Program profilaktyczny „STOP przemocy w szkole”
Transkrypt
Program profilaktyczny „STOP przemocy w szkole”
Program profilaktyczny „STOP przemocy w szkole” przeznaczony do realizacji w klasach I-III i IV-VI i grupach przedszkolnych Szkoły Podstawowej Nr 1 z Oddziałami Integracyjnymi w Zgierzu w roku szkolnym 2016/17 koreluje z: Programem Wychowawczym Szkoły, Rządowym Programem "Bezpieczna i przyjazna szkoła" na lata 2014-2016; wraz Programem „Bezpieczna +” na lata 2015-2018; Narodowym Programem Zdrowia na lata 2016-2020; Narodowym Programem Ochrony Zdrowia Psychicznego; Krajowym Programem Przeciwdziałania Narkomanii na lata 2011–2016; Narodowym Programem Profilaktyki i Rozwiązywania Problemów Alkoholowych na lata 2011–2015; Krajowym Programem Przeciwdziałania Przemocy w Rodzinie 2014-2020; Krajowym Programem Działań na Rzecz Równego Traktowania na lata 2013–2016; Szkoła Podstawowa Nr 1 z Oddziałami Integracyjnymi w Zgierzu 1 Spis treści: 1.Podstawa Prawna................................................................................................................................................-3- 2.Wprowadzenie....................................................................................................................................................- 43.Definicje i opis zjawiska..................................................................................................................................-5- 4.Założenia i cele programu profilaktycznego......................................................................................- 12 - 5.Treści 6.Plan szkolnego programu profilaktycznego.....................................................................................-14 - działań. Sposoby i formy realizacji. Osoby odpowiedzialne. ..........................................-15 - 7.Przewidywane 8.Monitoring osiągnięcia uczniów.........................................................................................................- 31 - i ewaluacja....................................................................................................................................- 32 - 9.Załączniki: - Procedury postępowania nauczycieli oraz metody współpracy szkoły z policją w sytuacjach zagrożenia dzieci i młodzieży przestępczością i demoralizacją przyjęte w Szkole Podstawowej Nr 1 z Oddziałami Integracyjnymi w Zgierzu. 2 1.Podstawa prawna. Podstawę prawną do wprowadzenia działań profilaktycznych w ramach szkolnego programu profilaktyki stanowią: Uchwała Rady Ministrów z 8 lipca 2014 r. w sprawie przyjęcia Rządowego Programu na lata 2014-2016 "Bezpieczna i przyjazna szkoła" Konstytucja Rzeczpospolitej Polskiej – art. 72 Konwencja o Prawach Dziecka – art. 3, 19, 33 Ustawa z dn. 7 września 1991 r. o systemie oświaty (Dz. U. z 1996 r. nr 67, poz. 329 z późniejszymi zmianami) Rozporządzenie Rady Ministrów z dnia 23 czerwca 2015 roku w sprawie realizacji Rządowego programu wspomagania w latach 2015-2018 organów prowadzących szkoły w zapewnieniu bezpiecznych warunków nauki, wychowania i opieki w szkołach „Bezpieczna+” (Dz.U. poz.972) Rozporządzenie Ministra Edukacji Narodowej z dn.30 kwietnia 2013 r. w sprawie zasad udzielania i organizacji pomocy psychologiczno-pedagogicznej w publicznych przedszkolach, szkołach i placówkach (Dz.U. 2013 nr 0 poz. 532 ) Rozporządzenie Ministra Edukacji Narodowej z dnia 24 lipca 2015r. w sprawie warunków organizowania kształcenia, wychowania i