niewypłacalność - Finanse osobiste

W publikacji podjęto temat finansów gospodarstw domowych, stanowiący autonomiczną część teorii i praktyki finansów, w szczególnie dziś ważnym aspekcie ich niewypłacalności. Istotną zaletą jest uwzględnienie innych niż tylko ekonomiczna perspektyw opisywanego zjawiska – a więc elementów prawa, socjologii i psychologii. Wysoko należy ocenić doskonale zaprezentowany materiał teoretyczny. W tym zakresie imponujące są również obszerne studia literaturowe oparte na pierwszorzędnych publikacjach, z uwzględnieniem licznych źródeł zagranicznych. Równie wysoko należy ocenić umiejętności prowadzenia badań naukowych – prezentowane w książce materiały i dane obejmują I kwartał 2009 roku. Za istotną zaletę pracy uważam zaproponowanie modelu systemu wczesnego ostrzegania przed niewypłacalnością gospodarstw domowych ze wskazaniem zarówno cech gospodarstw domowych szczególnie zagrożonych, jak i własnych parametrów modelu. W książce uwzględniono najistotniejsze aspekty kryzysu finansowego, odnosząc się również do wprowadzonej w Polsce 31 marca 2009 r. ustawy dającej możliwość skorzystania z upadłości osobom fizycznym nieprowadzącym działalności gospodarczej.
Niewypłacalność gospodarstw domowych
cena 52 zł
Beata Świeck a
NIEWYPŁACALNOŚĆ
GOSPODARSTW
DOMOWYCH
Przyczyny – skutki – przeciwdziałanie
Z recenzji prof. dr. hab. Leszka Dziawgo
ul. Kostrzewskiego 1, 00-768 Warszawa
tel. 0 22 851 45 61, 0 22 851 45 62
fax 0 22 841 98 91
www.difin.pl
ISBN 978-83-7641-070-8
Difin
Difin
Difin
NIEWYPŁACALNOŚĆ GOSPODARSTW
DOMOWYCH
Przyczyny – Skutki – Przeciwdziałanie
Beata Świecka
Warszawa 2009
Recenzenci
Prof. dr hab. Leszek Dziawgo
Prof. dr hab. Maciej Wiatr
Copyright © Difin SA
Warszawa 2009.
Wszelkie prawa zastrzeżone.
Kopiowanie, przedrukowywanie i rozpowszechnianie
całości lub fragmentów niniejszej pracy
bez zgody wydawcy zabronione.
Redaktor prowadząca
Maria Adamska
ISBN 978-83-7641-070-8
Printed in Poland
Difin SA
ul. F. Kostrzewskiego 1, 00-768 Warszawa
tel. (0-22) 851-45-61, (0-22) 851-45-62, fax (0-22) 841-98-91
Wydanie pierwsze, Warszawa 2009
Skład i łamanie: Z. Wasilewski, Warszawa, tel. 0 601-30-60-35
Wydrukowano w Polsce
Teoretyczne podstawy zadłużenia i niewypłacalności gospodarstw domowych
105
W rozumieniu autorki nadmierne zadłużenie to niemożność spłaty wszystkich zobowiązań w całości i dokładnie o czasie, objawiająca się pogarszającą się
płynnością finansową. Definicję nadmiernego zadłużenia można przedstawić
w ujęciu wąskim i szerokim. W ujęciu wąskim nadmierne zadłużenie jest stanem
wynikającym wyłącznie z zadłużenia w instytucjach finansowych, w tym głównie bankowych, zaś w ujęciu szerokim nadmierne zadłużenie jest wynikiem
zadłużenia gospodarstw domowych zarówno z tytułu zaciągniętych kredytów
i pożyczek w instytucjach finansowych, jak i z tytułu braku realizacji zobowiązań w pozostałych instytucjach zadłużeniowych.
2.2.2. Niewypłacalność gospodarstw domowych – teoretyczne
sformułowanie problemu
Efektem narastającego zadłużenia jest niewypłacalność, która stosowana jest
zamiennie z pojęciem bankructwo. Termin „bankructwo” wywodzi się ze średniowiecznych Włoch. Pochodzi od słowa bancarotta (Banca – ława, rotta –
złamana). Ława była w średniowieczu podczas jarmarków warsztatem pracy
wekslarza, który stawiał na niej wagę i odważniki oraz dokonywał na niej wymiany pieniędzy. Często jego oszukańcze praktyki oburzały klientów, którzy
rzucali się z gniewem na niego i zapamiętale niszczyli jego sprzęty i warsztat
pracy, czyli ławę. Takie zdarzenia dały początek słowu „bankructwo”. W literaturze przedmiotu bankructwo10 ukazane jest jako trwała utrata możliwości obkiedy nie są w stanie spłacić swoich długów, kiedy przypadną do zapłaty, przy czym jest to sytuacja trwała, a nie przypadkowa czy tymczasowa. Jednakże inne kraje ograniczają tę definicję do
szeregu proceduralnych i osobistych wymagań, które trzeba spełnić, aby mieć dostęp do programów postępowania z nadmiernym zadłużeniem, bez ryzykowania jego definicji.
