:-13&-13V
,Ad'-5?:&'fA"/&)&71d?&'fA"&>13"7#.-5?:&L)F&>")7)&1&7#<-#R?1/&*#e<17#R?1&
1&9>")7-13-1)/&'#?:f'&A#H)?.7#&#"),&4,)?9-3F&'#&4)*3H#&413A13/&F.f"3&
7)"9-F9L@&"3)<1,)?Ld&>"57).-5?:&?3<f7&F#H#F#<713F/&F.#&L34.&")?L#-)<-@&
By dalej trzymać się klasycznych ujęć Hobbesa i Locke’a wystarczy wskazać na radykalne przerysowanie takich okoliczności w stanie
natury Hobbesa, który jest „stanem wojny każdego człowieka z każdym innym” (T. Hobbes, Lewiatan, I, 14, s. 120). U Locke’a natomiast stan
ten jest, dla kontrastu równie przerysowany i prezentuje się jako „stan pokoju, dobrej woli, wzajemnej pomocy i zachowania” (J. Locke, Dwa
traktaty, Traktat drugi, § 119).
12
W ujęciach współczesnych spektakularnym przykładem takiej atomizacji jest usytuowanie jednostek za zasłoną niewiedzy w sytuacji
pierwotnej Rawlsa, gdzie nie znają one ani „swego miejsca w społeczeństwie”, ani nawet żadnych szczegółów jego dotyczących (J. Rawls,
Teoria sprawiedliwości, tłum. M. Panufnik, J. Pasek, A. Romaniuk, Warszawa 1994, s. 191). Z kolei w stanie natury Nozicka, na wysoce społeczny charakter, gdzie zawiązane są „stowarzyszenia ochrony wzajemnej” (R. Nozick, op. cit., s. 27–31), których działanie odzwierciedla
wykształconą w tym stanie wolną grę sił rynku, zasadę konkurencyjności, społeczny podział pracy, arbitraż itd.
13
Tak więc Hobbes podkreśla, ze jednostki znajdują się w stanie natury „nie mając nad sobą mocy” wzajemnej (T. Hobbes, Lewiatan, I, 13,
s. 109), a Locke wskazuje, że żyją tam „bez podporządkowania i podległości” (J. Locke, Dwa traktaty, Traktat drugi, § 4). Dla pełności obrazu
należy pamiętać jednak, że obaj ci autorzy przyznają, iż w stanie tym sprawowane są rozmaite rodzaje władzy. U Hobbesa jednostki „znajdują przyjemność w kontemplowaniu swej własnej mocy w aktach podboju” (T. Hobbes, Lewiatan, I, 13, s. 109). U Locke’a każdy sprawuje
naturalną władzę wykonawczą prawa natury nad pozostałymi, rodzice sprawują władzę rodzicielską nad dziećmi, panowie nad swoimi
sługami (J. Locke, Dwa traktaty, Traktat drugi, § 8, 170 oraz 85–86). Co więcej, u Locke’a w stanie natury może znajdować się także szczególna postać władzy państwowej, a mianowicie władza absolutnego monarchy. Jest tak dlatego, iż absolutny monarcha nie jest zdolny do
opuszczenia stanu natury i zawsze znajduje się w nim w relacjach ze swoimi poddanymi. W rzeczy samej, status normatywny jego władzy
nie różni się od władzy wszystkich innych pozostających w tym stanie (J. Locke, Dwa traktaty, Traktat drugi, § 90, 137 oraz 174).
14
15
Hobbes określa je jako „zachowanie własnej osoby i bardziej szczęśliwe dzięki temu życie”, Lewiatan, II, 17, s. 146.
Locke pisze, iż każda jednostka dąży do „zachowaniu swego życia, wolności i majątku”, które określa „wspólnym mianem własności”,
Dwa traktaty, Traktat drugi, § 123.
16
W tym kontekście Nozick cytuje Locke’a i wskazuje na zasadność ochrony takich indywidualnych naturalnych praw jak te do „życia,
zdrowia, wolności i majątku”. R. Nozick, op. cit., s. 25.