opieki dla dzieci młodzieży niepełnosprawnych oraz niedostosowanych społecznie w przedszkolach, szkołach i oddziałach ogólnodostępnych lub integracyjnych (Dz U 2015, poz.1113); Rozporządzenie MEN z dn. 17 czerwca 2016 r. zmieniające rozporządzenie w sprawie podstawy programowej wychowania przedszkolnego oraz kształcenia ogólnego w poszczególnych typach szkół (Dz.U. z 2016 r., poz.895, 896) Rozporządzenie MEN z dn. 22 lipca 2011 r. zmieniające rozporządzenie w sprawie bezpieczeństwa i higieny w publicznych i niepublicznych szkołach i placówkach (Dz. U. z 2011 r. nr 161, poz. 968) Krajowy Program Przeciwdziałania Narkomanii na lata 2011-2016 (Rozporządzenie Rady Ministrów z dn 22 marca 2011r.) Rozporządzenie Ministerstwa Edukacji Narodowej z dnia 18 sierpnia 2015 r. w sprawie zakresu i form prowadzenia w szkołach i placówkach systemu oświaty działalności wychowawczej, edukacyjnej, informacyjnej i profilaktycznej w celu przeciwdziałania narkomanii (Dz.U.2015 poz.1249); 3 2.Wprowadzenie Profilaktyka to podejmowanie działań, skierowanych do różnych grup, we współpracy z różnymi środowiskami i instytucjami które mają na celu zapobieganie pojawieniu się lub rozwojowi zaburzeń, chorób lub innych niekorzystnych zjawisk społecznych. Szkoła stanowi ważne miejsce w systemie działań profilaktycznych. Problem bezpieczeństwa i zdrowia dziecka stoi zawsze na pierwszym miejscu, jest bezwzględnym priorytetem w edukacji szkolnej. Już od najmłodszych lat należy wyposażać dzieci w wiedzę i umiejętności związane z dbaniem o własne zdrowie i bezpieczeństwo. Współczesne podejście do profilaktyki zakłada, że u podstaw przejawianych przez dzieci i młodzież zachowań ryzykownych leżą te same lub podobne motywy. Zachowania te służą: zaspokojeniu najważniejszych potrzeb psychicznych (miłości, akceptacji, uznania, bezpieczeństwa, przynależności) realizacji ważnych zadań rozwojowych (np. określeniu własnej tożsamości, uzyskaniu niezależności od dorosłych) radzeniu sobie z przeżywanymi trudnościami życiowymi (redukcji lęku i frustracji) (Szymańska J. „Programy profilaktyczne. Podstawy profesjonalnej psychoprofilaktyki”, CMPPP, Warszawa 2002, str. 15) Zadaniem szkoły jest nie tylko zapewnienie uczniom, rodzicom i nauczycielom bezpieczeństwa na terenie szkoły, ale wyposażenie wszystkich grup tworzących środowisko szkolne w wiedzę o zagrożeniach występujących w środowisku oraz kompetencje dotyczące zasad bezpiecznego funkcjonowania i umiejętności przeciwdziałania niekorzystnym zjawiskom. Skuteczne działania profilaktyczne powinny być adresowane do całego środowiska szkolnego, tj. uczniów, rodziców, nauczycieli oraz innych osób zatrudnionych w szkole. Program profilaktyczny przeznaczony jest do realizacji w szkole i w swoim założeniu obejmuje pracę wychowawczo – profilaktyczną nad całością osobowości dziecka z uwzględnieniem kształtowania sfery psychicznej, duchowej i fizycznej. Wśród priorytetów pracy profilaktycznej w naszej szkole są: budowanie dobrych relacji rówieśniczych oraz relacji uczniów i nauczycieli współpraca z rodzicami i opiekunami dzieci wdrażanie procedur postępowania w sytuacjach kryzysowych upowszechnianie wśród uczniów wiedzy dotyczącej bezpieczeństwa, współczesnych zagrożeń cywilizacyjnych, zasad i reguł postępowania w sytuacjach zagrożenia budowanie otwartości szkoły poprzez współpracę z organizacjami pozarządowymi i instytucjami zajmującymi się sprawami bezpieczeństwa. 