niewypłacalność - Finanse osobiste

W publikacji podjęto temat finansów gospodarstw domowych, stanowiący autonomiczną część teorii i praktyki finansów, w szczególnie dziś ważnym aspekcie ich niewypłacalności. Istotną zaletą jest uwzględnienie innych niż tylko ekonomiczna perspektyw opisywanego zjawiska – a więc elementów prawa, socjologii i psychologii. Wysoko należy ocenić doskonale zaprezentowany materiał teoretyczny. W tym zakresie imponujące są również obszerne studia literaturowe oparte na pierwszorzędnych publikacjach, z uwzględnieniem licznych źródeł zagranicznych. Równie wysoko należy ocenić umiejętności prowadzenia badań naukowych – prezentowane w książce materiały i dane obejmują I kwartał 2009 roku. Za istotną zaletę pracy uważam zaproponowanie modelu systemu wczesnego ostrzegania przed niewypłacalnością gospodarstw domowych ze wskazaniem zarówno cech gospodarstw domowych szczególnie zagrożonych, jak i własnych parametrów modelu. W książce uwzględniono najistotniejsze aspekty kryzysu finansowego, odnosząc się również do wprowadzonej w Polsce 31 marca 2009 r. ustawy dającej możliwość skorzystania z upadłości osobom fizycznym nieprowadzącym działalności gospodarczej.
Niewypłacalność gospodarstw domowych
cena 52 zł
Beata Świeck a
NIEWYPŁACALNOŚĆ
GOSPODARSTW
DOMOWYCH
Przyczyny – skutki – przeciwdziałanie
Z recenzji prof. dr. hab. Leszka Dziawgo
ul. Kostrzewskiego 1, 00-768 Warszawa
tel. 0 22 851 45 61, 0 22 851 45 62
fax 0 22 841 98 91
www.difin.pl
ISBN 978-83-7641-070-8
Difin
Difin
Difin
NIEWYPŁACALNOŚĆ GOSPODARSTW
DOMOWYCH
Przyczyny – Skutki – Przeciwdziałanie
Beata Świecka
Warszawa 2009
Recenzenci
Prof. dr hab. Leszek Dziawgo
Prof. dr hab. Maciej Wiatr
Copyright © Difin SA
Warszawa 2009.
Wszelkie prawa zastrzeżone.
Kopiowanie, przedrukowywanie i rozpowszechnianie
całości lub fragmentów niniejszej pracy
bez zgody wydawcy zabronione.
Redaktor prowadząca
Maria Adamska
ISBN 978-83-7641-070-8
Printed in Poland
Difin SA
ul. F. Kostrzewskiego 1, 00-768 Warszawa
tel. (0-22) 851-45-61, (0-22) 851-45-62, fax (0-22) 841-98-91
Wydanie pierwsze, Warszawa 2009
Skład i łamanie: Z. Wasilewski, Warszawa, tel. 0 601-30-60-35
Wydrukowano w Polsce
102
Rozdział 2
2.2. Nadmierne zadłużenie i niewypłacalność gospodarstw
domowych – sformułowanie i identyfikacja problemu
2.2.1. Nadmierne zadłużenie – pojęcie i istota zjawiska
Problem nadmiernego zadłużenia czy niewypłacalności był już znany w starożytności, w szczególności podczas kryzysu w Grecji w VI wieku za urzędowania archonta Solona (w 594 roku p.n.e). Jedną z jego reform była Sejsachteja
– jednorazowe anulowanie długów (strząśnięcie ciężarów). W wyniku zmiennego powodzenia podczas działań wojennych dopływ niewolników był nieregularny, co powodowało zachwianie gospodarki Aten. W związku z tym wprowadzono zwyczaj zapożyczania się pod zastaw własnej wolności, co doprowadziło do
powstania licznej rzeszy ludzi, którzy popadli w niewolnictwo za długi. Solon
pozwolił na jednorazowe ich wyzwolenie. Ziemie zajęte z powodu długów nie
zostały oddane starym właścicielom. Solon uwolnił ludzi raz na zawsze, przez
zakazywanie użyczania pożyczek na zabezpieczeniu osoby dłużnika.