17
59
Krytyka Prawa
14.#.@/&L)F&.#&*)&*13L4?3&7&>",5>)'F9&75A13")L@?5?:&,)&4I5--@&,)4I#-@&-13V
713',5&^)7<4)[g%&Q"9H13&,)I#e3-13&#&4.)-13&-).9"5&*)&?:)")F.3"&-3H).57-5%&
i,-)?,)&#-#&-1&*-13L/&-1&71d?3L&.5<F#&.#/&e3&.)&-).9")<-)&7#<-#Rw&1&"f7-#Rw/&
L)F1*1&L3'-#4.F1&>"fA9L@&'3<3F.#7)w&41d&7&4.)-13&-).9"5&F"39L@&-13&*-13L&
-).9")<-3&-13'#H#'-#R?1%&P3&,)R&)<A#&,)H")e)L@&4)*3*9&1?:&14.-13-19&?,5&
>",3."7)-19&L)F&9&n#AA34)[\/&-13&>#,7)<)L@&-)&:)"*#-x-3/&)&,).3*&A3,F#-V
{1F.#73&e5?13&L)F&9&D#?F3‡)YX&?,5&6#,1?F)Y[/&)<A#&L)F&9&^)7<4)&75F<9?,)L@&
*#e<17#Rw&>#,-)-1)&>",3,&-13&4)*5?:&413A13&1&#.)?,)L@?3H#&1?:&R71).)YY%&
;4>f<-@&F#-43F73-?L@&.5?:&-13'#H#'-#R?1&L34.&-134F9.3?,-#Rw&<9A&7"d?,&
-13*#e-#Rw&"3)<1,)?L1&475?:&>"57).-5?:&?3<f7&>",3,&L3'-#4.F1&#4)',#-3&
7&.5?:&"fe-5?:&>#4.)?1)?:&4.)-9,-).9"5%&
C5&71d?&>",3,75?1de5w&.3-&$).)<1,*&>#",@'F9&-).9"5/&F#-13?,-3&L34.&
>",3I)*)-13&L3H#&,)<3e-#R?1&R"#'F)*1/&F.f"3&*)L@&-13&-).9")<-5/&<3?,&F#-V
73-?L#-)<-5&?:)")F.3"%&K"#'F1&.3&4>"#7)',)L@&41d&'#&F"3#7)-1)&*#?@&7#<1&
,)413'<)L@?5?:&4.)-&-).9"5&L3'-#4.3F&>#",@'F9&F#-73-?L1&)F.3*&L)F13LR&
>#4.)?1&9*#75&4>#I3?,-3L%&!#",@'3F&F#-73-?L1&)`"*9L3&1&74>13")&>#,5V
.57-3&,)I#e3-13&#&1?:&-).9")<-3L&7#<-#R?1&1&"f7-#R?1&#"),&1?:&-).9")<-5?:/&
1-'571'9)<-5?:&>"57).-5?:&?3<f7/&)&L3'-#?,3R-13&#'",9?)&1&3<1*1-9L3&
-3H).57-3&,)I#e3-13&#&-).9")<-5?:&-13'#H#'-#R?1)?:&<9',F13L&F#-'5?L1/&
F.f"3& L34.& F#-43F73-?L@& 1-.3")F?L1& *1d',5& -)*1%& 6)?,3<-)& 1-4.5.9?L)&
18
J. Rawls, Teoria sprawiedliwości..., s. 133.
Wynika to z gwałtownego konfliktu, który jest integralną częścią stanu natury Hobbesa, gdyż „wszystko, co odnosi się do czasu wojny,
w którym każdy człowiek jest nieprzyjacielem każdego innego, to odnosi się również do czasu, w którym ludzie żyją bez żadnego innego
zabezpieczenia niż to, jakie im daje własna siła i własna inwencja”, Lewiatan, I, 13, s. 110.
19
W stanie natury, gdzie ludzie są „sędziami we własnych sprawach” tam „miłość własna będzie ich czynić stronniczymi wobec siebie
samych i ich przyjaciół. Z drugiej zaś strony, złośliwość, namiętności i chęć zemsty spowodują, iż będą oni tak dalece karać innych, że nie
nastąpi nic innego niż zamęt i chaos”, J. Locke, Dwa traktaty, Traktat drugi, § 13.
20
21
Nozick rozwija argument Locke’a i wskazuje, iż „ludzie, którzy są [w stanie natury – przypis mój Z.R.] sędziami we własnej sprawie,
zawsze będą rozstrzygać wątpliwości na swą korzyść oraz przyjmować, że to oni mają słuszność. Będą zawyżać wielkość szkód i krzywd,
których doznali, a namiętności przywiodą ich do tego, że będą usiłować karać innych bardziej niż proporcjonalnie oraz egzekwować nadmierne zadośćuczynienie”. To z kolei będzie prowadzić do „wendety, do niekończącej się serii ataków odwetu i egzekwowania zadośćuczynienia”. A przecież, „takie odczucia wzajemnej krzywdy mogą narastać nawet w warunkach najbardziej klarownej świadomości prawa
i obopólnej zgody co do faktycznych zachowań każdej ze stron; o ile łatwiej o rozkręcenie spirali odwetu, kiedy te fakty lub prawa są do
pewnego stopnia niejasne”, R. Nozick, op. cit., s. 26–27.
„Przyjmuję, że strony są usytuowane za zasłoną niewiedzy. Nie wiedzą, jaki wpływ miałyby poszczególne wybory w konkretnych sytuacjach, i zmuszone są oceniać zasady wyłącznie na podstawie rozważań ogólnych. (...) Przede wszystkim nie znają swego miejsca w społeczeństwie, swej pozycji klasowej czy statusu społecznego; nie wiedzą też, jakimi naturalnymi dyspozycjami i uzdolnieniami obdarzył ich
los – inteligencją, siłą itp. Żadna z nich nie zna też swej koncepcji dobra, szczególnie swego planu życiowego, ani nawet specyficznych cech
swej własnej psychiki, takich jak niechęć do ryzyka czy skłonność do optymizmu lub pesymizmu. Co więcej – zakładam, że stroną nie są
znane szczegóły dotyczące ich własnego społeczeństwa, nie znają więc jego determinant ekonomicznych czy politycznych, ani poziomu
kultury czy cywilizacji, jaki zdołało osiągnąć”, J. Rawls, Teoria sprawiedliwości, s. 190–191.