4 3. Definicje: profilaktyka, agresja, przemoc. Profilaktyka jest chronieniem człowieka w rozwoju przed zagrożeniami i reagowaniem na nie (to przeciwdziałanie zagrożeniom). Jej celem jest ochrona ucznia przed wszelkimi zakłóceniami rozwoju czyli przed podejmowaniem zachowań hamujących lub niszczących rozwój, określanych jako zachowania ryzykowne. Szkoła podstawowa jest miejscem profilaktyki pierwszorzędowej skierowanej do grupy niskiego ryzyka. Działaniami obejmuje się szerokie, niezdiagnozowane populacje. Profilaktyka pierwszorzędowa ma dwa cele: promocję zdrowego stylu życia oraz opóźnienie wieku inicjacji. Zadaniem szkolnej profilaktyki jest także reagowanie w sytuacjach rozpoznania pierwszych prób podejmowania zachowań ryzykownych (profilaktyka drugorzędowa) poprzez odwołanie się do specjalistycznej pomocy tj. wskazanie, pomoc w organizacji pierwszego kontaktu ze specjalistą, nawiązanie kontaktu z rodzicami, motywowanie do podjęcia leczenia i terapii. Działania profilaktyczne prowadzone mogą być na trzech poziomach, w zależności od stopnia ryzyka: Profilaktyka uniwersalna skierowana jest do wszystkich uczniów, bez względu na stopień ryzyka – całej społeczności szkolnej. Podejmowane działania skupiają się wokół zagadnień związanych z promocją zdrowego stylu życia, rozwijaniem postawy dbałości o zdrowie własne i innych ludzi, umiejętności dokonywania świadomych wyborów. To również rozwijanie postawy asertywności, kształtowanie umiejętności radzenia sobie z emocjami w sytuacji przeżywania trudnych sytuacji życiowych. Profilaktyka uniwersalna ma na celu przeciwdziałanie pierwszym próbom podejmowania zachowań ryzykownych lub opóźnienie inicjacji. Działania z zakresu profilaktyki uniwersalnej realizowane są przede wszystkim przez nauczycieli, pedagogów i psychologów szkolnych. Profilaktyka selektywna skierowana jest do grupy zwiększonego ryzyka, czyli do osób, które w stopniu wyższym niż przeciętny są narażone na rozwój zaburzeń. Profilaktyka selektywna koncentruje się na zagrożonych grupach młodzieży, osobach, które cechuje 5 wysoka ekspozycja na czynniki ryzyka. Celem jest tworzenie warunków, które umożliwiają wycofanie się z zachowań ryzykownych. Działania w zakresie profilaktyki selektywnej prowadzone są przez psychologów i pedagogów szkolnych, specjalistów w poradniach psychologiczno-pedagogicznych, a także wykwalifikowanych realizatorów programów profilaktycznych. Profilaktyka wskazująca skierowana jest do grupy, w której rozwinęły się już symptomy zaburzeń, w tym związane z uzależnieniem od substancji psychoaktywnych. Obejmuje ona działania interwencyjne i terapeutyczne, mające na celu zablokowanie pogłębiania się zaburzeń i zachowań destrukcyjnych oraz umożliwienie powrotu do prawidłowego funkcjonowania społecznego (resocjalizacja). W nowej podstawie programowej, w której cele ogólne oraz treści nauczania zostały opisane w postaci wymagań, realizacja treści nauczania dotyczących przeciwdziałania przemocy w rodzinie i w grupie rówieśniczej została mocniej podkreślona. Począwszy od wychowania przedszkolnego poprzez kolejne etapy edukacyjne aż do zakończenia procesu kształcenia, budowana i umacniana jest postawa szacunku i bezpieczeństwa własnego i innych, odpowiedzialności oraz prorodzinna. W nowej podstawie programowej szczególny nacisk został położony na kształtowanie postaw odpowiedzialnych, społecznych i prozdrowotnych. Ponadto rozwijanie postawy poszanowania dla innych kultur i tradycji oraz wszelkiej dyskryminacji