ORGANIZACJE FARMACEUTYCZNE PODKARPACIA W LATACH

Lidia Maria CzyŜ
ORGANIZACJE FARMACEUTYCZNE
PODKARPACIA
W LATACH 1944-2000
(część I)
Wprowadzenie
Opracowanie
niniejsze, zgodnie z jego tytułem, ma na celu opisanie
i przybliŜenie formalnych i nieformalnych organizacji oraz stowarzyszeń
farmaceutycznych, jakie tworzyły się i działały w latach 1944–2000 w regionie
podkarpackim.
Stowarzyszenie - według definicji encyklopedycznej - jest dobrowolnym lub
obligatoryjnym i czasowo trwałym związkiem osób wykonujących ten sam zawód,
tworzących grupę zainteresowanych, prowadzących jednolitą działalność. WyróŜnia
się tym, Ŝe realizacja tychŜe wspólnych form nie jest podejmowana dla celów
zarobkowych. Takimi stowarzyszeniami w regionie rzeszowskim były organizacje
obejmujące swym zasięgiem grupę osób wykonujących zawód wymagający
posiadania dyplomu magistra farmacji oraz, w zakresie działalności w nich
farmaceutów, inne zrzeszenia branŜowe.
Organizacją farmaceutyczną formalną, w znaczeniu tego opracowania, jest taka,
która ze względu na wykonywany zawód aptekarza, niejako przymusza do
przynaleŜności. Takimi organizacjami były izby aptekarskie działające w latach
1944–1951 oraz reaktywowane w roku 1991, do których kaŜdy farmaceuta
wykonujący zawód aptekarski musi naleŜeć obligatoryjnie z mocy prawa. Izby
aptekarskie były i są organizacją osób wykonujących zawód aptekarza przynoszący
określone zyski, która dba o rangę i prestiŜ tego zawodu. W przypadku
niewłaściwego zachowania się członka izby aptekarskiej formalne to stowarzyszenie
ma prawo ukarania zrzeszonego w nim aptekarza.
Stowarzyszeniem farmaceutycznym nieformalnym z reguły jest stowarzyszenie
samodzielnie określające swój program i strukturę, do którego przynaleŜność jest
całkowicie dobrowolna, niezwiązana z pełnioną funkcją zawodową i, co istotne, nie
przynosząca korzyści materialnych. Jakkolwiek organizacja taka jest związkiem
o zupełnie dobrowolnym charakterze, działalność jego moŜe być potwierdzona
rejestrem urzędowym .PrzynaleŜność do tego typu stowarzyszenia świadczyć moŜe
o wysokim morale społeczności zawodowo-farmaceutycznej zdającej sobie sprawę z
rangi zadań podnoszących ogólną i specjalistyczną wiedzę swych członków. Takim,
na przestrzeni omawianego okresu, było Polskie Towarzystwo Farmaceutyczne, a na
dyskutowanym terenie - jego Oddział Rzeszowski.
Działalność pozostałych organizacji, w pracach których brali udział farmaceuci,
była poniekąd wymuszona wieloma momentami zwrotnymi historii, w tym takŜe
organizacyjno-stowarzyszeniowymi polskiego aptekarstwa, od czego nie wolne było
równieŜ aptekarstwo podkarpackie.
W dotychczasowej bibliografii dotyczącej farmacji rejonu rzeszowskiego brak
jest kompleksowego opracowania działalności tak aptekarzy, jak i farmaceutów
(w omawianym okresie pojęcie to było w róŜny sposób pojmowane) na forum
zawodowym i pozazawodowym, poza krótkimi wzmiankami i notatkami
prasowymi dotyczącymi indywidualnej pracy magistrów farmacji wyróŜniających
się swą pracą w przekroju historycznym lub wybitnymi albo nietypowymi
osiągnięciami; dlatego teŜ poniŜsze omówienie podejmuje ten temat ograniczając się
jednako do zamkniętego, aczkolwiek specyficznego dla tego regionu okresu, który
zapoczątkowało powstanie na tym terenie zupełnie nowej, nie występującej na
przestrzeni historycznej jednostki administracyjnej w postaci województwa .