22
60
Historyczne i filozoficzne
uwarunkowania współczesności
>#",@'F9&F#-73-?L1/&)&71d?&>)U4.7#&L34.&7&4.)-13&75*941w&-)<3e-3&>#4.dV
>#7)-13&475?:&#A57).3<1&>#4.)-#713-1)*1&4.)-#71#-3H#&>",3,&413A13&
>")7)Yj%&
TH#'-13&,&.3,@&'"9H@&>",5*94&>)U4.7)&L)F#&7)"9-3F&"3)<1,)?L1&?3<f7&
>"57).-5?:&#A57).3<1&>",3,&7I)',d&>9A<1?,-@&L34.&<3H1.5*1,#7)-5&>",3,&
1?:&,H#'d%
!9-F.3*&75LR?1)&'#&'#713',3-1)&.3L&.3,5&L34.&,)I#e3-13/&1e&4F#"#&#A57)V
.3<3&4@&-).9")<-13&7#<-1&1&"f7-1/&.#&-1F.&,&-1?:&-).9")<-13&-13&*#e3&A5w&
9>")7-1#-5&'#&4>")7#7)-1)&7I)',5&-)'&>#,#4.)I5*1Y]%&(&,).3*&>#7#I)V
-13& )F.3*& 9*#75& 4>#I3?,-3L& >)U4.7)& 4.)-#71& 75")e3-13& .)F13L& ,H#'5&
>",3,&F)e'3H#/&F.#&L34.&4."#-@&.3L&9*#75%&
TH#')&L34.&F).3H#"1@/&F.f")&L34.&7& 4.)-13& >#H#',1w& 7& 4>3F.)F9<)"-13&
49H34.57-5&4>#4fA&-)LA)"',13L&1'3)<14.5?,-3&1&)A4.")F?5L-3&75#A")e3-1)&
#&-).9")<-3L&7#<-#R?1&1&"f7-#R?1&#A57).3<1&,&-)LA)"',13L&'#F9?,<175*1&'<)&
-1?:& ,1-4.5.9?L#-)<1,#7)-5*1& #H")-1?,3-1)*1/& F.f"3& 4.)-#71@& 1?:&
?#',13--3&'#R71)'?,3-13YZ%&!)U4.7#&>",3?13e&#H")-1?,)&1?:&7#<-#Rw/&H'5&
4,)$9L3&1?:&e5?13*&1&,'"#713*/&e@')L@?&#'&-1?:&4I9eA5&7#L4F#73L/&F.f")&
7& ?,)413& 7#L-5& ?,d4.#& >",5A13")& >#74,3?:-5& ?:)")F.3"y& "#,>#",@',)&
14.#.-@&?,dR?1@&1?:&*)[email protected]/&H'5&-)FI)')&1&3H,3F79L3&>#').F1/&7&>",5.I)?,)V
L@?3L&?,dR?1&>#74,3?:-3%&!#'#A-13&>)U4.7#&#4)',)&1?:&7&F"3#7)-3L&>",3,&
413A13&:13")"?:11&,)<3e-#R?1&,A19"#F").5,#7)-3L&7I)',5/&L)F&.3e&4)-F?L#-9L3&
:13")"?:1d& 4>#I3?,-@/& #>)".@& -)& "fe-5?:& 4>")7-#R?1)?:& $1,5?,-5?:/&
,'#<-#R&?1)?:&1-.3<3F.9)<-5?:/&-)&"fe-3L&>")?#71.#R?1&1&>",3'41dA1#"?,#R?1&
-13&.5<F#&1?:&4)*5?:/&)<3&.3e&"#',1-&=&.)F&#A3?-13/&L)F&7&>",34,I#R?1%&
W ujęciu Hobbesa „natura uczyniła wszystkich ludzi tak równymi, co się tyczy władz cielesnych i duchowych, że chociaż znajdzie się
czasem człowiek wyraźnie silniejszy na ciele lub bystrzejszy umysłem niż inny, to przecież, gdy weźmie się wszystko w rachubę, różnica
między człowiekiem a człowiekiem nie jest tak znaczna, ażeby na tej podstawie jeden człowiek mógł mieć roszczenie do korzyści, do której
inny nie mógłby mieć równego roszczenia”, Lewiatan, I, 183, s. 107. Tym samym, jeden człowiek nie może mieć roszczenia do sprawowania
władzy nad innym człowiekiem jeśli nie ma miejsca coś, co może być „zgodą lub zezwoleniem” na ustanowienie „jednego człowieka czy
jedno zgromadzenie, które by ucieleśniało (...) zbiorową osobę” wszystkich, ibidem, II, 17, s. 151. Podobnie u Locke’a, „nie ma bowiem nic
bardziej oczywistego niż to, że istoty tego rzędu i gatunku, które rodzą się, by wykorzystać takie same udogodnienia natury i takie same
zdolności, powinny być także równe między sobą bez podporządkowania i podległości, chyba że wszystkie one ustanowiły w sposób oczywisty i dobrowolny władzę jednego nad drugim, a nad wszystkimi pana i władcę, na mocy jasnej i przekonywującej nominacji, jak stanowi
jego niewątpliwe uprawnienie do panowania i suwerenności”, Dwa traktaty, Traktat drugi, § 4.
23
W najbardziej klasycznym i najbardziej kategorycznym sformułowaniu tej kwestii Locke stwierdza: „każdy człowiek jest z natury wolny
i nic, poza jego własną zgodą, nie może poddać go jakiejkolwiek ziemskiej władzy”, Dwa traktaty, Traktat drugi, § 119.
24
Dlatego też w literaturze przedmiotu określa się zgodę jako kategorię magiczną (H.M. Hurd, The Moral Magic of Consent, Legal Theory
1996, No 2, s. 121–146), której istota sprowadza się do zdolności dokonywania moralnej transformacji konkretnego postępowania.
