wyświetl artykuł

„Zmodernizowane doskonalenie nauczycieli szansą na lepszą jakość edukacji w powiecie m. Łomża”
Projekt współfinansowany przez Unię Europejską w ramach Europejskiego Funduszu Społecznego
Materiały dla uczestników konsultacji
grupowych - Emisja głosu.
„Ciało człowieka w całej swojej psychofizjologii
jest instrumentem głosu.”
II Liceum Ogólnokształcące
Łomża, 2015-03-18
Łomżyńskie Centrum Rozwoju Edukacji w Łomży
ul. Polna 16; 18-400 Łomża
tel. 86-218-05-44
mail: [email protected]
„Zmodernizowane doskonalenie nauczycieli szansą na lepszą jakość edukacji w powiecie m. Łomża”
Projekt współfinansowany przez Unię Europejską w ramach Europejskiego Funduszu Społecznego
I. Narząd głosu
Głos jest podstawowym narzędziem pracy nauczyciela. Mimo, że wszyscy mówimy
dużo i narząd głosu może sprostać niezmiernie wygórowanym wymaganiom, to jednak w tej
szczególnej grupie zawodowej, jaką stanowią nauczyciele, problemy dotyczące fonacji
występują znacznie częściej, stając się niekiedy nawet przyczyną konieczności rezygnacji
z pracy w zawodzie.
Głos jest złożonym zjawiskiem akustycznym i mechanicznym. Do jego wytwarzania
niezbędne jest sprawne funkcjonowanie tzw. traktu głosowego składającego się
z narządów, które:
 zabezpieczają przepływ strumienia powietrza wydechowego niezbędnego
do produkcji głosu; należą do nich: płuca, oskrzela i tchawica,
 wytwarzają dźwięk (generują tzw. ton podstawowy); narządem tym jest krtań,
 formują barwę głosu i tworzą głoski; do narządów tych należą: krtań, gardło, jama
ustna, nos i zatoki przynosowe.
Z powyższego wynika, że mowa to nie tylko zbiór słów, związków wyrazowych i form
gramatycznych, to także strona akustyczna języka, na którą składają się dwa zasadnicze
elementy:
• artykulacja, która w wyniku funkcjonowania narządów artykulacyjnych – głównie jamy
ustnej i gardłowej – umożliwia przekazywanie informacji (artykulacja to ruchy narządów
mowy powodujące wytwarzanie głosek);
• samo powstawanie i wydawanie głosu wynikające z funkcjonowania krtani.
Do wykonania obu tych czynności potrzebna jest energia czerpana z pracy mięśni, które
w rozmaity sposób przeciwstawiają się prądowi wydychanego powietrza. W praktyce to jest
właśnie emisja głosu.
EMISJA GŁOSU to połączenie czynności oddychania i artykulacji pozostających
jednocześnie w ścisłym związku ze zjawiskiem rezonansu (piersiowego i głowowego).
Między tymi trzema elementami (oddychaniem, artykulacją i rezonansem) musi być
zachowana równowaga. Problem z jednym z tych elementów, np. z oddychaniem,
powoduje zaburzenia w pozostałych.
Głos mówiony charakteryzuje się trzema podstawowymi cechami. Są nimi:
• wysokość,
• natężenie,
• barwa głosu.
WYSOKOŚĆ GŁOSU
Osoby mówiące żywo i barwnie posługują się rozpiętością skali głosu sięgającą sześciu
dźwięków, a wypowiadające się monotonnie – mieszczą się w obrębie trzech dźwięków. Im
mamy większą rozpiętość skali głosu podczas mówienia, tym wzbudzamy większe
zainteresowanie. Przeciętnie wykorzystujemy rozpiętość 4–5 dźwięków.
Łomżyńskie Centrum Rozwoju Edukacji w Łomży
ul. Polna 16; 18-400 Łomża
tel. 86-218-05-44
mail: [email protected]
„Zmodernizowane doskonalenie nauczycieli szansą na lepszą jakość edukacji w powiecie m. Łomża”
Projekt współfinansowany przez Unię Europejską w ramach Europejskiego Funduszu Społecznego
Do zaburzeń wysokości głosu mówionego zaliczamy za wysoką impostację (czyli
wydobywanie) głosu. Taki głos jest wysoko upozowany i piskliwy, a zatem niemiły dla ucha.
