Zazdrość, która zabija: Kain i Abel

Cykliczne spotkanie biblijne – rok 2009/2010
Zazdrość, która zabija: Kain i Abel
Rdz 4, 1-16
1. Ogólne wiadomości o tekście – pochodzi z tradycji Jahwistycznej
- Kain to symbol cywilizacji osiadłej i rolniczej, a Abel to symbol cywilizacji koczowniczo-pasterskiej;
- sformułowanie „synowie Adama i Ewy” to określenie potomstwa ludzkiego;
- historia ta demonstruje dalsze działanie i szerzenie się zła oraz jak wygląda życie bez Boga;
- w wypadku pierwszych ludzi u podstaw grzechu leżało niewłaściwe korzystanie z wolności, a w
wypadku Kaina i Abla podstawą jest grzech pierworodny, gdyż nie żyją już w raju czyli miejscu
spotkania z Bogiem;
- by zbliżyć się do Boga dokonują obrzędu – składają ofiarę: Bóg przyjmuje ofiarę młodszego brata, a
ofiarę starszego odrzuca ze względu na jego złe postępowanie;
- Kain był zawistny wobec Abla i dał się tej zawiści ponieść, czego konsekwencją było bratobójstwo,
gdyż skaza grzechu pierworodnego nie zwalnia nikogo od odpowiedzialności za swoje czyny;
- pytanie Boga do Kaina po zabójstwie Abla podobne jest do pytania skierowanego w raju do Adama:
istnieje jednak zasadnicza różnica: Adam przyznał się do winy, choć chciał zrzucić część
odpowiedzialności na Ewę, a Kain cały czas pozostaje zatwardziały i nie chce się przyznać do tego co
zrobił – dlatego odpowiada wymijająco;
- w pytaniach Boga widać wyraźnie, jak człowiek który odchodzi od Niego gubi się w swoim życiu, a
zerwanie więzi z Bogiem przynosi także zerwanie więzi z drugim człowiekiem;
- Adam w raju otrzymuje obietnice zwycięstwa, a Kain, który skrzywdził swojego brata Abla ze względu
na swoją zatwardziałość skazuje sam siebie na odrzucenie i samotność;
- mimo niewierności Kaina Bóg nie pozostawia go na pastwę losu, gdyż jest wierny swojej miłości do
człowieka i gdy Kain skarży się na swój los oraz odwołuje się do miłosierdzia Boga, to On bierze go w
opiekę: daje znamię, które ma go chronić od zemsty ludzi;
- doświadczenie Kaina i Abla, to nie doświadczenie jednostek, ale przedstawienie doświadczenia wielu
ludzi wszystkich czasów, gdyż w każdym człowieku jest coś z Kaina i Abla;
2. Schemat tekstu:
- historia przyjścia na świat potomstwa Adama i Ewy – Rdz 4, 1-2a;
- charakterystyka Kaina i Abla – Rdz 4, 2b;
- obrzęd składania ofiary Bogu – Rdz 4, 3-5;
- dialog Boga z Kainem, dotyczący jego postępowania – Rdz 4, 6-7;
- zabójstwo Abla przez Kaina – Rdz 4, 8;
- dialog Boga z Kainem na temat jego grzechu – Rdz 4, 9-15;
- wskazanie miejsca zamieszkania Kaina i jego potomstwa – Rdz 4, 16;
- genealogia potomstwa Kaina – Rdz 4, 17-24 (tekst nie omawiany);
- niekiedy inny podział: przedstawienie dwóch braci (Rdz 4, 1-5), spór między nimi zakończony zbrodnią
Kaina (Rdz 4, 6-8), sąd Jahwe nad Kainem (Rdz 4, 9-12) i pojednanie Kaina z Bogiem (Rdz 4, 13-16);
3. Znaczenie niektórych symboli
TEKST
4, 1-7
OFIARA
KAINA
I
ABLA
ZNACZENIE TEKSTU
- imię Kain oznacza „włócznia” lub „kowal” czy „rzemieślnik” (w języku
arabskim ten, który obrabia metale), a imię Abel oznacza „podmuch wiatru”
lub „stado” czy „stróż stada” (w języku arabskim do dziś „stado
wielbłądów”) – ich historia stanowi przykład podejmowania przez
człowieka decyzji moralnych – sprawa pokusy;
- nie zostały przedstawione, jako mające związek z grzechem czy mogące
wyjednać przebaczenie;
- hebrajskie słowo tutaj użyte bardziej odnosi się do ofiary pokarmowej, o
której mówi Księga Kapłańska (por. Kpł 2);
- zadaniem ofiary było wyrażenie Bogu wdzięczności za Jego dobroć – Bóg
nie domagał się ich, ale zaaprobował jako sposób wyrażenia wdzięczności;
- każdy z braci składał dar z tego, co wypracował, ale zapewne Kain składał
swój dar niechętnie i dlatego nie został on przyjęty – niewykorzystane
ostrzeżenie Boga przed grzechem, który już rodził się w sercu Kaina;
- jednak nie ma w opowiadaniu pokreślonego faktu dlaczego ofiara Abla była
milsza Bogu i szukanie na to pytanie odpowiedzi jest bezsensowne, gdyż
autorowi chodziło o pokazanie na tym tle reakcji Kaina;
- zgodnie z zasadami starożytnego dziedziczenia Kain ma tu pozycję
uprzywilejowaną, gdyż otrzymał podwójną część majątku i
błogosławieństwo, ale Bóg na to nie patrzy, ale wybiera ofiarę Abla –
wyższość Kaina prowadzi go do grzechu;
- często temat ten będzie powracał przy wyborze słabych i pokornych (np.