A. Wertheimer, Consent to Sexual Relations, Cambridge 2003, s. 191.
25
61
Krytyka Prawa
(F.&,H#'5&#A57).3<)&>#7#'9L3&,)*1)-d&L3H#&-).9")<-3L&7#<-#R?1&1&"f7V
-#R?1&-)&7#<-#Rw&1&"f7-#Rw&#A57).3<4F@/&)&?,d4.#&")?,3L&-)I#e3-13&7#<-#R?1&
1&"f7-#R?1&#A57).3<4F13L&-)&7#<-#Rw&1&"f7-#Rw&-).9")<-@%&(&,).3*/&L3H#&
,H#')&'#F#-9L3&,)4)'-1?,3L&*#")<-3L&.")-4$#"*)?L1&.)F&1-4.5.9?L1/&L)F&>")F.5F1&
>#<1.5?,-3L&>)U4.7)%&P3&A#713*/&>#4.",3H)-3&,&>3"4>3F.575&-).9")<-3L&
7#<-#R?1&1&"f7-#R?1&L)F#&,)H"#e3-13/&,&>3"4>3F.575&7#<-#R?1&1&"f7-#R?1&
#A57).3<4F13L&L)71@&41d&L)F#&F#-13?,-3&1&4F9.3?,-3&1-4."9*3-.5&L3L&H7)")-?L1%&
8I9eA)&7&41I)?:&,A"#L-5?:&-13&4.)-#71&L9e&,)H"#e3-1)&7#<-#R?1/&<3?,&H7)")-V
?Ld&A3,>13?,3U4.7)&#A57).3<1/&)&1?:&#>#').F#7)-13&-13&L34.&L9e&)"A1.")<-5*&
>#,A)713-13*&1?:&R"#'Ff7&*)[email protected]#75?:/&<3?,&*-13L&?,5&A)"',13L&.")`#-@&
1?:&74>f<-@&1-734.5?L@&7&>#*5R<-@&>",54,I#Rw%&!#'#A-13&.3e&:13")"?:1)&
,A19"#F").5,#7)-3L&7I)',5&-13&,)H")e)&L9e&1?:&"f7-#R?1/&<3?,&L34.&75,-)?,V
-1F13*&4F9.3?,-#R?1&L3L&4>")7#7)-1)&7&1?:&1-.3"3413/&)&-13"f7-#R?1&4>#V
I3?,-3&-13&4@&'#7#'3*&>#H7)I?3-1)&.3Le3&"f7-#R?1/&)&.5<F#&,)>37-1)L@&
4.)A1<-#Rw&4."9F.9"5&4>#I3?,-3L/&7&F.f"3L&"3)<1,9L3&41d&"f7-#Rw&4,)-4%&
P)&*)H1)&*#")<-3L&.")-4$#"*)?L1/&F.f"@&-13413&,)&4#A@&,H#')&#A57).3<)&
>#41)')&473&c"f'I#&7&L3H#&>",5,7#<3-19&-)&>",54,I3&',1)I)-1)&<9A&,)-13V
?:)-1)&>)U4.7)%&!",5,7#<3-13&.#&#,-)?,)&-1&*-13L/&-1&71d?3L&.5<F#&.#/&1e&
>)U4.7#&L34.&9>#7)e-1#-3&>",3,&#A57).3<)&'#&#F"3R<#-3H#&>#4.d>#7)-1)%&
P#&9>#7)e-13-13&4.)-#71&,).3*&>#4.)w&*#")<-3H#&9>")7-13-1)/&F.f"3&#A5V
7).3<&>",3-#41&,&413A13&-)&>)U4.7#Yh%&P)F&9>#7)e-1#-3/&.)F&9>")7-1#-3&
>)U4.7#&4.)L3&41d&71d?&L3H#&>3I-#*#?-1F13*Yl&'#&')-3H#&',1)I)-1)&<9A&
,)-13?:)-1)%&E13'5&>)U4.7#&>#'3L*9L3&?,5--#R?1&>3I-#*#?-1F)/&7.3'5&
#A57).3</&F.f"5&9',13<1I&*9&.)F13H#&>3I-#*#?-1?.7)/&L34.&,)&-13&#'>#713V
',1)<-5Yg%&N4.#.@&.3L&#'>#713',1)<-#R?1&L34.&L3H#&>#'>#",@'F#7)-13&41d&)9.#V
"5.3.#71&>)U4.7)/&7I@?,-13&,3&4.#4#7)-13*&>",3,&-13&>",5*949%&
26
Jest to oczywiście kanon umowy społecznej, której indywidualizację stanowi zgoda jednostki. Poglądowe wprowadzenie do tej problematyki w ujęciach nowożytnych znajduje się w: Z. Rau, Prawo natury a prawa naturalne. W poszukiwaniu przełomu w siedemnastowiecznym dyskursie politycznym (w:) Prawo natury w doktrynach polityczno-prawnych Europy, red. M. Zmierczak, Poznań 2006, s. 79–97.
Szczególnie wyraźnie kwestię te sformułował Locke, który dla określenia relacji między społeczeństwem obywatelskim a rządem
obywatelskim (czy inaczej państwem) wprowadził do filozofii politycznej metaforę angielskiego prawa prywatnego, tworząc ideę politycznego powiernictwa. Zgodnie z nią społeczeństwo staje się nadającym mandat i czerpiącym z tego nadania korzyści, a rząd przyjmującym
mandat do ściśle określonych działań zmierzających do zapewnienia członkom tego społeczeństwa ochrony ich naturalnych uprawnień do
życia wolności i mienia, Dwa traktaty, Traktat drugi, § 139, 149, 240. Patrz J.W. Gouth, John Locke’s Political Philosophy, Oxford 1973, s.
143–146 oraz Z. Rau, Contractarianism versus Holism. Reinterpreting Locke’s Two Treatises of Government, Lanham 1995, s. 112–114. Wyraźnej indywidualizacji tej koncepcji dokonał Plamenatz, wskazując, iż państwo jest pełnomocnikiem obywatela, który zgadza się być mu
posłuszny. Wtedy to państwo jest upoważnione tylko do takiego postępowania, na które ta zgoda została wyrażona, J. Plamenatz, Consent,
Freedom and Political Obligation, Oxford 1968, s. 3–4.
27
28
Ta zaś tak długo, jak długo obywatel nie wycofa swojej zgody.