Problem ten wynika to z wieloletniego intensywnego, a jednocześnie niewłaściwego,
posługiwania się głosem.
NATĘŻENIE GŁOSU MÓWIONEGO
Gdy spokojnie rozmawiamy, „wytwarzamy” głos o natężeniu 30–60 decybeli.
Ale nauczyciele, mówiąc do klasy, muszą zwiększać natężenie swojego głosu.
Wśród zaburzeń głośności wyróżnia się głos za silny i głos za słaby w stosunku
do okoliczności i funkcji wypowiedzi. Mówimy za głośno, gdy mamy przytępiony słuch.
Są też osoby, które natura wyposażyła w tubalny głos. Gdy mówimy za głośno, zwykle
forsujemy struny głosowe (niebezpieczeństwo ich przemęczenia), gdyż nie zawsze to nasze
głośne i wyraźne mówienie jest ustawione na właściwym oddechu. Mówienie za ciche
z kolei może być spowodowane: asceniczną konstytucją (czyli wątłą budową ciała),
wyczerpaniem lub chorobą, nieprawidłową emisją głosu albo jego zablokowaniem (czyli
niemożnością zwiększenia natężenia głosu).
BARWA GŁOSU
Każdy z nas ma indywidualną barwę głosu. Najczęstszym zaburzeniem barwy głosu jest
jego charakterystyczne zabarwienie nosowe. Tak zwane nosowanie powoduje z kolei różne
zaburzenia czynnościowe, np. skrócone oddychanie (w efekcie zmniejszenie nośności
i dźwięczności głosu), a także szybkie męczenie się głosu. Barwa nosowa jest niemiła dla
słuchaczy. Kolejna wada związana z barwą głosu to tzw. głos przedmuchany. Objawia się
ona słyszalnymi w głosie szumami, wynikającymi z chorób krtani, nadużywania używek,
nieprzebywania na świeżym powietrzu itp.
II. Czynniki wpływające na głos
Na stan narządu głosu istotny wpływ mają zarówno obciążenia fizyczne, jak
i psychospołeczne. Szczególnie widoczne jest to u osób posługujących się głosem
zawodowo, tj. nauczycieli, aktorów, wokalistów, spikerów czy lektorów.
Specyfika pracy nauczyciela, narażenie na stres zawodowy oraz niekorzystne czynniki
środowiskowe, sprawiają, że problemy związane z jakością głosu, są w tej grupie
zawodowej szczególnie nasilone.
Wśród przyczyn zaburzeń głosu o podłożu zawodowym (dysfonii zawodowych) należy
wymienić następujące czynniki zewnętrzne:
 przedłużony czas pracy głosem,
 praca w hałasie,
 nieodpowiednie warunki akustyczne sal,
 brak wyposażenia w aparaturę nagłaśniającą,
 złe warunki klimatyczne pomieszczeń (suche, przegrzane, zapylone powietrze),
 częste infekcje dróg oddechowych w środowisku pracy, charakterystyczne zwłaszcza
dla grupy wiekowej dzieci,
 obciążenia społeczne wynikające m.in. z wad organizacyjnych oraz nieprawidłowych
relacji interpersonalnych w placówkach pedagogicznych.
Łomżyńskie Centrum Rozwoju Edukacji w Łomży
ul. Polna 16; 18-400 Łomża
tel. 86-218-05-44
mail: [email protected]
„Zmodernizowane doskonalenie nauczycieli szansą na lepszą jakość edukacji w powiecie m. Łomża”
Projekt współfinansowany przez Unię Europejską w ramach Europejskiego Funduszu Społecznego
Do czynników ryzyka powstania schorzeń krtani, specyficznych indywidualnie dla osób
pracujących w zawodach wymagających specjalnej wytrzymałości głosowej, określanych
jako czynniki wewnętrzne, można zaliczyć:
 nieprawidłową technikę emisji głosu,
 brak przestrzegania higieny narządu głosu (np. palenie papierosów czynne i bierne,
picie mocnej kawy lub herbaty),
 nieprawidłowości konstytucjonalne traktu głosowego (np. wrodzone asymetrie
lub dysplazje krtani, gardła i podniebienia),
 wadliwą postawę podczas emisji głosu w pracy,
 przewlekłe choroby laryngologiczne (np. przewlekłe zapalenia zatok lub migdałków),
 schorzenia ogólne (np. alergie, zaburzenia hormonalne),
 refleks żołądkowo-przełykowy, często rozpoznawany po raz pierwszy podczas
endoskopii krtani,
 zaburzenia adaptacji w stresie zawodowym.