Okres,
jaki upłynął od roku 1944 do przełomu tysiącleci, wydaje się
stosunkowo krótki, jest to zaledwie 56 lat, niemniej jednak jest to juŜ znaczący
odcinek czasowy, który naleŜy jak najszybciej opisać, chociaŜby ze względu na
zawodność pamięci świadków wydarzeń. Nie zawsze teŜ moŜna znaleźć dokumenty
i opisy naświetlające początki działalności organizacji formalnych i nieformalnych,
nie były to przecieŜ wydarzenia wagi państwowej i wiele dokumentów zostało po
prostu zniszczonych, tak z braku zrozumienia dla ich wartości, jak i braku miejsca do
ich przechowywania.
Czas, jaki niniejsze opracowanie stara się ująć (lata 1944–2000), obejmuje kilka
róŜniących się diametralnie okresów działalności rzeszowskich farmaceutów.
Najbardziej kłopotliwym był okres tuŜ powojenny, z jego trudnościami
dostosowania pracy podstawowego warsztatu aptekarza, jakim była i jest apteka,
w sytuacji zniszczeń materialnych i pozamaterialnych spowodowanych tak
działaniami wojennymi jak i zmianą systemu administracyjnego, a takŜe ustroju
państwowego. Wykonywanie zawodu w systemie przedsiębiorstw własności
państwa przyniosło zupełnie inne problemy, a ponowny rozwój placówek
o własności indywidualnej zmusił aptekarzy do zmiany swych przyzwyczajeń.
Mimo upływu niewielu - zdawałoby się - lat pomiędzy okresami pracy osób,
które swe wykształcenie zawodowe uzyskały na wydziałach farmaceutycznych
zdobywając co najmniej tytuł magistra farmacji, warunki pracy zmieniały się
w sposób, który za kaŜdym razem nie pozwalał na przeniesienie doświadczeń
zawodowych przez następujące po sobie pokolenia aptekarskie. Nieomal kaŜda
generacja farmaceutów musiała wypracowywać nowe metody swej pracy
i działalności zawodowej.
Obszarem, którym zajmuje się ta praca, jest teren o bardzo zróŜnicowanej na
przestrzeni biegnącego czasu historii, która nie pozwala jednoznacznie określić
zamkniętych granic geograficznych, dlatego teŜ znaczenie Podkarpacia
i Rzeszowszczyzny, uŜywane wymiennie dotyczy ziem połoŜonych w widłach Wisły
od zachodu oraz Sanu od wschodu i północy a Karpat (Beskidu Niskiego
i Bieszczadów) od południa .
Celem tejŜe publikacji jest ujęcie w jednolitym porządku chronologicznym
wszystkich płaszczyzn działania farmaceutów i aptekarzy, zrzeszonych w róŜnych
organizacjach formalnych i nie rejestrowanych przez władze administracyjne,
regionu szeroko pojętego Podkarpacia w okresie zamkniętym, charakterystycznym
dla całego kraju, wyznaczonym datami zakończenia działalności administracyjnej
II Rzeczypospolitej, spowodowanej wybuchem wojny oraz układów kończących
II wojnę światową, a rozpoczęciem nowej epoki gospodarczej i przełomem wieków.
Jakkolwiek omówienie to obejmuje okres niewiele odbiegający w czasie od
chwili jego opracowania, jednak ze względu na przebieg historii, brak jest nawet
podstawowych dokumentów odnoszących się do opisywanych organizacji,
a odległość pokoleniowa równieŜ wielokrotnie uniemoŜliwiała korzystanie ze
wspomnień bezpośrednich uczestników, niemniej jednak - mimo wszystko - część
dokumentów zachowała się w zbiorach archiwalnych państwowych, a część
w zbiorach prywatnych aptek i aptekarzy.
I. Farmacja na terenie
przedrozbiorowym
Podkarpacia
w okresie
1. Pierwsze wzmianki o aptekach
Najstarszą apteką na Podkarpaciu była oficyna załoŜona w Bieczu przez
protoplastę rodziny aptekarskiej Barianów-Rokickich – Marcina, w roku 15491.
Budynek tej apteki istnieje do dzisiaj. W Rzeszowie w XVII w. i pierwszej połowie
XVIII stulecia pracowało kilku aptekarzy, m.in. pharmacopola BłaŜej, Jan i jego syn
Sebastian Dutkowicowie, Krzysztof Nowakowski i Icek aptekarz2. W księdze
wójtowskiej zachował się „spisek rzeczy” sporządzony 30 kwietnia 1613 r. po
zmarłym aptekarzu Janie Dutkowicu, przedstawiający wcale bogaty zasób środków
leczniczych. W tym samym okresie w Jarosławiu praktykował aptekarz Stanisław
Matyskowic. W czasach bezpośrednio poprzedzających I zabór, najsłynniejszymi
aptekarzami rzeszowskimi byli Strasserowie i Jakub Gilmaister, który koncesję na
wyłączność handlu aptecznego otrzymał od dziedziczki miasta – księŜnej Joanny
Lubomirskiej3. Aptekarze w Przemyślu 12 czerwca 1591 r. otrzymali od króla
Zygmunta III Wazy przywilej wyłącznej sprzedaŜy towarów znajdujących się
w oficynach i kramach aptekarzy i kramarzy4.