10
Termin używany jest najczęściej w stosunku do przedsiębiorstw i często zamiennie stosowany
z pojęciem upadłość. Szukając pewnej analogii w bankructwie przedsiębiorstw i gospodarstw domowych, należałoby zdefiniować pojęcie bankructwa przedsiębiorstw i ukazać różnice i podobieństwa w podejściu do tego zjawiska. W teorii przedsiębiorstw „pojęcie upadłość i bankructwo
najczęściej używane jest do opisu i oceny zjawisk w sferze prawnej i ekonomicznej. Obydwa
terminy służą do określenia skrajnie złej sytuacji przedsiębiorcy, który utracił zdolność regulowania swoich zobowiązań i są często stosowane zamiennie”. Za przedsiębiorstwo w stanie bankructwa należy uznać jednostkę, która nie jest w stanie samodzielnie kontynuować działalności bez
udzielenia jej pomocy z zewnątrz. Pomoc taką może stanowić na przykład umorzenie długów,
przesunięcie terminów płatności, zawarcie ugody z bankiem w zakresie restrukturyzacji długu kredytowego, dokapitalizowanie lub przejęcie przedsiębiorstwa przez inne podmioty, pomoc państwa
w formie na przykład udzielenia gwarancji, przejęcia zarządu i dokapitalizowanie jednostki. S. Mazurek, D. Zarzecki, Upadłość w teorii i praktyce – zarys problemu, [w:] D. Zarzecki (red.), Zarządzanie finansami. Inwestycje i wycena przedsiębiorstw, Wydział Nauk Ekonomicznych i Zarządzania, Szczecin 2006, s. 394; T. Korol, B. Prusak, Upadłość przedsiębiorstwa a wykorzystanie
sztucznej inteligencji, CeDeWu, Warszawa 2005, s. 12.
106
Rozdział 2
sługi zobowiązań przez dłużnika. Według Słownika języka polskiego, bankructwo to sądownie ogłoszona upadłość, czyjaś „niewypłacalność”. Uważa się, że
pojęcie bankructwo gospodarstw domowych stosuje się w języku potocznym dla
określenia stanu niewypłacalności. Bankructwo jest pojęciem bardzo szerokim,
mającym wydźwięk ekonomiczny, finansowy, intelektualny, emocjonalny, socjologiczno-psychologiczny itp., zaś niewypłacalność ma znaczenie wyłącznie ekonomiczno-finansowe, dlatego też z uwagi na naukowy charakter rozprawy, na
potrzeby pracy używa się pojęcia „niewypłacalność gospodarstw domowych”.
Zgodnie z polskim projektem ustawy o przeciwdziałaniu niewypłacalności oraz
upadłości osoby fizycznej z 2006 roku, osoba fizyczna (dłużnik) jest zagrożona
niewypłacalnością, jeżeli dochód z okresu sześciu miesięcy jest niższy niż wartość jego wymagalnych zobowiązań albo miesięczny dochód dłużnika przez
okres co najmniej trzech miesięcy jest niższy niż wartość zobowiązań, które
stają się wymagalne w każdym miesiącu, a przy zaistnieniu jednej z tych przesłanek wartość jego wymagalnych zobowiązań jest nie niższa niż trzy czwarte
wartości jego majątku określonego.
Z punktu widzenia ekonomicznego niewypłacalne jest gospodarstwo domowe,
które nie jest w stanie regulować swoich zobowiązań, przy czym wartość jego
majątku nie wystarcza na pokrycie wszystkich zobowiązań. W aspekcie prawnym niewypłacalność jest przesłanką do ogłoszenia upadłości. W Polsce istnieją
wyłącznie projekty ustaw. Główną przesłanką do złożenia wniosku o ogłoszenie
upadłości powinno być zaprzestanie płacenia zobowiązań w długim okresie czasu. Krótkotrwałe wstrzymanie się od regulowania zobowiązań w skutek przejściowych trudności nie powinno być podstawą do ogłoszenia upadłości. Niewypłacalność nie występuje nagle. Poprzedzona jest długookresowym kryzysem
w gospodarstwie domowym. Kryzys można zdefiniować jako nieplanowany proces, czyli ciąg zdarzeń przebiegających w określonym czasie, będących zagrożeniem dla egzystencji gospodarstw domowych, ale również uniemożliwiających
tę egzystencję11. Niewypłacalność gospodarstwa domowego jest patologią jego
rozwoju, zagrażającą bytowi ekonomicznemu. Gospodarstwa domowe funkcjonujące w stale zmieniającym się otoczeniu narażone są na działanie czynników
zewnętrznych, do których powinny umieć się dostosować, wykorzystując w odpowiedni sposób zasoby wewnętrzne. Nieumiejętne wykorzystanie własnych zasobów oraz złe zarządzanie prowadzi do wystąpienia różnego rodzaju odchyleń
od zamierzonych celów. Trudności finansowe pojawiające się w krótkim czasie
oraz brak działań lub chybione decyzje, np. zakupowe, kredytowe, inwestycyjne
mogą tylko je pogłębić, przyczyniając się do bankructwa.