Dodatkowym czynnikiem ryzyka rozwoju zaburzeń głosu jest niewłaściwe leczenie
wczesnych objawów dysfonii zawodowych np. traktowanie tzw. zmęczenia głosowego jako
ostrego zapalenia krtani.
Do najważniejszych przyczyn wpływających na stan głosu u nauczycieli należy zaliczyć
nieprawidłową technikę emisji głosu.
III. Badanie narządu głosu
Im dłużej wykonujemy zawód nauczyciela, im mniej umiejętnie posługujemy się głosem,
a do tego im mniej dbamy o jego higienę i pielęgnację, tym większe jest
prawdopodobieństwo, że dopadną nas choroby krtani.
Zwykle zaczyna się od ostrego zapalenia krtani (głos ochrypły, obłożony, trzeszczący,
kaszel z wydzieliną śluzową). Jeżeli nie wyleczymy całkowicie tej choroby
(m.in. zignorujemy bezwzględny zakaz mówienia przez 7 dni!) i nie zaczniemy przestrzegać
wszystkich zasad właściwego posługiwania się głosem, to choroba będzie powracać
i przerodzi się w przewlekłe zapalenie krtani (długo trwająca chrypka, okresowe poprawy
i pogorszenia, szybko męczący się głos). Następny etap to pojawienie się guzków fałdów
głosowych (głos jest nieczysty, chuchający, ochrypły, drżący, krótki czas fonacji, trudności
w utrzymaniu wysokości tonu i w oddychaniu). Guzki najpierw próbuje się leczyć
farmakologicznie, najczęściej nieskutecznie, nierzadko więc dochodzi do interwencji
chirurgicznej.
Krok kolejny to polipy (podczas mówienia występuje wrażenie słyszenia dwóch różnych
wysokości głosu, chrypka o różnym nasileniu – do bezgłosu włącznie, głośne oddychanie).
Zmiany te są znacznie większe od guzków i w związku z tym bardzo utrudniają mówienie.
Polipy leczy się chirurgicznie.
Łomżyńskie Centrum Rozwoju Edukacji w Łomży
ul. Polna 16; 18-400 Łomża
tel. 86-218-05-44
mail: [email protected]
„Zmodernizowane doskonalenie nauczycieli szansą na lepszą jakość edukacji w powiecie m. Łomża”
Projekt współfinansowany przez Unię Europejską w ramach Europejskiego Funduszu Społecznego
Narząd głosu oceniany jest w badaniu foniatrycznym (specjalizacja lekarska
zajmująca się zaburzeniami głosu, słuchu, mowy i języka). Badanie to u osoby posługującej
się zawodowo głosem powinno być zawsze poprzedzone dokładnym wywiadem
dotyczącym środowiska pracy, godzinowego obciążenia głosu dziennie i tygodniowo oraz
liczby przepracowanych lat w zawodzie. Wywiad powinien też uwzględniać informacje
dotyczące dotychczasowych zaburzeń głosu i ich leczenia, chorób współistniejących,
przyjmowanych leków (szczególnie hormonalnych), nałogu palenia papierosów oraz wpływu
stanów emocjonalnych na jakość głosu. Ocenie podlega również charakter głosu, sposób
jego tworzenia, tor oddychania, czas fonacji, uczynnianie rezonatorów, średnie położenie
głosu i jego zakres oraz zdolność kompensacyjna krtani. Charakter głosu określany jest
jako dźwięczny, matowy, obłożony, ochrypły lub zupełny bezgłos. Prawidłowy głos
(eufoniczny) w ocenie subiektywnej powinien być dźwięczny, czysty, pozbawiony
komponenty szumowej, niemęczliwy, bogaty rezonansowo, tworzony z miękkim
nastawieniem
głosowym,
bez
napięcia
wewnętrznego
i bez napinania mięśni szyi. Wysokość jego powinna odpowiadać płci i wiekowi. Głos
normalny powinien posiadać odpowiednią „giętkość”, wyrażającą się w płynnych zmianach
wysokości i głośności w czasie wypowiadania treści słownych. Do oceny percepcyjnej
(odsłuchowej) głosu służą usystematyzowane skale, używane przez foniatrów i terapeutów
głosu. Najczęściej stosowana jest skala GRBAS. Skala ta opisuje zburzenia głosu,
za pomocą dobrze zdefiniowanych pięciu parametrów: G (grade of hoarseness) – stopień
chrypki, R (roughness) – szorstkość głosu wynikająca z nieregularności drgań fałdów
głosowych, B (breathiness) – głos chuchający, będący wynikiem wydobywania się
powietrza w czasie fonacji przez niezwartą głośnię, A (asthenic) – głos słaby asteniczny
i S (strained) – głos napięty, hyperfunkcjonalny. Pięcioparametrowa skala GRBAS posiada
cztery stopnie natężenia zaburzeń i tak „0” – oznacza głos normalny, „1” – lekkie nasilenie,
„2” – mierne, „3” – ciężkie nasilenie zaburzenia w odniesieniu do wszystkich parametrów.