wpisuje się w działania przeciwko agresji i przemocy w szkole. Rozwijanie kompetencji społecznych nie może ograniczać się do ww. zajęć edukacyjnych, powinno być wspierane całym doświadczeniem szkolnym ucznia. Z tego punktu widzenia kwestie dotyczące profilaktyki agresji i przemocy w szkole uwzględnione są w podstawie programowej wszystkich przedmiotów. Niemożliwe jest wychowanie dobrych obywateli w szkole, w której reguły życia społecznego i atmosfera sprzeczne są z zasadami otwartej komunikacji i prawami człowieka. Ważny jest sposób traktowania uczniów na wszystkich lekcjach, jasne reguły w relacjach nauczycieli i uczniów, procedury odwoławcze w sytuacji konfliktów, a także zaangażowanie społeczności szkolnej w sprawy wykraczające poza mury szkoły. Istotną rolę w wychowaniu młodych obywateli odgrywa też samorząd uczniowski. 6 Skuteczne działania profilaktyczne powinny koncentrować się na wzmacnianiu czynników chroniących i eliminowaniu lub osłabianiu czynników ryzyka wg podanego wykazu: Czynniki chroniące silna więź emocjonalna z rodzicami, Czynniki ryzyka (to cechy, sytuacje, warunki sprzyjające powstawaniu zachowań) wysoki poziom lęku i niepokoju, niska zainteresowanie nauką szkolną, regularne samoocena, niedojrzałość emocjonalna i praktyki religijne, poszanowanie prawa, społeczna, słaba kontrola wewnętrzna, norm, wartości nierealistyczne oczekiwania wobec siebie i i autorytetów społecznych, przynależność do otoczenia, brak zainteresowania nauką szkolną, pozytywnej grupy zaburzona więź z rodzicami, nieprawidłowa struktura rodziny Szkoła Podstawowa nr 1 z Oddziałami Integracyjnymi w Zgierzu obejmuje teren, w którym szczególnie często obserwuje się zachowania destrukcyjne i nasilenie czynników ryzyka wśród środowisk rodzinnych uczniów (alkoholizm, bezrobocie, demoralizacja, wulgaryzmy, brak kultury osobistej, niski poziom wykształcenia rodziców). Stąd konieczność wzmożonej pracy profilaktycznej z dziećmi i rodzinami. 7 Agresja dotyczy rozmaitych zachowań powodujących fizyczną, psychiczną lub emocjonalną krzywdę. Zdefiniowanie pojęcia agresji jest zadaniem złożonym. Nie ma zgodności w rozumieniu pojęcia agresji. W psychologii agresja oznacza „działanie skierowane przeciwko osobom lub przedmiotom wywołującym u jednostki niezadowolenie lub gniew” (Surzykiewicz J. „Agresja i przemoc w szkole” CMPPP Warszawa 2000, s. 13). Większość psychologów przez agresję rozumie każde zamierzone działanie mające na celu wyrządzenie komuś szkody, bólu fizycznego lub cierpienia moralnego. Agresja interpersonalna jest autem odnoszącym się do zachowań międzyludzkich organizowanych w celu wyrządzenia szkody jednostce lub grupie społecznej. Jest umyślnym działaniem na szkodę jednostki (Surzykiewicz, 2000). Inni badacze uważają, że o agresji należy mówić tylko wtedy, gdy skłonność ta występuje z intencją uszkodzenia kogoś lub czegoś. Inni natomiast rozpatrują agresję niezależnie od tego, czy dana osoba stawia sobie na cel skrzywdzenie kogoś względnie uszkodzenie czegoś, czy też traktuje zachowania agresywne jako nadrzędne do osiągnięcia innych celów. Agresja może być wyrażona słownie lub fizycznie (Kołodziejczyk, 1996). Zachowania agresywne mogą być skierowane na własną osobą i polegać na zadawaniu sobie bólu lub poniżaniu siebie. Agresja słowna przejawia się najczęściej w postaci odrzucenia, groźby. Może być wyrażona poprzez ośmieszanie, uszczypliwości i kpiny. Agresja fizyczna wyrażona jest w postaci otwartej napaści na drugą osobę lub niszczenia cudzej własności. 