Na podstawie literatury przedmiotu oraz badań własnych wykonanych w sektorze gospodarstw domowych stworzono definicję niewypłacalności gospodarstw
11
K. Zimniewicz, Nauka o organizacji i zarządzaniu, PWN, Warszawa–Poznań 1990, s. 223.
Teoretyczne podstawy zadłużenia i niewypłacalności gospodarstw domowych
107
domowych. W pracy przez niewypłacalność rozumie się stan charakteryzujący
się trwałą utratą możliwości obsługi zobowiązań przez dłużnika, objawiającą się
całkowitą utratą płynności. To stan, w którym gospodarstwo domowe nie ma
możliwości spłaty i zaprzestało spłaty wszelkich zobowiązań. Niewypłacalność
potocznie nazywana jest bankructwem, zaś upadłość – usankcjonowaniem prawnym stanu niewypłacalności poprzez wejście na drogę sądową (o ile prawo pozwala na skorzystanie z upadłości konsumenckiej12). Powyższe definicje można
zapisać w taki sposób:
ZN ≠ N ≠ U ∧ N = B
gdzie:
ZN – nadmierne zadłużenie,
N – niewypłacalność,
B – bankructwo,
U – upadłość.
Uważa się, że pojęcie „nadmierne zadłużenie” nie jest jednoznaczne z pojęciami „niewypłacalność” i „upadłość”. W pracy przyjmuje się, że nadmierne zadłużenie to niemożność spłaty zobowiązań, sytuacja, w której gospodarstwo
domowe ma tak duże zadłużenie (z tytułu jednego lub wielu źródeł), iż nie starcza środków na regulacje zaistniałych zobowiązań. Uważa się, że nadmierne
zadłużenie może być pewnym etapem w procesie niewypłacalności gospodarstwa domowego. Jednakże należy odnotować, że w incydentalnych przypadkach
niewypłacalność może wynikać również z przyczyn niezwiązanych z rosnącym
zadłużeniem gospodarstwa domowego. Sytuacje takie tworzą pewien paradoks
nazwany na potrzeby pracy paradoksem niewypłacalności gospodarstwa domowego. Paradoks ten polega na tym, że gospodarstwa domowe stają się niewypłacalne nie ze swojej winy, lecz osób trzecich. Przyczyną tego typu niezapracowanej przez gospodarstwo domowe niewypłacalności jest kradzież przez
osoby trzecie tożsamości, poprzez kradzież dokumentów i zaciągnięcie na nie
długów, jak również z odziedziczenia po rodzinie.
Na podstawie rozważań teoretycznych stwierdza się, iż niewypłacalność gospodarstw domowych jest zjawiskiem stopniowalnym, stąd też zasadnym wydaje się wprowadzenie pojęcia zagrożenia niewypłacalnością gospodarstw domowych, przez które rozumie się zdarzenia wywołane celowo lub losowe, które
wywierają negatywny wpływ na funkcjonowanie gospodarstwa domowego. Wykorzystując pojęcie zagrożenia do przewidzenia M.H. Bazermana oraz M.D. Watkinsa, przez które rozumieją wydarzenia lub zbieg wydarzeń, które zaskakują
jednostkę lub grupę pomimo wcześniejszego posiadania wszystkich informacji
potrzebnych do ich przewidzenia i konsekwencji z nich płynących13, można
12
Niewypłacalność w ujęciu ekonomicznym jest potocznie nazywana bankructwem.
M.H. Bazerman, M.D. Watkins, Zagrożenia do przewidzenia. Jak wykrywać oznaki kryzysów w firmie i gospodarce, Helion, Warszawa 2006, s. 16.
13
108
Rozdział 2
stwierdzić, że niektóre zagrożenia niewypłacalnością gospodarstw domowych
mogą należeć do zagrożeń, które można przewidzieć, w szczególności, te wywołane celowo.