1
T. Ślawski, Biecz, Rzeszów 1986, s. 18.
W. W. Głowacki, „Aptekarstwo w dawnym Rzeszowie”, „Farmacja Polska”, 1963, nr 8, s. 161-162.
3
Ibidem.
4
W. W. Głowacki, „Przywilej aptekarzy i kramarzy przemyskich z roku 1591”, „Farmacja Polska”, 1963, nr 7,
s. 129-130.
2
2. Aptekarstwo w Galicji
W 1772 r., podczas pierwszego rozbioru Polski, ziemie Podkarpacia w
całości znalazły się na terenie nowej prowincji austriackiej – Królestwa Galicji i
Lodomerii5, a apteki poddane zostały jurysdykcji przepisów zawartych w
Generalnym Zdrowotnym Normatywie, które to prawo obowiązywało apteki
austriackie od dnia 2 stycznia 1770 r. Prawo to, zwane równieŜ „NajwyŜszym
Patentem”, regulowało kwestię lustracji aptek, nadzór nad nimi i zawodem oraz
przedstawicielstwo zawodowe w tzw. „gremiach aptekarskich”6. Gremia aptekarskie
na nowych ziemiach cesarstwa utworzone zostały na wzór podobnych w monarchii
austrowęgierskiej. Pierwszym z powstałych było „Gremium Aptekarzy
Krakowskich” działające od 6 grudnia 1802 r. Apogeum jego aktywności przypadło
na lata 1831–1874. Gremium było samodzielną zawodową organizacją aptekarzy
polskich, której głównym zadaniem była ochrona interesów aptekarskich. W 1906 r.
na całym terytorium zaboru austriackiego wprowadzono ustawę o aptekach, która
obowiązywała na terenach byłej Galicji (a więc i w powstałym w 1944 r.
województwie rzeszowskim) aŜ do 1951 r. Ustawa ta wprowadzała koncesję osobistą
(pozwolenie na prowadzenie działalności dla indywidualnego aptekarza), która była
w zasadzie niesprzedaŜna.
Ponadto
potwierdzała
istnienie aptek realnych,
umoŜliwiała
otwieranie
aptek filialnych, sezonowych
i szpitalnych, a takŜe prawo
prowadzenie apteki przez
wdowę po koncesjonariuszu
przez czas wdowieństwa, a
takŜe dzieci pozostałe po
aptekarzu do czasu ich
dojścia do pełnoletności.
Wspomniana apteka realna
(inaczej „radykowana”) była
to placówka, której koncesja,
czyli pozwolenie na prowadzenie, związana było z „realnością” czyli zwykle z
domem, w którym się znajdowała i mogła zmieniać właściciela tylko pod warunkiem
zakupu całej posesji7.
5
R. Sadaj, Kto był kim w Galicji i Lodomerii, Kraków 1993, s. 4.
M. Pabis-Braunstein, „Dzieje powstania i rozwoju aptek na obszarach działania Gremium Aptekarzy
Krakowskich w latach 1802-1939”, „Farmacja Polska”, 1981, nr 8, s. 439.
7
A. Drygas, Kształtowanie się podstaw prawnych aptekarstwa w przekroju dziejowym, Gdańsk 1995, t. II, s. 52.
6
a). Galicja Zachodnia
Gdy w 1874 r. zniesiono Gremia Główne i Obwodowe, w
ich miejsce
powołano 26 maja 1874 r. Gremium Aptekarzy Galicji Zachodniej. Do
stowarzyszenia tego obowiązani byli naleŜeć aptekarze będący właścicielami,
dzierŜawcami bądź zarządcami aptek w powiatach pilzneńskim, krośnieńskim,
jasielskim, gorlickim, ropczyckim, kolbuszowskim, tarnobrzeskim, mieleckim,
łańcuckim i rzeszowskim. Gremium temu w momencie jego utworzenia przewodził
prezes Gabriel Mulling8.
b). Galicja Wschodnia
Prowincja ta swe centrum miała we Lwowie . Na czele Gremium Aptekarzy
Galicji Wschodniej (wprowadzonego tym samym aktem prawnym co gremium
krakowskie) stanął Fortunat Gralewski. Do gremium lwowskiego naleŜeli aptekarze
wschodnich powiatów Podkarpacia: przemyskiego, przeworskiego, sanockiego,
brzozowskiego, jarosławskiego, cieszanowskiego, dobromilskiego i leskiego9.