Teoretyczne podstawy zadłużenia i niewypłacalności gospodarstw domowych
103
Bez wątpienia zjawisko nadmiernego zadłużenia staje się coraz bardziej rozpowszechnione i niepokoi swoim rozmachem. Coraz więcej ludzi staje się wykluczonymi społecznie (social exclusion), również dotyka ich wykluczenie
finansowe (financial exculsion), marginalizując tych, którym z różnych powodów banki nie dają dostępu do usług finansowych. Problem nadmiernego zadłużenia zauważył Europejski Komitet Ekonomiczno-Społeczny – EKES (The European Economic and Social Committee) w 1992 roku w trakcie prac nad polityką rozwoju ochrony konsumenta. Od tego czasu zjawisko nadmiernego zadłużenia bardzo się rozszerzyło. W maju 1999 roku EKES ponownie otworzyło dyskusję
na ten temat, zaś w 2000 roku powstała potrzeba harmonizacji prac. Europejski
Komitet Ekonomiczno-Społeczny zajmuje się definiowaniem, monitorowaniem
problemu nadmiernego zadłużenia i wykluczenia społecznego w różnych aspektach – społecznym, ekonomicznym i prawnym5.
Z uwagi na fakt, że nadmierne zadłużenie, niewypłacalność gospodarstw domowych w Polsce jest pojęciem nowym i brak jest definicji zjawiska, zdefiniowano pojęcia umożliwiające analizę niewypłacalności gospodarstw domowych.
Jednym z tych pojęć jest nadmierne zadłużenie (overindebtedness), używane do
opisu zjawiska zadłużenia będącego głównym obciążeniem dla kredytobiorcy.
Może przyczynić się do społecznego i finansowego wykluczenia oraz ubóstwa.
Nadmierne zadłużenie to niemożność spłaty wszystkich zobowiązań w całości
i o czasie. Według the Federal Ministry for Family Affairs, Senior Citizens, Women and Youth nadmierne zadłużenie to „stan w którym dochód gospodarstwa
domowego pomimo obniżenia standardu życiowego (kosztów utrzymania) jest
niewystarczający, by uregulować wszystkie swoje zobowiązania przez dłuższy
czas”6. Ta definicja nadmiernego zadłużenia jest zbliżona do definicji German
Insolvency Code, według którego nadmierne zadłużenie to aktualna albo przyszła niemożliwość spłaty zadłużenia zgodnie z planem. Nadmierne zadłużenie
jest zjawiskiem społecznym obrazującym sytuacje, w których konsumenci definitywnie nie są w stanie wywiązać się ze swoich zobowiązań w najbliższej przyszłości. Określa całkowite pogorszenie sytuacji finansowej i stopniowo prowadzi do wykluczenia społecznego, wyższych kosztów życia i zmniejszenia udziału
w życiu ekonomicznym i społecznym7. Zgodnie z prawem francuskim, nadmierne zadłużenie osoby fizycznej określa się jako sytuację, w której nie może ona
spłacić długów na skutek trudnej sytuacji finansowej, niedotyczącej działalności
5
Preliminary Draft Opinion of the Section for Employment, Social Affairs and Citizenship on
Credit and social exclusion in an affluent society, European Economic and Social Committee,
SOC/265-R/CESE858/2007 FR-PT/DS/SW/hn, Brussels June 2007, s. 2.
6
Bundesregierung: Lebenslagen in Deutschland: Der 2. Armuts- und Reichtumsbericht der
Bundesregierung, The Federal Government’s 2and Poverty and Wealth Report, s. XXXVI.
7
U. Reifner, H. Springeneer, Private Überschuldung im International en Vergleich, [w:] Schuldenkompass 2004, Wiesbaden 2004, s. 165.
104
Rozdział 2
gospodarczej. Osoba nadmiernie zadłużona znajduje się w sytuacji ewidentnej
niemożności podjęcia spłaty zobowiązań wynikających z zabezpieczenia lub
przejęcia długów osoby indywidualnej lub spółki8.