2.2.3. Proces i etapy niewypłacalności gospodarstw domowych
Niewypłacalność gospodarstw domowych może być wynikiem zadłużenia
w bankach, parabankach i innych instytucjach, jak gazownie, zakłady energetyczne, spółdzielnie mieszkaniowe, firmy telekomunikacyjne itp. Jednakże ustawodawca może ograniczyć rolę kredytodawcy w sytuacji upadłościowej w innych
instytucjach. Gospodarstwo domowe nadmiernie zadłużone w sytuacji permanentnego nierealizowania swoich zobowiązań i spełniające przesłanki niewypłacalności może w krajach mających uregulowania prawne w zakresie upadłości
konsumenckiej przejść w stan upadłości, która po negocjacjach z wierzycielami
w zakresie wielkości i czasu spłaty zobowiązań przy możliwości umorzenia
całości i/lub części długów pozwoli gospodarstwu domowemu na otrzymanie
drugiej szansy. W prawie europejskim nadmierne zadłużenie ma dwa oblicza.
W systemie brytyjskim rola kredytodawcy może przypadać bankom i parabankom, przy czym nadzór nad rynkiem jest niedostateczny, zaś w systemie kontynentalnym funkcje kredytodawcy powierza się wyłącznie bankom poddanym
ścisłemu nadzorowi państwa. Upadłość jest zjawiskiem szczególnym i powinna
dotyczyć głównie przypadków nadmiernego zadłużenia pasywnego, tj. niezawinionego przez solidnego klienta indywidualnego, konsumenta, członka gospodarstwa domowego, który dzięki instytucji upadłości ma możliwość restytucji
statusu obywatela, pracownika i podatnika. Upadłość powinna dotyczyć sytuacji
wyjątkowej, by nie prowadzić do manipulacji i nadużyć ze strony zadłużonego.
Pasywne nadmierne zadłużenie też może być kontrowersyjne, dlatego niezmiernie ważnym elementem w rozwoju prac nad zjawiskiem niewypłacalności są
prace legislacyjne nad wprowadzeniem ustawy o upadłości konsumenckiej.
W stosunku do dłużnika, który jest zagrożony niewypłacalnością, może być
wszczęte postępowanie zapobiegające niewypłacalności. Zanim niewypłacalna
osoba zaangażuje się w postępowanie związane z upadłością, istnieje prawdopodobieństwo, że ta osoba będzie uczestniczyła w bardziej nieformalnym postępowaniu układowym z wierzycielami, np. w postępowaniu układowym ustalającym alternatywne sposoby zapłaty. Pojęcie „upadłość” w odróżnieniu od pojęcia
„niewypłacalność” należy uznać za właściwe do opisywania zjawiska w sensie
prawnym. Decyzja o ogłoszeniu upadłości powinna być niezawisłą decyzją sądu.
W rozumieniu autorki, upadłość gospodarstw domowych14 jest postępowaniem
14
Dla porównania zasadnym wydaje się przytoczenie pojęcia upadłości przedsiębiorstwa, które
jest specjalnym rodzajem przymusu wobec dłużnika w celu zaspokojenia wierzycieli, dopuszczalnym
Teoretyczne podstawy zadłużenia i niewypłacalności gospodarstw domowych
109
prawnym obejmującym określone procedury sądowe i pozasądowe służące do
wyjaśnienia sytuacji finansowej gospodarstwa, ustalenia przyczyn niewypłacalności, w uzasadnionych przypadkach udzielenia pomocy z zewnątrz w postaci
zawarcia ugody z bankiem w zakresie nieuregulowanych zobowiązań oraz zobowiązań wobec innych podmiotów trzecich (parabanki, energetyka, gazownia,
spółdzielnia mieszkaniowa, operatorzy telefonii itp.), spłaty części/całości zobowiązań i/lub umorzenia części/całości długów. Gospodarstwa domowe nadmiernie zadłużone mogą skorzystać z działań sanacyjnych (nazwanych w dalszej
części pracy jako prewencja wtórna), jak na przykład pożyczenie pieniędzy od
rodziny, ograniczanie wydatków, poszukiwanie dodatkowych źródeł dochodu –
praca, sprzedaż składników majątku, które mogą doprowadzić do uzdrowienia
i „zrównoważonej kontynuacji”, czyli dalszego działania pozwalającego na regulowanie bieżących zobowiązań.
Dokonując adaptacji etapów upadłości przedsiębiorstwa J. Argentiego15 do
gospodarstw domowych, można wyróżnić cztery etapy prowadzące do niewypłacalności gospodarstw domowych:
Etap 1, w którym stopniowo następuje utrwalenie niedomagań w działalności,
mimo że nie wywołują one jeszcze istotnych zmian; sytuacja uznawana
za przejściową, po której nastąpi poprawa.