62
Historyczne i filozoficzne
uwarunkowania współczesności
!#'>#",@'F#7)-13&.#&*)&,)74,3&?:)")F.3"&75A13H)L@?3L&7&>",54,I#Rw&
#A13.-1?5/&F.f")&>#,#4.)L3&7&>)")<3<-5*&,71@,F9&,&>",5,7#<3-13*&#A57)V
.3<)&-)&#F"3R<#-3&>#4.d>#7)-13&>)U4.7)%&8>"#7)',)&41d&#-#&'#&'7f?:&
75*1)"f7Y\%& !13"74,5& #,-)?,)& >#'>#",@'F#7)-13& 47#L3H#& 7I)4-3H#&
4@'9&#&",3?,)?:&4@'#71&>9A<1?,-3*9jX%&iA57).3<&,).3*&,#A#71@,9L3&41d&
'#&.)F13H#&',1)I)-1)&?,5&,)-13?:)-1)&7&>",54,I#R?1/&F.f"3&Ad',13&F#-43V
F73-?L@&-13&L3H#&7I)4-3H#&4@'9/&<3?,&4@'9&1--5?:/&F.f",5&,H#'-13&,&>",5V
Ld.5*1&94.)<3-1)*1&'#&$#"*9I#7)-1)&.)F13H#&4@'9&Ad'@&9>#7)e-13-1%&P)F&
71d?&,)FI)')&41d/&e3&L3H#&>#4.d>#7)-13&Ad',13&L3'-#,-)?,-13&#',713"?13V
'<)w&'3?5,L3&>#'Ld.3&>",3,&1--5?:/&-13,)<3e-13&#'&.3H#/&?,5&#-&4)*&73'I9H&
7I)4-3H#&4@'9&9,-)L3&L3&4@&4I94,-3&1&>#e@')-3/&?,5&.3e&-13j[%&!#'>#",@'F#7)V
-13& .#& ,)FI)')& ,).3*& '#*-13*)-13& L3'-#*5R<-#R?1/& F.f"3& L3'-)F& 1',13&
7&>)",3&,&L3H#&'1)<3F.5?,-5*&#'",9?3-13*%&B3'-#*5R<-#Rw&'#.5?,5&A#713*&
,)"f7-#& #A57).3<1/& F.f",5& *#?@& 473L& 1-'571'9)<-3L& ,H#'5& ,)?1@H-d<1&
,#A#71@,)-13&'#&>#4I94,3U4.7)&>)U4.79/&L)F&1&75F#-)-1)&>",3,&-1?:&'3?5,L1&
>#'Ld.3L&>",3,&#"H)-5&>)U4.7)%&i'",9?3-13&75*#H9&L3'-#*5R<-#R?1&#'V&
-#41& 41d& -).#*1)4.& '#& 4>#4#A9& >#'3L*#7)-1)& .5?:e3& '3?5,L1%& P)F& 71d?&
'#*-13*)-13&L3'-#*5R<-#R?1&#,-)?,)/&1e&#A57).3<&47#1*&>#4.d>#7)-13*&
9.#e4)*1)&41d&,&'3?5,L)*1&>#'Ld.5*1&>",3,&#"H)-5&>)U4.7)/&)&-13&.5<F#&
,&.5*1/&,)&F.f"5*1/&>",5FI)'#7#/&4)*&HI#4#7)IA5&<9A&HI#4#7)IjY%&Q3?5,L3&.3&
.")F.9L3&41d&71d?&L)F&L3H#&7I)4-3jj%&
Q"9H1&75*1)"&#A13.-1?5&>#'>#",@'F#7)-1)&41d&#A57).3<)&>)U4.79/&
F.f"3&>#,#4.)L3&7&>)")<3<-5*&,71@,F9&,&L3H#&>",5,7#<3-13*&-)&#F"3R<#-3&
>#4.d>#7)-13&.3H#e&>)U4.7)/&4>"#7)',)&41d&'#&>#'>#",@'F#7)-1)&L3H#&
1-'571'9)<-5?:/& >"57).-5?:& ?3<f7& ?3<#*& >9A<1?,-5*/& "3)<1,#7)-5*&
29
Por. J. Tussman, Obligation and the Body Politic, New York 1960, s. 25–30.
Analizując treść umowy społecznej, Hobbes wskazuje, iż trzeba przyjąć, że „każdy uznał i przyznał, że jest mocodawcą wszystkiego tego,
co uczyni lub sprawi, iż zostanie uczynione w rzeczach dotyczących wspólnego pokoju i bezpieczeństwa, ten, kto reprezentuje ich osobę;
żeby więc każdy podporządkował swoją wolę woli tego reprezentanta i swój sąd o rzeczach jego sądowi”, Lewiatan, II, 17, s. 151. U Locke’a
każdy, kto przystępuje do umowy społecznej przekazuje społeczeństwu obywatelskiemu władzę „czynienia wszystkiego, co uzna za słuszne
dla zachowania siebie i reszty rodzaju ludzkiego (...) by określiły ją prawa panujące w społeczeństwie tak dalece, jak tego będzie wymagać
zachowanie jego i pozostałej części społeczeństwa”, Dwa traktaty, Traktat drugi, § 129.
30
31
Jest to zatem rozwiązanie znane chociażby z funkcjonowania współczesnych stowarzyszeń czy partii politycznych, dobrowolna przynależność do których zakłada uznanie autorytetu określonych gremiów i podporządkowanie się podjętym przez nich decyzjom niezależnie,
czy członek takiej partii czy stowarzyszenia głosowałby lub głosował czy nie za ich przyjęciem. Jest tak dlatego, iż członkostwo w takich
organizacjach zakłada podporządkowanie jako warunek sine qua non. Por. J. Tussman, op. cit., s. 26.
32
Jest to oczywiście domniemanie wzruszalne chociażby przez akt obywatelskiego nieposłuszeństwa.