Podział
aptekarstwa podkarpackiego pomiędzy te dwie organizacje
zawodowe - gremia - przetrwał aŜ do końca II Rzeczypospolitej, obejmując w latach
1918–1939 te same tereny co w chwili powstania, niezaleŜnie od zmian
administracyjnych tych ziem i podziału terytorium Rzeczpospolitej Polskiej, gdzie
utworzone zostały województwa: krakowskie i lwowskie.
3. Okres 1918–1939
W latach II Rzeczypospolitej opisywane tereny naleŜały administracyjnie do
dwóch województw – krakowskiego i lwowskiego. Koncesji na prowadzenie apteki,
według przepisów austriackiej ustawy o aptekach z roku 1906, udzielał wojewoda po
spełnieniu warunków przez aptekarza dysponującego odpowiednim lokalem
8
9
R. Rembieliński, B. Kuźnicka, Historia Farmacji (wyd. III), Warszawa 1987, s. 253.
Ibidem.
aptecznym. Wydając pozytywną decyzję na otwarcie nowej apteki, wojewoda musiał
zachować właściwe proporcje w stosunku do ilości mieszkańców w miastach i
odległości między aptekami wiejskimi poniewaŜ zgodnie z orzeczeniem Naczelnego
Trybunału Administracyjnego z dnia 4 stycznia 1935 roku „...władza orzekająca przy
wydawaniu koncesji na nową aptekę winna przede wszystkim zbadać i mieć na
uwadze okoliczność, czy przez nową aptekę egzystencja aptek publicznych w
okolicy istniejących nie będzie zagroŜona...”. Właściciele aptek chętnie sięgali po ten
argument, protestując przeciwko otwieraniu nowych placówek. JednakŜe w tym
samym orzeczeniu znajduje się równieŜ zapis, iŜ „...posiadacze aptek publicznych
(...) nie mają legitymacji do występowania z zarzutami co do osobistych kwalifikacji
kandydatów ubiegających się o koncesję...”10. W całym okresie dwudziestolecia
międzywojennego przybyło na terenie obejmującym dzisiejsze województwo
podkarpackie tylko około 10% aptek w stosunku do ilości takichŜe placówek
pracujących na tym obszarze w roku 1914.
W okresie tym aptekarze ziemi podkarpackiej działali w róŜnych (dodajmy:
pracujących w tym czasie) organizacjach zawodowych i naukowych: w Gremium
Aptekarzy Małopolski Zachodniej (mgr farm. Marcin Godlewski – właściciel apteki
„pod Gwiazdą” w Rzeszowie , mgr farm. Jan Rysak – dzierŜawca apteki w Jaśle), w
Izbie Aptekarskiej Małopolski Wschodniej (mgr farm. Feliks Wojciechowski –
właściciel apteki w Jarosławiu, mgr farm. Anastazy Groten – właściciel apteki w
Przemyślu);
10
Kalendarz Farmaceutyczny na rok 1937 (Rocznik XVII), mgr farm. F. Herod, Warszawa, s. 151.
w Okręgach Krakowskim i Lwowskim Polskiego Powszechnego Towarzystwa
Farmaceutycznego; w Towarzystwie Aptekarskim we Lwowie; w Towarzystwie
Popierania Nauk Farmaceutycznych w Krakowie; w Oddziałach Krakowskim,
Lwowskim i Przemyskim Związku Zawodowego Farmaceutów Pracowników w
Rzeczypospolitej Polskiej11.