Etap 2, w którym niedomagania prowadzą do popełnienia błędów i pogłębienia
nieprawidłowości; brak reakcji na etapie pierwszym powoduje nawarstwienie się problemów z regulacją zobowiązań; poszukiwanie zewnętrznych
źródeł finansowania.
Etap 3, w którym ujawniają się istotne zakłócenia, szczególnie w sferze wypłacalności.
Etap 4, w którym następuje bankructwo gospodarstwa domowego.
Na podstawie literatury przedmiotu można wyróżnić dwa najbardziej popularne modele opisujące niewypłacalnych dłużników i możliwości poprawy ich
sytuacji zadłużeniowej16:
1. Nowy start (The fresh start model) – model powstał w Ameryce Północnej
i został zaadaptowany w europejskich krajach z protestancką, ekonomiczną
i kulturową tradycją. Bazuje na zasadach natychmiastowej likwidacji aktywów
w celu zapłaty i uregulowania długów i życia bez długów. Ten model oparty
jest na koncepcji ograniczonych możliwości finansowych dłużnika i podzielne ryzyka z wierzycielami w celu jak najszybszego powrotu osoby zbankrutowanej do aktywności gospodarczej i konsumpcyjnej.
w razie niewypłacalności dłużnika i skierowanym do całego jego majątku, uruchamianym i nadzorowanym przez sąd na wniosek wierzycieli lub dłużnika. Zob. T. Korol, B. Prusak, Upadłość
przedsiębiorstwa a…; S. Gurgul, Prawo upadłościowe i naprawcze z komentarzem, C.H. Beck, Warszawa 2004.
15
T. Korol, B. Prusak, Upadłość przedsiębiorstwa…, s. 36.
16
Preliminary Draft Opinion…, s. 12.
110
Rozdział 2
2. Model reedukacyjny (The re-education model) – najczęściej występuje
w krajach europejskich o katolickich tradycjach. Oparty jest na idei pomocy
dłużnikowi, który nie powinien jednak być uwolniony od wszystkich zobowiązań. Ten model oparty jest na pomyśle „winy zbankrutowanej osoby”,
w wyniku braku przezorności, zaniedbania itp. Koncentruje się na renegocjacji zadłużeń z wierzycielami w celu ustalenia planu spłaty. Plan ten może być
pertraktowany przez sądy lub też firmy mediacyjne, doradcze itp.
Rysunek 2.5. Proces niewypłacalności gospodarstw domowych
ZAD£U¯ENIE
GOSPODARSTW DOMOWYCH
w instytucjach
bankowych
w instytucjach
parabankowych
w instytucjach
pozabankowych
NADMIERNE ZAD£U¯ENIE
GOSPODARSTW DOMOWYCH
SANACJA
„ZRÓWNOWA¯ONA
KONTYNUACJA”
NIEWYP£ACALNOŒÆ
UPAD£OŒÆ
NEGOCJACJE
Z WIERZYCIELAMI
SP£ATA CA£OŒCI/CZÊŒCI
ZOBOWI¥ZAÑ I/LUB
UMORZENIE CA£OŒCI/CZÊŒCI
D£UGÓW
NOWY START
Źródło: opracowanie własne.
Po
wprowadzeniu
ustawy
o upad³oœci
osoby fizycznej
Teoretyczne podstawy zadłużenia i niewypłacalności gospodarstw domowych
111
2.2.4. Pomiar nadmiernego zadłużenia i niewypłacalności
gospodarstw domowych
Istnieje kilka sposobów zmierzenia nadmiernego zadłużenia i niewypłacalności
gospodarstw domowych. W badaniach przeprowadzonych przez Komisję Europejską były trzy różne sposoby (wzory) czy modele opracowane do zmierzenia
nadmiernego zadłużenia17.
1. Model administracyjny: miara nadmiernego zadłużenia jest podana przez
oficjalne (urzędowe) statystyki dotyczące formalnych procedur postępowania
z takimi przypadkami (sprawami). Ta opcja pomija część tego, co rzeczywiście
się dzieje, ponieważ nie wszyscy dłużnicy korzystają z oficjalnego postępowania prawnego. Ponadto różnorodność odpowiednich rozwiązań prawnych
w krajach Europy uniemożliwia dokonanie dokładnych porównań pomiędzy
nimi.