Bez wątpienia jest to zasadniczy wynalazek polityki, istotnie starszy od liberalnej refleksji. W rzeczy samej przyzwyczajenie do niego
ma charakter zupełnie bezrefleksyjny, porównywalny do przyzwyczajenia do wynalazku koła w transporcie. J. Tussman, op. cit., s. 27.
33
63
Krytyka Prawa
>",3,&>)U4.7#%&i,-)?,)&.#/&1e&#A57).3<&L34.&R71)'#*/&)&.5*&4)*5*&9,-)L3/&
e3&L3H#&1-'571'9)<-3/&>"57).-3&?3<3&4@&.5<F#&?,dR?1@&?)I3H#&454.3*9&?,5&
74>f<-#.5&?3<f7/&F.f"3&>)U4.7#&>"#*9L3&1&"3)<1,9L3%&;5-1F)&.#&,&,)I#e3-1)/&
1e&.3-&454.3*&?,5&74>f<-#.)&L34.&49*@&?3<f7&#A57).3<1%&P5*&4)*5*&>)UV
4.7#&-13&>"#*9L3&1&-13&"3)<1,9L3&F#-F"3.-5?:&1-'571'9)<-5?:/&>"57).-5?:&
?3<f7&F#-F"3.-5?:&#A57).3<1/&<3?,&?3<3&1?:&74,54.F1?:&7&.5*&4)*5*&4.#>-19%&
^3F#*>3-4).d&,)&.#&>#'7fL-3&>#'>#",@'F#7)-13&4.)-#71&>#'3L*#7)V
-13&'3?5,L1&>",3,&#"H)-5&>)U4.7)&7&4>#4fA&"#,7)e-5&1&-13)"A1.")<-5&#"),&
9>")7-13-13&'#&"f7-3H#&.")F.#7)-1)&?3<f7&#A57).3<1%&P)F1&4>#4fA&>#'3LV
*#7)-1)&'3?5,L1&4>"#7)',)&41d&'#&*#e<1713&-)LA)"',13L&74,3?:4."#--3H#&
"#,>#,-)-1)&>",34I)-3F&1&")?L1/&F.f"3&7)"9-F9L@&1?:&>#'3L*#7)-13&>",3,&
#'>#713'-13&#"H)-5&>)U4.7)%&P)F&,).3*&$#"*9I#7)-13&1&75")e)-13&#'>#V
713'-1?:&4@'f7&>9A<1?,-5?:&L34.&F#-43F73-?L@&>",5Ld?1)&1&>",34.",3H)-1)&
>"#?3'9"/&F.f"3&9*#e<171)L@&'#F#-)-13&.3H#&7&-)LA)"',13L&A3,4."#--5&4>#V
4fA%&T&F#<31&.)F13&9>")7-13-13&#,-)?,)/&1e&F)e'5&#A57).3<&>#41)')&"#4,?,3-13&
'#&.")F.#7)-1)&L3H#&1-'571'9)<-5?:/&>"57).-5?:&?3<f7&7&>",34.",3-1&>9AV&
<1?,-3L&.)F/&A5&-13&A5I&#-&)-1&'54F"5*1-#7)-5/&)-1&9>",571<3L#7)-5%&
TH#'-13&,&.3,@&.",3?1@&H7)")-?Ld&"3)<1,)?L1&?3<f7&>"57).-5?:&#A57).3<1&
>",3,&7I)',d&>9A<1?,-@&>)U4.7)&4.)-#71&1?:&>")7#&'#&3*1H")?L1%&
Q#7#',3-13&.3L&.3,5&4>"#7)',)&41d&'#&,)I#e3-1)/&1e&,H#')&#A57).3<)&-)&
.#/&A5&7I)',)&>9A<1?,-)&"3)<1,#7)I)&L3H#&>"57).-3&?3<3/&-13&L34.&)-1&A3,V&
7)"9-F#7)/&)-1&-13#'7#I)<-)%&B34.&.)F&'<).3H#/&e3&L3'-#4.F)/&.)F&7&4.)-13&
A3,>)U4.7#75*/&L)F&>)U4.7#75*/&'#F#-9L3&>"57).-3H#&4@'9/&L)F&L3L&&
>"57).-3& ?3<3& >#71--5& A5w& -)L<3>13L& "3)<1,#7)-3%& T& .3L& >3"4>3F.575&
,)"f7-#& "#,71@,)-1)& 94."#L#73/& L)F& 454.3*& 75A#"?,5/& F#-4.5.9?5L-5&
>#',1)I&1&"f7-#7)H)&7I)',/&#'>#713',1)<-#Rw&>#<1.5?,-)&",@'9&>",3'&
>)"<)*3-.3*/&#?:"#-)&>")7&#A57).3<4F1?:&>",3,&-13,)<3e-5&454.3*&4@V&
&'#7-1?.7)/&4@'#7-1?.7#&F#-4.5.9?5L-3/&L)F&1&*3.)94."#L#73/&L)F&>")7#&
#>#"9&?,5&-13>#4I94,3U4.7#&#A57).3<4F13/&)-1&-13&,)4.@>1@&.3H#&>"57).V
-3H#&4@'9&#A57).3<)/&)-1&.3e&-13&'#>"#7)',@&'#&L3H#&75F#-)-1)%&8@&#-3&
A#713*& 1-4.5.9?L)*1& >9A<1?,-5*1& 1& .)F@& .3e& >9A<1?,-@& ."3Rw& >#41)')&
,)"f7-#&1?:&4@'/&L)F&1&',1)I)-13%&(&,).3*/&F13'5&#A57).3</&'#F#-9L@?&>"5V
7).-3H#&4@'9/&9,-)/&1e&L3H#&>"57).-3&?3<3&-13&4@&#'>#713'-1#&"3)<1,#7)-3&
>",3,&7I)',d&>9A<1?,-@&L3H#&>)U4.7)/&*#e3&4F#",54.)w&,&>")7)&'#&3*1H")V
?L1%&!")7#&'#&3*1H")?L1/&)A5&4.)-#71I#&.)F@&)<.3"-).57d/&*941&#,-)?,)w&.)F&
>")7#&75L),'9&,&>)U4.7)&#>94,?,)-3H#/&L)F&>")7#&7L),'9&'#&>)U4.7)&
64
Historyczne i filozoficzne
uwarunkowania współczesności
75A")-3H#j]%&iHf<-)&,)4)')&7&#?3-13&",3?,5714.#R?1&.3H#&>")7)&>#71--)&
9,-)7)w/&1e&,71@,)-3&,&3*1H")?L@&."9'-#R?1/&>",3'3&74,54.F1*&)')>.)?5L-3/&