8 Przemoc to zachowania agresywne w stosunku do innej osoby lub grupy osób, w wyniku którego inne osoby ponoszą uszczerbek na ciele lub w zakresie funkcji psychicznych (Kmiecik- Baran K. „Młodzież i przemoc”, Przegląd Oświaty, Gdańsk 2000, s. 72). Jest to bezpośrednie oddziaływanie jednego człowieka na drugiego w celu zmuszenia go, wbrew jego woli, do zmiany zachowań, zmiany systemu wartości bądź poglądów w jakieś sprawie. Działanie takie stwarza sytuacje zagrażające bezpieczeństwu fizycznemu i psychicznemu. Przemoc w odróżnieniu od agresji jest ZAWSZE intencjonalna, narusza prawa i dobra osobiste jednostki, Zawsze powoduje szkody, ma tendencje do powtarzania się. Charakteryzuje się tym, że: jest to zamierzone, świadome działanie sprawcy, które ma na celu podporządkowanie ofiary, występuje relacja nierównych sił (ofiara jest słabsza fizycznie), występuje naruszenie praw wolności i dobra osobistego jednostki, objawia się bólem, cierpieniem, uszczerbkiem na zdrowiu. Cyberprzemoc (cyberbullying) – przemoc z użyciem technologii informacyjnych i komunikacyjnych. Technologie te to głównie Internet oraz telefony komórkowe. Podstawowe formy zjawiska to nękanie, straszenie, szantażowanie z użyciem sieci, publikowanie lub rozsyłanie ośmieszających, kompromitujących informacji, zdjęć, filmów z użyciem sieci oraz podszywanie się w sieci pod kogoś wbrew jego woli. Do działań określanych mianem cyberprzemocy wykorzystywane są głównie: poczta elektroniczna, czaty, komunikatory, strony internetowe, blogi, serwisy społecznościowe, grupy dyskusyjne, serwisy SMS i MMS. Czynniki ryzyka wystąpienia zachowań agresywnych i przemocowych mogą tkwić w: środowisku rodzinnym, środowisku szkolnym, grupie rówieśniczej, środkach masowego przekazu, grach komputerowych, cechach osobowych jednostki. 9 Niekorzystne czynniki wywołujące zachowania agresywne Środowisko rodzinne -niewłaściwe postawy wychowawcze rodziców (zbytnia pobłażliwość lub rygoryzm, brak zgodności co do metod wychowawczych, brak opieki i kontroli najczęściej ze strony matki); -apodyktyczność przejawiająca się brutalnym traktowaniem, biciem, ostrymi wybuchami gniewu, -wrogi lub obojętny stosunek uczuciowy jednego z rodziców, -brak harmonijnego współżycia w rodzinie, - negatywne wzorce zachowań prezentowanych przez rodziców, -cechy temperamentalne dziecka (cechy odziedziczone) Środowisko szkolne -obowiązki związane z uczęszczaniem do szkoły (uczeń musi chodzić do szkoły, musi przebywać w zamkniętej przestrzeni, musi odrabiać lekcje), -konieczność podporządkowania się cudzym decyzjom sterującym aktywnością, -ograniczenie wyboru działania, -presja czasowa np. ponaglanie ucznia do szybszego mówienia, czytania lub pisania, -niesprawiedliwe ocenianie, -częste upomnienia np. wytykanie wad, -nadmierne zagęszczenie w szkole (ciemne korytarze, przepełnione klasy), -poczucie bezkarności sprawców agresji i ułomny system przepisów oraz norm prawnych (małe uprawnienia rady pedagogicznej i dyrekcji szkół) Środowisko -zachęcanie i dopingowanie do podejmowania zachowań rówieśnicze ryzykownych, -modelowanie zachowań agresywnych celem dopasowania się do grupy, -stosowanie przemocy przez starszych i silniejszych uczniów, 10 -przejawianie na gruncie szkoły zachowań agresywnych i przemocowych (tworzenie grup tzw. szkolnych chuliganów), -zanikanie autorytetów moralnych oraz radykalna zmiana systemu wartości wśród dzieci