4. Okres 1939–1944
a ). 1939–1941
Wraz z wkroczeniem na ziemie Podkarpacia we wrześniu 1939 r. wojsk
hitlerowskich od strony zachodniej a wojsk Armii Czerwonej od wschodu, teren ten
został podzielony granicą na prawie dwa lata. Na obszarze zajętym przez Niemców
znalazła się większa część opisywanego terytorium. Apteki znajdujące się w
dystrykcie krakowskim Generalnej Guberni podlegały rozporządzeniom niemieckiej
Izby Aptekarskiej w Krakowie (Apothekerkammer fur das Generalgouvernement) z
oddziałami w Krakowie, Lublinie, Radomiu i Warszawie. Zarządzeniem nr 1 z dnia
16 czerwca 1940 roku podpisanym przez Prezesa Izby doktora Luckenbacha,
wprowadzono obowiązkową rejestrację aptekarzy w celu, jak to sformułowano w
zarządzeniu „...ujęcia liczbowego wszystkich pracujących w zawodzie aptekarskim
aptekarzy i aptekarek...”12.
Zarządzenie
nr
2
przyniosło
obowiązek
abonowania
„Wiadomości
Aptekarskich”, a nr 3 - pośrednictwa pracy, na podstawie którego „...pośrednictwo
pracy, jako teŜ podaŜ pracowników farmaceutycznych moŜe mieć miejsce tylko
przez Izbę Aptekarską....” Apteki istniejące po stronie wschodniej Sanu (granicy
11
Kalendarz Farmaceutyczny na rok 1939 (Rocznik XIX), mgr farm. F. Herod, Warszawa, s. 547-573.
Zarządzenia Izby Aptekarskiej Gen. Gubernatorstwa (Anordnungen der Apothekerkammer für das
Generalgouvernement) [w:] Spis Aptekarzy Generalnego Gubernatorstwa (Apotheker-Verzeichnis des
Generalgouvernements), Krakau, 20 sierpnia 1942.
12
między III Rzeszą Niemiecką a Związkiem Sowieckim) zostały upaństwowione lub
zlikwidowane ze względu na opuszczenie ich przez dotychczasowych właścicieli na
skutek dobrowolnej emigracji, czy to wraz z władzami polskimi i wojskiem na teren
Rumunii, czy w kierunku przeciwnym – na tereny zajęte przez administrację
niemiecką lub objętych przez przymusowe deportacje przeprowadzane przez władze
sowieckie.
b ). 1941–1944
Po 22 czerwca 1941 r., czyli po wybuchu wojny niemiecko–sowieckiej
i przesunięciu granic Generalnej Guberni (dystrykt Galicja) na wschód, do
niektórych aptek po wschodniej stronie Sanu powrócili ich właściciele. Działalność
niemieckiej Izby Aptekarskiej została rozszerzona o oddział we Lwowie. JuŜ w
czerwcu tegoŜ roku Niemcy zlikwidowali wszystkie wyŜsze uczelnie lwowskie, w
tym równieŜ farmację. Niemniej jednak we Lwowie, 2 marca 1942 r., na bazie
istniejącego tu Wydziału Farmacji zorganizowano Instytut Medyczny pod
kierownictwem profesora Schulze. 20 maja tego samego roku został on
przekształcony na Państwowe Kursy Zawodowe – Staatliche Pharmazeutische
Fachkurse. We wrześniu 1942 r. połączono Kursy Medyczne i Farmaceutyczne w
jeden organizm - Państwowe Medyczno-Przyrodnicze Kursy Zawodowe (Staatliche
Medizinisch-naturwissenschaftliche Fachkurse).
Wszystkie te formy kształcenia przeznaczone były dla osób, które podjęły
juŜ swe studia zawodowe przed rozpoczęciem działań wojennych i dawały pewne
uprawnienia pracy zawodowej w aptece, chociaŜ bez uprawnień do jej
kierownictwa13. Apteki nie posiadające swych właścicieli z powodu nieobecności lub
wywłaszczenia przez administrację niemiecką ze względu na narodowość aptekarza,
obejmowane były przez powierników (Treuhander), którymi byli zwykle polscy
farmaceuci, chociaŜ władza okupacyjna starała się, aby tego typu stanowiska
powierzać obywatelom III Rzeszy Niemieckiej lub przynajmniej osobom, które
przyjęły tzw. listę narodowościową niemiecką lub ukraińską – na omawianym
terenie były to jednak bardzo rzadkie przypadki. Walki między podziemnymi
oddziałami ukraińskimi a polskimi, prześladowania niemieckie, a takŜe
przesuwający się w miarę upływu czasu ponownie na zachód front wojenny
spowodowały, Ŝe wielu aptekarzy z terenów wschodnich opuszczało apteki
i znajdowało oparcie u swych kolegów na terenie Rzeszowszczyzny.
(koniec części I, cdn …)
13
A. Drygas, op. cit., s. 140.