-13&*#H@&#,-)?,)w&-13*#e<17#R?1/&H'5e&-13&*#e-)&*5<1w&A")F9&F#*$#".9&
,&F#-13?,-#R?1@jZ%&
!")7#&'#&3*1H")?L1&>#.713"',)&*#e<17#Rw&F#-?3>?5L-3H#/&?:#w&?,)4#7#&
."9'-3H#&'#&#F"3R<3-1)/&>#7"#.9&'#&4.)-9&A3,>)U4.7#73H#&1&75")e3-13&
7&-1*&,H#'5&-)&>",54.@>13-13&'#&1--3H#&>)U4.7)/&F.f"3&*#e3&<3>13L&"3)<1V
,#7)w&>"57).-3&?3<3&47#1?:&#A57).3<1%
2O.2HC?GY,
^3<)?L3&*1d',5&.5*/&?#&4.)-#71&1-.3"34&>"57).-5&)&>9A<1?,-5&1-.3"34&>)UV
4.7)/&.5*/&'#&?,3H#&4>"#7)',)L@&41d&?3<3&>"57).-3&)&>9A<1?,-3&?3<3&"3)<1,#V
7)-3&>",3,&>)U4.7#&4.)-#71I5&1&4.)-#71@&F71-.343-?Ld&,)?:#'-13L&"3{3F4L1&
>#<1.5?,-3L&,)"f7-#&7&75*1)",3&.3#"11&?,5&`<#,#`1/&L)F&1&>")F.5F1&>#<1.5?,-3L%&
!"#>#,5?L3&<1A3")<-3&#$3"9L@&3F71<1A"19*/&F.f"3&9*13L4?)71)&L3&>#R"#'F9&
Spektakularną próbą zinstytucjonalizowania w istniejących współcześnie państwach liberalnej demokracji zgody obywateli jako fundamentalnego, choć nie jedynego, źródła politycznego zobowiązania jest propozycja reformy opartej na szerokim umocowaniu i wykonaniu
prawa do emigracji autorstwa Berana. Powołując się na przykład byłej Niemieckiej Republiki Demokratycznej, zakłada on, iż bez należycie
rozbudowanego prawa do emigracji nie można określić, jaka część obywateli wyraża lub jest gotowa wyrazić taką zgodę. Proponuje zatem,
aby obywatele urodzeni w danym państwie mieli możliwość, po osiągnięciu pełnoletności, wyrazić taką zgodę, w sposób wyraźny korzystając z przewidzianej przez prawo procedury albo milczący, poddając się konwencji utożsamianej powszechnie z wyrażeniem takiej zgody.
By jednak stworzyć im realną możliwość wyboru czy taką zgodę w ogóle powinni wyrazić, czy też nie, należy: po pierwsze, ustanowić
prawo do emigracji i zmiany obywatelstwa; po drugie, zapewnić konstytucyjną możliwość secesji pewnego terytorium z całości terytorium
państwa; po trzecie, ustanowienia tego terytorium jako ojczyzny tych dysydentów, którzy wybierają odmowę wyrażenia takiej zgody,
H. Beran, The Consent Theory of Political Obligation, London 1987, s. 125–126. Przenikliwą krytykę utopijnych elementów tej propozycji
prezentuje J. Horton, Political Obligation, New York 1992, s. 35–36.
34
Utożsamianie braku komfortu wynikającego z emigracji z przekreśleniem możliwości udania się na nią charakteryzuje wyraziste stanowisko Hume’a: „Czy możemy serio twierdzić, że ubogi wieśniak lub rzemieślnik ma możliwość opuszczenia kraju, skoro nie zna żadnego
obcego języka ani obyczajów i żyje z dnia na dzień ze skromnych zarobków? Równie dobrze możemy twierdzić, że jakiś człowiek, przez fakt
pozostania na statku, dobrowolnie godzi się z władzą kapitana, chociaż na pokład wniesiono go, gdy spał, i teraz, z chwilą opuszczenia
statku, znalazłby się w oceanie”, D. Hume, O umowie założycielskiej, tłum. M. Filipczak, Principia, Tom XXXII–XXXIII, s. 40. W prawdopodobnie
zamierzonej opozycji do tego stanowiska Hume’a Tussman pisze: „Istnieje różnica między alternatywą, która jest niewygodna, trudna czy
nieprzyjemna, a tą, która jest niemożliwa. Fakt, że rozwiązanie łatwiejsze jest łatwiejsze, nie czyni rozwiązania trudniejszego niemożliwym.