2. Model subiektywny oparty na poglądach osób indywidualnych bądź rodzin
o swojej (ich) wypłacalności finansowej. Rodziny uważają, że są nadmiernie
zadłużone, kiedy stwierdzają, że mają poważne trudności w spłaceniu wszystkich swoich długów lub że już są niezdolne do ich spłacenia. Kryterium
w tym modelu jest również trudne do zastosowania w praktyce, zagrażając
w ten sposób porównywalności danych. Rosnąca liczba ludzi zwraca uwagę
na fakt, że opinie kredytobiorców są przesłonięte przez nadmierny optymizm,
niedocenienie lub zbyt niskie oszacowanie ryzyka oraz hiperboliczne pomijanie (niebranie pod uwagę, dyskontowanie) podczas oceniania stabilności
i trwałości finansowej i decydowania się na korzystanie bądź nie z karty kredytowej do płacenia.
3. Model obiektywny traktuje sytuację ekonomiczną i finansową gospodarstw
domowych jako miarę niezdolności do zapłaty, tj. związek pomiędzy całkowitym zadłużeniem a wypłatą netto lub pomiędzy całkowitym zadłużeniem
a wypłatą netto i aktywami łącznie. Jest to sposób ogólnie stosowany przez
instytucje finansowe i również przez niektóre krajowe systemy prawne. Chociaż nie bez swoich problemów, takich jak wiedza co do zakresu (stopnia,
rozmiarów), w jakim zachowanie, uczciwość i dobra wiara dłużnika powinny
mieć wpływ na dostęp do systemu regulowania i odpisywania długów, jest to
kryterium, które umożliwia dokonywanie porównań i może dostarczyć podstawę do opracowania jednego wspólnego pojęcia prawnego nadmiernego
zadłużenia.
17
G. Betti, N. Dourmashkin, M.C. Rossi, V. Verma, Y. Yin, Study of the problem of Consumer
Indebtedness: Statistical Aspects Contract no: B5-1000/00/000197, Final Report, Commission of
the European Communities, ORC Macro, Angel Corner House London, October 2001, s. 62.
112
Rozdział 2
Pomiar stanu niewypłacalności gospodarstwa domowego rozpoczyna się od
perspektywy finansowej. Zarabianie pieniędzy leży u podstaw działalności (prawie) każdego gospodarstwa domowego. Analizowanie sytuacji finansowej opierać się może w przeważającej części na przeszłości – na danych historycznych,
jak również na danych z działalności bieżącej. Do oceny zadłużenia gospodarstw
domowych mogą posłużyć następujące zmienne: dochód, zobowiązania, aktywa.
Zmienne wykorzystywane do oceny stanu zadłużenia w poszczególnych perspektywach muszą ze sobą współgrać, aby móc optymalizować działalność gospodarstwa domowego. Wielkość zmiennych może znacząco różnić się w poszczególnych gospodarstwach domowych. Zróżnicowanie wynika z wielkości
i struktury wydatków, a także poziomu dochodów w gospodarstwach domowych
w kolejnych cyklach życia gospodarstwa domowego. Inne potrzeby i inne wydatki mają gospodarstwa jednoosobowe, a inne z dziećmi i bez nich, jeszcze
inne – gospodarstwa dojrzałe.
Poziom zadłużenia może być wyliczony za pomocą algorytmów stosowanych
przez banki do oceny zdolności kredytowej. Przykład takiego algorytmu został
zaprezentowany w tabeli 2.1. Obliczanie algorytmu jest jednym z pierwszych
kroków, jakie stosują banki, ponadto wykorzystują analizę scoringową, która
pozwala ocenić sytuację finansową kredytobiorcy, a także poziom ryzyka, jakie
poniesie bank, przekazując środki do dyspozycji gospodarstwa domowego, by
ocenić ewentualne możliwości zaciągnięcia.
Aby analizować poziom zadłużenia, należy ustalić dwie kwestie. Pierwszą
z nich jest punkt odniesienia: czyją perspektywę przyjąć – członków gospodarstw domowych czy instytucji finansowych, czy też innych instytucji, w których gospodarstwa domowe są zadłużone. Drugą z nich jest podstawa porównawcza. Porównanie może być bowiem poczynione zarówno w czasie, jak
i w przestrzeni. W czasie można porównywać jedno gospodarstwo domowe
w perspektywie miesięcy lub lat, zaś w przestrzeni porównanie kilku, kilkudziesięciu, kilkuset, tysięcy gospodarstw domowych, przy założeniu stosowania
standardowych, identycznych wskaźników.