Dawid);
- reakcja Kaina polegała na tym, że pozwolił się opanować gniewowi i
4, 8-10
zazdrości, związanym z przyjęciem przez Boga ofiary Abla i nieprzyjęciem
BRATOBÓJSTWO
Jego ofiary;
- uczucia te, rodzące się w nim i podsycane, sprowadziły go na drogę
zamierzonej, ale niekontrolowanej przemocy;
- Kain, jako zabójca, został opisany bardzo oszczędnie w tym opowiadaniu,
gdyż jego czyn był oczywisty i przerażający;
- autor biblijny przywiązuje tu większą wagę do następstw tego czynu, gdy
Bóg wykazuje troskę o brata a cyniczna odpowiedź Kaina zostaje
odrzucona;
- podstawową myślą jest to, że Bóg chce, aby człowiek był stróżem swego
brata pod karą klątwy;
- wołanie krwi związane jest z tym, że uważano ją za siedlisko życia, a
niesłusznie przelana domagała się sprawiedliwości;
- wędrowny styl życia, który staje się przekleństwem Kaina symbolizuje jeden
4, 11-12
z porządków ekonomiczno-społecznych starożytnego świata;
WĘDROWNY
- po udomowieniu zwierząt, ok. 8000 przed Chrystusem głównym zajęciem
STYL
ludności wiejskiej stała się hodowla i wędrowne pasterstwo połączone z
ŻYCIA
handlem (widać to w historii Józefa);
- pewne grupy skoncentrowały się jednak na wypasaniu owiec i kóz, a zatem
w zależności od pór roku zmieniały miejsce wypasu;
- korzystano ze szklaków, obok których można było znaleźć wodę dla
zwierząt i pokarm dla nich, co czasem budziło niepokoje, gdyż rolnicy
pragnęli ogradzać swoje pola, a pasterze potrzebowali otwartych przestrzeni
(charakterystyczna jest historia Abrahama i jego rodziny, kiedy wobec
kłótni ich pasterzy następuje rozdzielenie się);
- czasami zawierano umowy z sąsiednimi wioskami, aby można było wypadać
owce czy kozy na polach, kiedy było już po żniwach;
- czasem pasterze popadali w konflikt z bardziej osiadłymi mieszkańcami, ze
4, 13-15
ZEMSTA
KRWI
4, 15
ZNAMIĘ
KAINA
4, 17-24
POTOMKOWIE
KAINA
względu na grabieże oraz walkę o dostęp do wody (pokazuje to historia
Mojżesza i córek Jetry, które zostały odpędzone od studni – Wj 2, 16-22);
- władcy próbowali zapanować nad ludami wędrującymi, które wchodziły na
ich tereny, ale było to mało skuteczne (podobnie z losem Narodu
Wybranego w czasie Jego wędrówki przez pustynię do Ziemi Obiecanej);
- owocem tej sytuacji było powstanie gatunku opowieści, które opowiadały o
konflikcie pasterzy i rolników, którzy rywalizowali między sobą o prawo do
ziemi;
- wygnanie na miejsce pustynne oznacza odosobnienie, gdyż było ono wg
Biblii miejscem dla demonów i ludzi wyjętych spod prawa;
- na terenach, gdzie władza była ugruntowana bardzo słabo dochodziło do
częstych waśni między rodakami;
- obowiązywała tu, zapisana też w Starym Testamencie zasada „oko za oko”
(jak w Kodeksie Hamurabiego), dlatego domagano się śmierci zabójcy w
zamian za śmierć członka rodziny (czasem też podnoszony argument w
dyskusji za karą śmierci);
- więzy krewi stanowiły bowiem podstawę do obrony czci i godności rodu –
puszczenie płazem winy oznaczałoby słabość rodu, który nie egzekwuje
kary, co powodowałoby bogacenie się innych kosztem tych ludzi;
- słowa Kaina wskazują na istnienie szerszej rodziny i na to, że dalsza rodzina
Abla może szukać zemsty na bratobójcy;
- słowo hebrajskie użyte w tym miejscu nie oznacza tatuażu czy też piętna,
jakim znaczono w starożytności np. niewolników czy zbrodniarzy;
- chodzi o jakiś znak Boży, którego przykładem umieszczenie go na czołach
niewinnych z Jerozolimy (por. Ez 9, 4-6);