i młodzieży Środki masowego -negatywne oddziaływania medialne, prezentowanie przemocy w przekazu, gry różnorodnych formach i przejawach, cybernękanie, komputerowe -modelowanie zachowań dzieci i młodzieży przez prezentowane lub publikowane obrazy, informacje, -trudności, szczególnie u młodszych dzieci, w odróżnieniu w treściach medialnych fikcji od realiów otaczającego świata Czynniki osobowe Cechy ofiary pasywnej- wrażliwość, nieśmiałość, niepewność, podwyższony poziom lęku, nieumiejętność obrony, płaczliwość, wycofywanie się w przypadku ataku, poczucie niskiej wartości, poczucie osamotnienia, opuszczenia, słabsi pod względem fizycznym Ofiara prowokująca- nadmierna aktywność, pobudliwość, zmienność nastrojów i humorów, deficyt koncentracji i uwagi. Może być uciążliwa, niezdarna, wprowadza zamieszanie i niepokój, drażni otoczenie. Wytwarza wokół atmosferę napięcia, prowokując do negatywnych reakcji ze strony innych. Sprawcy przemocy- tendencja do wyśmiewania lub szydzenia z innych, łatwej intencji celowego mówienia rzeczy, które mogą kogoś zranić lub komuś zagrozić. Bywają silniejsi od rówieśników, bardziej sprawni fizycznie. Mają potrzebę dominowania i tyranizowania innych. Charakteryzuje ich niski próg tolerancji na frustrację, trudności w przystosowaniu się do panujących norm i zasad oraz niski poziom samokontroli, szczególnie w zakresie regulacji emocji. Instrumentalnie traktują innych. 11 4. Założenia i cele programu profilaktycznego. Program profilaktyczny „STOP PRZEMOCY W SZKOLE” działa w oparciu o szereg obowiązujących aktów prawnych. Nawiązuje do celów rządowego programu „Bezpieczna i przyjazna szkoła” na lata 2014-16; „Bezpieczna +” na lata 2015-2018. Przeznaczony jest do realizacji w klasach I- III i IV- VI oraz grupach przedszkolnych Szkoły Podstawowej nr 1 z Oddziałami Integracyjnymi w Zgierzu w roku szkolnym 2016/2017. Programem objęci są uczniowie wszystkich klas szkoły podstawowej w ramach godzin z wychowawcą oraz zajęć specjalistycznych przeznaczonych na realizację programu. Realizatorami programu są wszyscy wychowawcy klas, nauczyciele, pedagog i psycholog szkolny, pielęgniarka szkolna, przedstawiciele różnych instytucji (np. Policji, Straży Miejskiej, Straży Pożarnej) wspierających szkołę w działaniach profilaktycznych. Głównym celem programu jest ograniczenie i wyeliminowanie różnych form przemocy w szkole i poza nią, a także zapobieganie pozostawaniu tego rodzaju problemów; budowanie pozytywnego klimatu w szkole; poprawę kompetencji uczniów, nauczycieli i rodziców w zakresie funkcjonowania w cyberprzestrzeni, współpracę z innymi instytucjami na rzecz poprawy bezpieczeństwa dzieci. Nadrzędnym celem jest przekazać wiedzę i ćwiczyć umiejętności dotyczące: zachowania bezpieczeństwa ucznia w szkole i poza nią, informowanie o skutkach zachowań ryzykownych; zapobiegania agresji i przemocy wśród rówieśników, nawiązywanie prawidłowych relacji z rówieśnikami i dorosłymi; promowanie zdrowego i aktywnego stylu życia, wspieranie rozwoju zaspokajania potrzeb własnych; udzielanie pierwszej pomocy w razie wypadku i w różnych sytuacjach dnia codziennego; poprawa kompetencji pracowników szkoły, uczniów i ich rodziców w zakresie bezpiecznego korzystania z cyberprzestrzeni oraz reagowania na zagrożenia; upowszechnianie wśród wszystkich pracowników szkoły umiejętności rozpoznawania sytuacji zagrożenia oraz wiedzy o zasadach postępowania w/w sytuacjach; 12 tworzenie warunków do prowadzenia w jednostkach Państwowej Straży Pożarnej praktycznych zajęć edukacyjnych z zakresu bezpieczeństwa, w szczególności przeciwpożarowego. Cele szczegółowe: 1. Upowszechnianie wśród młodzieży znajomości prawa i zasad przestrzegania go. 2. Zapobieganie wagarom. 