Poziom zadłużenia gospodarstwa domowego, w którym staje się ono niewypłacalne, zależy od wielu czynników, w tym m.in. od: wielkości i struktury zadłużenia, aktywów gospodarstwa domowego, dochodu, cyklu życia gospodarstwa domowego, wiedzy i świadomości ekonomicznej, (finansowej, bankowej),
skłonności do ryzyka, zabezpieczenia i in. Uwzględnienie ich w zasadniczy sposób różnicuje poziom zadłużenia gospodarstwa domowego. Nie tylko wielkość
zadłużenia, lecz także jego struktura, warunki kredytowania, zabezpieczenie osobiste i rzeczowe mają znaczący wpływ na poziom zadłużenia gospodarstwa domowego. Poza tym istotnym elementem w ocenie poziomu zadłużenia jest dochód, a w zasadzie środki do dyspozycji gospodarstwa domowego pozostające
po zapłaceniu zobowiązań, wskazujące możliwości spłaty zadłużenia. Poziom
Teoretyczne podstawy zadłużenia i niewypłacalności gospodarstw domowych
113
zadłużenia zależy również od rozwoju rynku pożyczek i kredytów oraz struktur
prawnych w zakresie niewypłacalności i upadłości konsumenckiej.
Tabela 2.1. Algorytm obliczania zdolności kredytowej klientów indywidualnych
Lp.
1.
Transakcje kredytowe
udzielane w rachunku kredytowym
Kredyt odnawialny
Karta kredytowa
Ustalenie kwoty dochodu rozporządzalnego – Dr1
Dr1 = Dg – Ws – Zf – Wa – ∑Wk
gdzie:
Dr1 –
Dg –
Ws –
Zf
–
Wa –
∑Wk –
2.
kwota dochodu rozporządzalnego ustalona na podstawie danych z wniosku kredytowego,
dochód netto gospodarstwa domowego,
wydatki stałe,
zobowiązania finansowe,
wydatki związane z utrzymaniem samochodu,
wydatki gospodarstwa domowego przeznaczone na bieżącą konsumpcję.
Ustalenie kwoty dochodu rozporządzalnego – Dr2
Dr2 = Dg – (Pw × Dg)
gdzie:
Dr2 – kwota dochodu rozporządzalnego uwzględniającego przeciętne wydatki gospodarstwa domowego,
Pw – współczynnik przeciętnych wydatków gospodarstwa domowego.
3.
Wybór kwoty dochodu rozporządzalnego
Dr = Min [Dr1; Dr2] ale nie mniej niż zero
DR = ∑Dr
4.
Obliczenie maksymalnej kwoty transakcji kredytowej
Lmax = Mnk × Dw
Lmax = Mno × SrW
gdzie:
gdzie:
Lmax – maksymalny limit
Lmax – maksymalny limit
DR x [ 1 - ( 1 + P/12 x 100)-N]
kredytu odnawialnego,
kredytu dla karty
Kmax =
kredytowej,
Mno – mnożnik dla kredytu
P / 12 x 100
odnawialnego ustalany Mnk – mnożnik dla karty
spłata według rat malejących:
kredytowej ustalany
na podstawie kwoty
dochodu rozporządzalna podstawie kwoty
DR x N x 12 x 100
dochodu
nego i okresu posiadania
Kmax =
12 x 100 + P x N
rozporządzalnego
ROR w banku,
i okresu posiadania
SrW – średni miesięczny
spłata odsetkami płatnymi „z góry”:
karty kredytowej
wpływ na ROR klienta
Kmax = DR × N
banku,
w banku.
gdzie:
Dw – dochód netto
P – stopa procentowa w stosunku roczwnioskodawcy.
nym dla kredytu w PLN,
N – liczba rat.
Dla kredytów udzielanych w PLN
spłata według rat annuitetowych:
5.
Ustalenie zdolności kredytowej i kwoty transakcji kredytowej
Jeżeli Kmax ∨ Lmax ≥ wnioskowana kwota transakcji kredytowej, klient posiada zdolność kredytową.
Jeżeli Kmax ∨ Lmax < wnioskowana kwota transakcji kredytowej, dalszy tryb postępowania określa
właściwa procedura produktowa.
Źródło: materiały wewnętrzne banków.
114
Rozdział 2
Dane charakteryzujące zadłużonych i nadmiernie zadłużonych można podzielić na cztery kategorie: makro, mikro, mezzo i prawne. Dane makro uzyskać
można z europejskiej bazy danych EU HBS (EU Harmonised Household Budget
Survey), a w szczególności ECHP (European Communities Household Panel),
przy czym można przeanalizować dane dotyczące konsumpcji, dochodu, wieku
głowy gospodarstwa domowego, wielkości gospodarstwa domowego, struktury
gospodarstwa domowego, w tym liczby dzieci. Dane mezzo ukazują sektorową
wielkość zadłużenia i są to dane ukazujące łączną wartość zadłużenia w instytucjach finansowych zbiorczo ujętych w materiałach NBP i instytucjach badawczych zajmujących się zadłużeniem gospodarstw domowych w Polsce. Są to
dane ukazujące ogólną liczbę i wartość kredytów, rodzaje kredytów (konsumenckich, hipotecznych i innych) i inne informacje. Dane mikro dostarczają obiektywnych (ilościowych) i subiektywnych (jakościowych) informacji o reprezentatywnej próbce populacji. Mowa tu o dochodzie, wieku, konsumpcji, zadłużeniu
i trudnościach w spłacie gospodarstw domowych – wynikających z badania poszczególnych gospodarstw domowych. Dane mikro mogą dotyczyć zarówno
gospodarstwa domowego, jak i banku, który boryka się z problemem niewypłacalności swoich klientów. Wielkości te uznaje autorka za najistotniejsze z punktu
widzenia pracy. Uzupełnienie danych mikro mogą stanowić dane o charakterze
prawnym dotyczące regulacji prawnych w zakresie kredytowania, ochrony konsumenta, ustawy o kredycie konsumenckim i upadłości konsumenckiej itp.