- mógł to być zewnętrzny znak nakazujący szacunek wobec niego lub znak, że
nie zostanie skrzywdzony czy zaatakowany przez ludzi;
- Bóg umożliwia zatem Kainowi nowy początek, choć kraj Nod bardzo
wyraźnie wskazuje na wyobcowanie czy oddalenie od Boga i na tułaczkę;
- Kain co prawda będzie żył z poczuciem winy, ale życie nie zostaje mu
odebrane w sposób bezpośredni przez Boga czy pośredni za sprawą ludzi;
- darowane życie stanowi zaproszenie do pokuty, zadośćuczynienia i
odwrócenia się od popełnianego zła;
- Kain w pewnym sensie zaczyna żałować swojego powstępowania, widząc co
utracił, ale wątpi w możliwość przebaczenia – nie podważa słuszności kary,
a to już jest element przyznania się do winy;
- ciekawą rzeczą jest to, że u niektórych Arabów (Zajordanie) nie wolno zabić
bratobójcy, ale jest on wyrzucony ze szczepu i nikt nie może go przyjąć,
nawet wrogowie – jest zatem naznaczony, nie ma prawa azylu i staje się
obcym;
- nie stanowi sedna, ale warty jest przynajmniej pobieżnego omówienia, gdyż
zawiera wiele ciekawych informacji, szczególnie o Kainie i Lameku (jego
żądzą odwetu ma wielkie rozmiary w. 23-24);
- 1. Kain wybudował miasto Henoch (w. 17);
- 2. W relacjach między mężczyzną i kobietą obowiązywała poligamia (w.
19);
- 3. Udomowienie zwierząt (w. 20);
- 4. Istnienie instrumentów muzycznych (w. 21);
- 5. Rozwój starożytnej metalurgii (w. 22);
4. Odwołania do tekstów z Bliskiego Wschodu w biblijnym opisie stworzenia
człowieka
MEZOPOTMASKIE
- podobieństwa w opowiadaniu do historii na temat początków pracy człowieka.
SUMERYJSKIE
- mity: „Lahar i Asznan”, „Enki i porządek świata” i „Dumuzi i Enkimdu”.
5. Wnioski
- pierwszym dowodem zazdrości jest niewłaściwe interesowanie się innymi (zamiast zajmować się
swoimi sprawami czy brakami, ktoś nieustannie szuka tego u innych);
- postawa taka prowadzi do niewłaściwej rywalizacji między ludźmi, nawet na płaszczyźnie religijnej
(wyścig szczurów);
- wynikiem takiej postawy są wzniecane konflikty, a wraz z nimi przychodząca narastająca nienawiść;
- dalszą konsekwencją jest zabójstwo drugiego człowieka, które wcale nie musi oznaczać drastycznego
pozbawienia życia, ale być odebraniem prawa do wolności, , prawdy, pokoju, miłości, radości;
- Bóg jest całkowicie wolny w swoim decyzjach: kogo wybiera i komu błogosławi – gdy nie ma tego
akcentu, to w realizacji z Bogiem można popaść w zniechęcenie, niezadowolenie i rozgoryczenie, co
prowadzi do niechęci czy nawet wrogości wobec innych;
- Bóg nie rezygnuje z człowieka, nawet jeśli podda się niszczycielskiej sile zła: wyznacza drogi ocalenia,
okazuje miłosierdzie, wzywa do nawrócenia i wspomaga w wyborze dobra;
- podstawą jest motyw twarzy (już w Rdz 3) – spotkanie twarzą w twarz jest otwarciem się na innych.
Bibliografia:
Bednarz Michał. Historia Zbawienia, Tarnów 2000.
Biblia Jerozolimska, Poznań 2006.
Biblia krok po kroku. Pismo katolickie, październik nr 4(5)/2009, Pierwsze błędy ludzkości; Kain i Abel,
Kraków 2009.
Międzynarodowy Komentarz do Pisma Świętego. Komentarz katolicki i ekumeniczny na XXI wiek,
Warszawa 2001.
Pikor Wojciech, Biblijne drogi ku braterstwu, Kielce 2007.
Pismo Święte Starego i Nowego Testamentu, Częstochowa 2008.
Synowiec Juliusz OFMConv, Początki świata i ludzkości według Księgi Rodzaju, Kraków 2001.
Walton J. H., Matthews V. H., Chavalas M. W., Komentarz historyczno-kulturowy do Biblii Hebrajskiej,
Warszawa 2005.