IV. Zapobieganie zaburzeniom głosu
W celu zapobiegania zaburzeniom głosu, potrzebna jest szeroko rozumiana profilaktyka.
Powinna ona polegać na:



Profilaktycznych
badaniach
lekarskich
(laryngologicznych,
foniatrycznych
i logopedycznych) kandydatów oraz absolwentów szkół pedagogicznych,
Szkoleniach w zakresie prawidłowego oddychania i emisji głosu oraz zasad higieny
narządu głosu,
Szkoleniach dla lekarzy pierwszego kontaktu i laryngologów w zakresie podstawowej
opieki nad osobami zawodowo narażonymi na nadmierny wysiłek głosowy.
Szkolenie głosu, przygotowanie go do pracy tak, aby nie męczył się i nie ulegał
zaburzeniom, polega przede wszystkim na nauce prawidłowej emisji głosu. Osoba mająca
prawidłowo wyszkolony głos jest w stanie znieść długotrwały wysiłek głosowy, bez
jakichkolwiek oznak zmęczenia.
Łomżyńskie Centrum Rozwoju Edukacji w Łomży
ul. Polna 16; 18-400 Łomża
tel. 86-218-05-44
mail: [email protected]
„Zmodernizowane doskonalenie nauczycieli szansą na lepszą jakość edukacji w powiecie m. Łomża”
Projekt współfinansowany przez Unię Europejską w ramach Europejskiego Funduszu Społecznego
Na emisję głosu składa się zespolona czynność oddychania, fonacji i artykulacji
w połączeniu ze zjawiskami rezonansu w przestrzeniach rezonacyjnych klatki piersiowej,
krtani i nasady. Prawidłowa emisja głosu wiąże się ze spełnieniem następujących
warunków:




opanowaniem prawidłowego toru oddechowego,
prawidłową czynnością fałdów głosowych,
właściwym używaniem rezonatorów,
wyraźną artykulacją.
Ćwiczenia oddechowe:
Ćwiczenia w pozycji leżącej (na plecach na płaskim podłożu):







Spokojny wdech i wydech, jedna dłoń ułożona na klatce piersiowej, druga na
brzuchu (sprawdzamy tor oddychania – powinien unosić się brzuch, a nie klatka
piersiowa). Wdech wykonujemy nosem, wydech ustami. Ćwiczenie powtarzamy
3 razy.
Pozycja jak wyżej, w czasie wydechu syczymy. Po wdechu na moment
zatrzymujemy powietrze. Powtarzamy 3 razy.
Syczenie z przerwami (zatrzymujemy wydech na 1 sekundę) bez dobierania
powietrza. Trzy przerwy.
Syczymy legato na jednym wydechu ze zmianą natężenia dźwięku (raz głośniej,
raz ciszej). Powtarzamy ćwiczenie kilka razy.
Syczymy staccato – kilka powtórzeń (wg możliwości). Ćwiczenia w pozycji leżącej
na brzuchu:
Ramiona wyprostowane trzymamy przed sobą, podczas wdechu unosimy ręce i nogi,
podczas wydechu syczymy legato.
Ćwiczenie wykonujemy tak, jak poprzednie, ale podczas wydechu syczymy staccato.