W związku z tym, że praca jest napisana głównie z punktu widzenia mikro,
prezentuje się przede wszystkim metody oceny zadłużenia gospodarstw domowych na podstawie danych mikro. Wykorzystując metody proponowane przez
S. Zajączkowskiego i D. Żochowskiego w Raporcie o stabilności systemu finansowego 2006, jednocześnie uzupełniając je, i adaptując do gospodarstw domowych proponuje się trzy metody18:
1. Metoda I – polega na analizie wielkości i struktury obciążenia gospodarstw
domowych kredytem. Zarówno wielkość kredytu, jak i jego struktura rozumiana jako udział w portfelu kredytowym zróżnicowanym pod kątem zabezpieczenie kwoty kredytu, okresu kredytowania, koszt kredytu ma wpływ na
ocenę poziomu zadłużenia.
2. Metoda II – polega na oszacowaniu kwoty do dyspozycji, jaka pozostaje
gospodarstwu domowemu po odjęciu wydatków na spłatę zadłużenia i innych
sztywnych wydatków (mieszkanie, żywność itp.). Gospodarstwo domowe, zadłużając się, zakupuje dobra trwałego użytku, aktywa trwałe, jak dom, samochód, które są wyłącznie kosztochłonne, gdyż wymagają comiesięcznych nakładów finansowych w postaci opłat za energię, gaz, telefon, Internet itp.
18
Zob. S. Zajączkowski, D. Żochowski, Obciążenie gospodarstw domowych spłata długu –
rozkłady i stress testy, [w:] J. Osiński, D. Tymoczko, P. Wyczański (red.), Raport o stabilności
systemu finansowego 2006,.), NBP, Warszawa, maj 2007, s. 114.
Teoretyczne podstawy zadłużenia i niewypłacalności gospodarstw domowych
115
W dużej mierze są to aktywa niepracujące, nieprzynoszące dochodu. Oczywiście należy uwzględnić przypadki, w których zakupione (z kredytu) aktywa trwałe pracują na siebie, jak np. dom zamieszkany przez gospodarstwo
domowe, które prowadzi działalność gospodarczą lub wynajmuje pomieszczenia domu, tym samym zdobywając dochód na pokrycie bieżących opłat
i/lub raty kredytowej.
3. Metoda III – polega na oszacowaniu tzw. rezerwy finansowej, która w sytuacji nieoczekiwanych zdarzeń wpływających na zmniejszenie lub utratę dochodu pozwoli na uregulowanie zobowiązań i utrzymanie oczekiwanego poziomu życia poprzez oszacowanie hipotetycznego bufora dochodowego gospodarstwa domowego w razie wystąpienia niekorzystnych zmian w otoczeniu zewnętrznym, skutkujących wzrostem kosztów obsługi długu (np. wzrost
stóp procentowych, deprecjacja waluty krajowej względem walut obcych).
Odsetek kredytów zaciągniętych przez gospodarstwa domowe, których bufor
dochodowy po wystąpieniu szoku zewnętrznego byłby ujemny, może być
miarą wrażliwości gospodarstw domowych na szok stopy procentowej czy
kursu walutowego. Obserwacja przypadków osób mających problemy finansowe, prezentowanych w prasie bieżącej potwierdza, iż to właśnie pierwsze
kilka miesięcy od zaistniałych problemów jest szczególnie istotne. Czynniki
losowe wpływające na zmniejszenie lub brak środków do życia i prowadzące
do zwiększenia niespłacalnych zobowiązań przy braku rezerwy finansowej
w znacznym stopniu zwiększają grono osób zagrożonych niewypłacalnością.
Jedni, choć z trudem stosując najprostsze strategie zaradcze (np. w postaci
zapożyczenia u rodziny, znajomych), wychodzą z dołka finansowego, inni zaś
popadają w coraz większe zadłużenie.