Rysunek 2.4. Formy nadmiernego zadłużenia gospodarstw domowych
NADMIERNE ZAD£U¯ENIE
GOSPODARSTW DOMOWYCH
AKTYWNE
PASYWNE
Jest wynikiem nieracjonalnych decyzji
kredytowych, które mog¹ wynikaæ
np. z braku odpowiedniej wiedzy
ekonomicznej, nierozwa¿nego
wydatkowania œrodków, zaci¹gniêcia
zbyt wielu kredytów, hazardu
moralnego* itp.
Jest wynikiem czynników
zewnêtrznych, znajduj¹cych siê poza
jego kontrol¹, niezale¿nych od
gospodarstwa domowego.
Mog¹ to byæ takie czynniki jak:
choroba, inwalidztwo, rozwód,
utrata pracy itp.
* Pod pojêciem hazard moralny (moral hazard) rozumienie siê œwiadome ¿ycie ponad stan kosztem reszty
podatników, postawa roszczeniowa wobec banku, poczucie nieodpowiedzialnoœci po stronie klienta
przejawiaj¹ca siê z krótkookresowej wizji maksymalizacji konsumpcji, bez obiektywnej oceny w³asnej kondycji
finansowej, czêsto kosztem innych klientów banku, jak i podatników.
Źródło: opracowanie własne.
Nadmierne zadłużenie w literaturze przedmiotu ma wiele definicji, ale nie ma
jednej i jednoznacznej obowiązującej, pozwalającej na porównanie skali zjawiska w badanych krajach zarówno w całej UE, jak i innych krajach na świecie.
Unia Europejska zwróciła uwagę na konieczność badań i próby stworzenia definicji i metod mierzenia tego zjawiska. Nadmierne zadłużenie odnosi się do sytuacji,
kiedy dłużnik nie jest w stanie spłacić wszystkich swoich długów w perspektywie długoterminowej lub gdy istnieje poważne ryzyko, że tak się może stać,
kiedy przypadnie termin spłaty. Jednakże pojęcia znacznie się różnią w różnych
krajach UE, a jego definicja na poziomie europejskim dopiero będzie opracowana9. Gospodarstwo domowe może być nadmiernie zadłużone aktywnie i pasywnie.
8
K. Kwaśniewska-Ciesielska, Na pomoc słabym, „Bank” 2006, nr 9, s. 16.
Pojęcie nadmierne zadłużenie, leżące u podstaw całkowicie odmiennych inicjatyw legislacyjnych (ustawodawczych) jest przede wszystkim pochodną przepisów prawnych ustalających
warunki dostępu do procedury restrukturyzacji zadłużenia, czy to realizowanej pozasądowo, czy to
sądowo. Na przykład prawo francuskie umożliwia taki dostęp „dłużnikom działającym w dobrej wierze, którzy w sposób wyraźny nie są w stanie spłacić swoich długów zawodowych, które przypadają do zapłaty, lub wkrótce staną się zapadłe (Article L. 331-2 do Code de la Consommation).
Podobnie według prawa fińskiego dłużnicy stają się nadmiernie zadłużeni lub niewypłacalni,
9
Teoretyczne podstawy zadłużenia i niewypłacalności gospodarstw domowych
105
W rozumieniu autorki nadmierne zadłużenie to niemożność spłaty wszystkich zobowiązań w całości i dokładnie o czasie, objawiająca się pogarszającą się
płynnością finansową. Definicję nadmiernego zadłużenia można przedstawić
w ujęciu wąskim i szerokim. W ujęciu wąskim nadmierne zadłużenie jest stanem
wynikającym wyłącznie z zadłużenia w instytucjach finansowych, w tym głównie bankowych, zaś w ujęciu szerokim nadmierne zadłużenie jest wynikiem
zadłużenia gospodarstw domowych zarówno z tytułu zaciągniętych kredytów
i pożyczek w instytucjach finansowych, jak i z tytułu braku realizacji zobowiązań w pozostałych instytucjach zadłużeniowych.