Kilkakrotnie powtarzamy ćwiczenie.
Ćwiczenia w pozycji stojącej:





Stoimy w lekkim rozkroku, plecy wyprostowane, jedna dłoń ułożona na brzuchu
(na wysokości pępka), druga na klatce piersiowej. Wykonujemy kilka wdechów
i wydechów kontrolując tor oddechowy.
Pozycja jak wyżej. W czasie wdechu unosimy ramiona w bok, w czasie wydechu
wolno opuszczamy ramiona do pozycji wyjściowej.
Wdech z jednoczesnym szybkim uniesieniem rąk do boku, wydech z powolnym
przesuwaniem rąk do przodu, aż do zupełnego ich złączenia.
Opieramy głowę na złączonych z tyłu dłoniach. Przy wdechu przesuwamy łokcie
silnie do tyłu, przy wydechu łokcie przesuwamy do przodu, aż do ich zetknięcia się.
Jedną rękę kładziemy na brzuchu, w drugiej trzymamy zapaloną świecę w odległości
ok. 20 – 35 cm od twarzy na wysokości ust. Wykonujemy szybki wdech, a następnie
wydychamy powietrze równomiernie dmuchając tak, aby utrzymać jak najdłużej
odchylony płomień świecy.
Łomżyńskie Centrum Rozwoju Edukacji w Łomży
ul. Polna 16; 18-400 Łomża
tel. 86-218-05-44
mail: [email protected]
„Zmodernizowane doskonalenie nauczycieli szansą na lepszą jakość edukacji w powiecie m. Łomża”
Projekt współfinansowany przez Unię Europejską w ramach Europejskiego Funduszu Społecznego






Naśladujemy zdyszanego pieska (wdech i wydech bardzo szybki) - na sylabach:
cha - cha...
Wciągamy powietrze nosem wyobrażając, że wąchamy bukiet bardzo pachnących
kwiatów, zatrzymujemy na chwilę, wypuszczamy powietrze ustami swobodnie.
Dłonie kładziemy: jedna na brzuchu, druga na boku w pasie (dolna okolica żeber).
Wciągamy powietrze ustami - całkowity pełny wdech. Powietrze zatrzymujemy, ale
tylko na chwilę. Wypuszczamy bardzo wolno, dmuchając jak najdłużej. Podczas
wdechu należy unikać sytuacji, kiedy się "usztywniamy" (nie nabierajmy skrajnie
dużo powietrza, powoduje to zbyt duże napięcie), cały czas jesteśmy rozluźnieni,
a dłońmi kontrolujemy nasze ciało.
Całkowity, pełny wdech ustami, przez chwilę zatrzymujemy powietrze.
Wydmuchujemy je z dużą energią, wyobrażając, że mamy zdmuchnąć wszystkie
świeczki z tortu. Dłońmi ułożonymi jak w ćw. 3 kontrolujemy, jak zachowuje się nasze
ciało, zwłaszcza podczas wydechu.
Nabieramy i wypuszczamy powietrze z otwartymi ustami tak, jakbyśmy bardzo
mocno wzdychali.
Kładziemy się na plecach, na brzuch kładziemy książkę, jedna ręka wzdłuż ciała,
druga na książce (nie uciskać). Wciągamy powietrze spokojnie ustami i nosem
i wypuszczamy energicznie krótkimi "porcjami" (wielokrotnie) na spółgłosce "s",
"uderzając" powietrzem. Książka na brzuchu powinna za każdym razem
"podskakiwać".
Głębokie wdechy i spokojne wydechy rozluźniają napięcie mięśniowe narządów głosu
i ciała podczas sytuacji stresowych, pomagają podczas tremy, np. w czasie publicznych
wystąpień.
Ćwiczenia na legato
1. Naśladujemy syrenę na sylabie "wi", rozpoczynamy dźwiękiem od niskiego rejestru
(ale wygodnego dla naszego głosu - nie za nisko) i "jedziemy" do góry, później
analogicznie z góry na dół - nie przerywając, na jednym oddechu.
Ćwiczenie jednocześnie uczy gospodarowania oddechem i wydłuża czas wydechu.