Stąd daleka jest droga do sytuacji, gdzie wybór zanika gdyż alternatywa rzeczywiście nie jest alternatywą. W rzeczy samej pytanie:
»Pieniądze albo życie?« może nie prezentować żadnej alternatywy. Niemniej jednak powiedzieć, iż wyrażenie zgody na zostanie członkiem
[wspólnoty politycznej – przypis mój ZR] nie jest dobrowolne, ponieważ alternatywa nie jest przyjemna czy wygodna, jest po prostu
myleniem wygody z koniecznością. Jeżeli mamy dojść do punktu, w którym uznamy to, co jest niewygodne za prawdziwie niemożliwe, to
wtedy znajdziemy się tam, gdzie nie jest w stanie pomóc nam teoria polityczna czy moralna, gdyż potrzebujemy kuracji psychiatrycznej.
Alternatywa wobec obywatelstwa może być trudna, ale jest alternatywą wystarczającą, aby zachować dobrowolny charakter zgody, która
stanowi o członkostwie [we wspólnocie politycznej – przypis mój ZR]”, J. Tussman, op. cit., s. 38.
35
65
Krytyka Prawa
.)F& `<#,#`?,-3H#/& L)F& >#<1.5?,-3H#& '54F9"49%& 613,)<3e-13& A#713*& L)F&
Ad',13*5&>#4.",3H)w&-13,<1?,#-3/&F#-F"3.-3&<1A3")<-3&'#F."5-5&1&L)F13&1'3V
#73&,-)?,3-13&Ad',13*5&1*&>",5>1457)wjh/&.#&F)e')&,&-1?:&-#41&7&4#A13&
F"5.5?,-5/& 1-'571'9)<14.5?,-5& I)'9-3F%& J)'9-3F& .3-/& -13,)<3e-13& ?,5/&
>",5FI)'#7#/&>",5L*9L3&75*1)"&3F#-#*1?,-5/&?,5&#A5?,)L#75/&,)74,3&
9*13L4?)71)&L@&*1d',5&'#F."5-)*1&3.).54.5?,-5*1/&F#<3F.5714.5?,-5*&
?,5&74>f<-#.#75*1&,&L3'-3L&4."#-5/&)&)-)"?:14.5?,-5*1&,&'"9H13L%&T7)V
e574,5/&1e&.3&>13"74,3&,)74,3&Ad'@&F4,.)I.#7)w&>#<1.5Fd&>)U4.7)&7&4>#V
4fA&)-.51-'571'9)<14.5?,-5jl/&)&.3&'"9H13&75F<9?,)L@?&,)4)'-#Rw&14.-13-1)&
>)U4.7)&-13&.")F.9L@&H#&L)F#&>#'*1#.&L)F1?:F#<713F&>#<1.5?,-5?:&',1)I)U/&
<1A3")<-3&>"#L3F.5&",3?,571R?13&,-)L'9L@&41d&,)74,3&uA5&>#4I9e5w&41d&$"),@&
F<)45?,-3H#&L9e&.")F.).9jgv&H',13R&*1d',5&D371).)-3*&)&)-)"?:1@%&P)F13&
9*13L4?#713-13&A5-)L*-13L&-13&'#.5?,5&75I@?,-13&`<#,#`1&>#<1.5?,-3L%&
+:#w&75')7)w&41d&*#e3&4>",3?,-3&,&-)4,@&74>fI?,34-@&1-.91?L@/&L34.&#-#&
,)4)'-3&.)Fe3&7&>")F.5?3&>#<1.5?,-3L&1&94."#L#73L%&+#&>")7')&)-)"?:1)/&
"#,9*1)-)&L)F#&F#-'5?L)&A3,>)U4.7#7)/&-13&L34.&9',1)I3*&-)4,3H#&>#<1V
.5?,-3H#&'#R71)'?,3-1)&u)-1&-)L>")7'#>#'#A-13L&-1F#H#/&F#H#&,-)*5&
#4#A1R?13v/&.#&L3'-)F&,)"f7-#&',141)L/&L)F&1&7&>",34,I#R?1&4.)-#71&1&4.)-#71I)&
)<.3"-).57d&'<)&4.)-9&>)U4.7#73H#%&;54.)"?,5&74>#*-13w&74>fI?,34-3&
,L)714F#&9>)')-1)&>)U4.7&)$"5F)U4F1?:j\&?,5&R"3'-1#713?,-3&'#R71)'?,3V
-13&A3,>)U4.7#7#R?1&N4<)-'?,5Ff7]X%&+#&71d?3L/&,7)e574,5&1e&1-4.5.9?L)&
>)U4.7)&L34.&$3-#*3-3*&<1?,@?5*&4#A13&,)<3'713&F1<F)&.541d?5&<)./&.#&7I)R-13&
F#-'5?L)&A3,>)U4.7#7)/&)&71d?&)-)"?:1)/&A3,'54F945L-3&'#*1-#7)I)&
7&',13L)?:&<9',F#R?1][%&
36
Zob. np. J. Bartyzel, W gąszczu liberalizmów. Próba periodyzacji i klasyfikacji, Lublin 2004.
37
Szeroką dyskusję tej problematyki oferuje S. Holmes, Anatomia antyliberalizmu, tłum. J. Szacki, Kraków 1998.
38
J.M. Buchanan, The Limits of Liberty: Between Anarchy and Leviathan, Chicago 1977.
39
Zob. np. B. Akinrinade, Human Rights and State Collapse in Africa, Utrecht 2009.
Zob. T. Tulejski, V. Mandrik, Instytucje i prawo w islandzkich sagach z XII i XIII wieku, Czasopismo Prawno-Historyczne 2006,
nr 58, z. 1, s. 165–182.
40
41
Z. Rymaszewski, Refleksje nad państwem, Sprawozdania z Czynności i Posiedzeń Naukowych Łódzkiego Towarzystwa Naukowego 1996,
nr 50, s. 119–127.
66