2. Na jednym dźwięku o wygodnej dla nas wysokości wymawiamy sylaby legato, łącząc
je i mówiąc na jednym oddechu:
a. mi - je - mi - jo - mi - je - mi - jo...
b. hi - jo - hi - ju - hi - jo - hi - ju...
c. wi - ja - wi - jo - wi - ja - wi - jo...
3. Składamy dłonie "okrągło" przy ustach tak, jak byśmy chcieli krzyknąć w lesie i
usłyszeć echo, głośno krzyczymy, rozpoczynając wyższym dźwiękiem,
samogłoskami:
Łomżyńskie Centrum Rozwoju Edukacji w Łomży
ul. Polna 16; 18-400 Łomża
tel. 86-218-05-44
mail: [email protected]
„Zmodernizowane doskonalenie nauczycieli szansą na lepszą jakość edukacji w powiecie m. Łomża”
Projekt współfinansowany przez Unię Europejską w ramach Europejskiego Funduszu Społecznego
Ćwiczenie, oprócz techniki legato, uczy jak bezpiecznie krzyczeć lub bardzo głośno
mówić (na impuls oddechowy). Pamiętajmy o łączeniu dźwięków.
4. Na dwóch sąsiednich dźwiękach (niższym i wyższym) robimy "syrenę" (alarm
samochodowy) na sylabach:
Ćwiczenie wykonujemy jak najdłużej na jednym oddechu, pamiętając o legato.
5. Na dźwiękach rozpoczynających piosenkę - toast "Sto lat" (sol - mi) wymawiamy
melodyjnie sylaby łącząc je (legato) i mówiąc na jednym oddechu:
a. hi - ja - wi - ja - mi - ja...
b. hi - jo - wi - jo - mi - jo...
c. hi - ju - wi - ju - mi - ju...
d. hi - je - wi - je - mi - je...
Wszystkie ćwiczenia wykonujemy po uprzednim prawidłowo wykonanym wdechu (pełnym,
nie za dużym, ramiona nie unoszą się do góry). Jeżeli faza wydechu wydaje nam się za
krótka, wówczas poćwiczmy nabieranie powietrza nosem (tak jak byśmy wąchali kwiaty).
Łomżyńskie Centrum Rozwoju Edukacji w Łomży
ul. Polna 16; 18-400 Łomża
tel. 86-218-05-44
mail: [email protected]
„Zmodernizowane doskonalenie nauczycieli szansą na lepszą jakość edukacji w powiecie m. Łomża”
Projekt współfinansowany przez Unię Europejską w ramach Europejskiego Funduszu Społecznego
Praktyczne uwagi
1. Głębokie wdechy i spokojne wydechy rozładowują napięcie nerwowe.
2. Unikajmy używania głosu w stanach silnego zdenerwowania (zwłaszcza krzyku).
3. Z suchością w ustach poradzimy sobie przygryzając lekko koniuszek języka.
4. Nie doprowadzajmy do skrajnego zmęczenia głosowego, róbmy kilkuminutowe
przerwy w mówieniu czy śpiewaniu. Wskazane jest również popijanie ciepłych
płynów, tj. woda, kompot.
5. Gazowane i zimne napoje powodują chrypkę, głos może stać się "matowy". Zły
wpływ mają również: piwo, mocne alkohole, sok z czerwonej porzeczki, czekolada,
dym papierosowy.
6. Niewskazane jest używanie głosu w niskich temperaturach (np. na podwórku).
7. Unikajmy mówienia na zbyt "podniesionym głosie" jak i również zbyt nisko. Nie
mówmy także za cicho (większe zużycie powietrza, potrzebne mocne podparcie
oddechowe).
8. Wyraźne wymawianie tekstu i dobra dykcja sprzyjają poprawnej fonacji (rozruszajmy
ćwiczeniami zbyt leniwe usta).
9. Dobry, pełny oddech sprzyja zdrowiu i zdrowemu, młodemu wyglądowi.
LITERATURA:
1.
2.
3.
4.
Śliwińska – Kowalska M. Głos narzędziem pracy. Poradnik dla nauczycieli.
Tarasiewicz B. Mówię i śpiewam świadomie.
Toczyska B. Elementarne ćwiczenia dykcji.
Wojtyński Cz. Emisja głosu.
Łomżyńskie Centrum Rozwoju Edukacji w Łomży
ul. Polna 16; 18-400 Łomża
tel. 86-218-05-44
mail: [email protected]