3. Promowanie zdrowego stylu życia i odżywiania, ze szczególnym zwróceniem uwagi na szkodliwość fast foodów. 4. Kształtowanie postaw akceptowanych społecznie. 5. Stworzenie w szkole poczucia bezpieczeństwa. 6. Uświadamianie zagrożeń płynących z niewłaściwego korzystania z mediów. 7. Kształtowanie w uczniach odpowiednich postaw wobec ludzi słabszych, młodszych, ludzi starszych, chorych, niepełnosprawnych. 8. Uświadamianie uczniom negatywnych skutków działania środków psychoaktywnych, dopalaczy, napojów energetyzujących oraz następstw działania tych substancji. 9. Tworzenie pozytywnych relacji rówieśniczych, przeciwdziałanie agresji i mobbingowi. 10.Przygotowanie uczniów do podejmowania pracy wolontariusza. 11.Współpraca z rodzicami w obszarze profilaktyki – wczesna interwencja – udzielanie pomocy. 12.Zwiększanie kompetencji rodziców poprzez propagowanie instytucji udzielających pomocy w sytuacjach problemowych. 13 5. Treści szkolnego programu profilaktycznego. Szkolny program profilaktyki „Stop przemocy w szkole” uwzględnia treści kształcenia dostosowane do możliwości percepcyjnych i potrzeb rozwojowych uczniów na poszczególnych etapach rozwoju. Program obejmuje następujące obszary działań: I. Bezpieczeństwo w szkole i w drodze do szkoły II. Stres i emocje III. Zapobieganie i przeciwdziałanie różnym formom uzależnień IV. Brak kultury osobistej V. Przemoc i agresja VI. Brak motywacji do nauki i niepowodzenia szkolne VII. Profilaktyka zdrowotna 14 6. Plan działań. Sposoby i formy realizacji. Osoby odpowiedzialne. Ad I. Bezpieczeństwo w szkole i w drodze do szkoły. Cele: podnoszenie poziomu bezpieczeństwa kształtowanie umiejętności bezpiecznego poruszania się po jezdni i zachowanie bezpieczeństwa podczas gier i zabaw wdrażanie do przestrzegania znaków drogowych i kodeksu drogowego utrwalanie znajomości regulaminu szkoły i wdrażanie do bezwzględnego stosowania się do kodeksu upowszechnianie procedur postępowania w różnych sytuacjach zagrożenia upowszechnianie wśród dzieci i młodzieży wiedzy dotyczącej bezpieczeństwa przeciwpożarowego L.p. 1. 2. Zadania Bezpieczeństwo na drodze Sposoby i formy realizacji - zorganizowanie spotkania z funkcjonariuszem Policji i Straży Miejskiej na temat bezpiecznego poruszania się po drogach; Zachowanie - wycieczka na przejścia dla pieszych i ostrożności w kontaktach z osobami przystanki autobusowe; - pogadanka na temat zasad kulturalnego nieznajomymi i pozostawionymi bez zachowania się w środkach komunikacji publicznej; opieki zwierzętami. - monitoring na terenie szkoły; Bezpieczeństwo na - przypomnienie drogi ewakuacji i terenie szkoły zachowania się na wypadek pożaru; - działalność zespołu ds BHP na terenie szkoły; - szkolenie z zakresu BHP dla nauczycieli i pracowników niepedagogicznych (wg potrzeb) - bezpieczeństwo w czasie przerw (dyżury pełnione przez nauczycieli, wydłużenie czasu dyżurów i zwiększona liczba nauczycieli na dyżurach, kontrola zachowań Osoby realizujące zadania programu - wychowawcy klas - psycholog - pedagog - funkcjonariusz Policji, Straży Miejskiej - dyrektor - wszyscy nauczyciele - wychowawcy klas - personel szkoły - zespół ds BHP 15 uczniów w toaletach); - bezpieczeństwo w czasie lekcji (systematyczne sprawdzanie i odnotowywanie obecności uczniów na lekcjach); -kontrolowanie zachowania uczniów w szatniach, pełnione dyżury, odprowadzanie uczniów po zajęciach lekcyjnych; - przypomnienie na godzinach z wychowawcą regulaminu szkoły i zasad zachowania obowiązujących na jej terenie; 3 Przestrzeganie uczniów przed niebezpiecznymi sytuacjami. - przeprowadzenie zajęć w ramach godzin z wychowawcą i zajęć profilaktycznych na temat bezpiecznych zabaw w czasie ferii i wakacji: na śniegu i lodzie, - wychowawcy klas - nauczyciel techniki na wycieczkach bliższych i dalszych, wspólne układanie regulaminu wycieczki i podpisanie przez każdego uczestnika, podczas kąpieli. - podejmowanie tematyki zagrożeń w domu ( niebezpieczne urządzenia, zabawa ogniem itp.); - uwrażliwienie rodziców na szczegółowe zapoznanie dziecka z drogą do szkoły; zwracanie uwagi na niebezpieczne miejsca w okolicach szkoły (rozmowy podczas zebrań z rodzicami) - zapoznanie z numerami alarmowymi: pogotowie ratunkowe, policja, straż pożarna 4. Współpraca z rodzicami 5. Zapoznanie z ważnymi numerami telefonów 6. Współpraca z Policją, - pogadanki, spotkania z Policjantem - przeprowadzenie pod kierunkiem Strażą Pożarną Państwowej Straży Pożarnej próbnych alarmów przeciwpożarowych - prezentacja zasad udzielania pierwszej pomocy przedmedycznej, - nauka umiejętności alarmowania właściwych służb oraz wykorzystanie do celów ewakuacji z zagrożonych obiektów zestawu znaków ostrzegawczych i informacyjnych, - wychowawcy klas - rodzice - wychowawcy klas - nauczyciele - wychowawcy klas - pedagog - psycholog 16 7. Program „Bezpieczny Puchatek” pod patronatem Kuratora Oświaty i Komendy Głównej Policji. - Zgłoszenie Szkoły do programu skierowanego do klas pierwszych szkoły podstawowej. - przeprowadzenie zajęć dotyczących bezpieczeństwa - wychowawcy klas pierwszych - pedagog szkolny 17 Ad II. Stres i emocje. Cele: wzrost wiedzy na temat stresu, jego objawów i uwarunkowań ukazanie wpływu stresu na uczenie się wskazanie korzyści wynikających z pozytywnego myślenia poznanie różnych emocji: pozytywnych i negatywnych wdrażanie do stosowania różnych metod rozładowania negatywnych emocji L.p. Zadania 1. Uświadomienia uczniom czym jest stres, frustracja (definicje, rodzaje). Zapoznanie z problematyką emocji. Poznanie sposobów radzenia sobie z przykrymi emocjami i stresem. 2. Ćwiczenia umiejętności radzenia sobie ze stresem Osoby realizujące Sposoby i formy realizacji zadania programu - zajęcia w ramach godzin z wychowawcą - wychowawcy poświęcone tematyce stresu i emocji; klas - zajęcia profilaktyczne przedstawiające - psycholog różne rodzaje emocji i ćwiczące - odpowiedzialni umiejętności ich rozpoznawania; za zajęcia - zorganizowanie spotkania ze specjalistą nauczyciele psychologiem na temat stresu i emocji; - pracownicy PPP - zajęcia tematyczne z pracownikami poradni psychologiczno-pedagogicznych zgodnie z potrzebami szkoły; - przeprowadzenie zajęć na temat stresu i - wychowawcy jego skutków na godzinach z klas wychowawcą; - psycholog - ćwiczenia praktyczne: odgrywanie - pedagog scenek, dramy, konkursy, quizy, gry i - logopeda zabawy ruchowe, inscenizacje, techniki - nauczyciele relaksacyjne, ćwiczenia oddechowe itp. 18 Ad III. Zapobieganie i przeciwdziałanie różnym formom uzależnień. Cele: informowanie uczniów o konsekwencjach stosowania i używania środków i substancji psychotropowych, środków zastępczych, nowych substancji psychoaktywnych, wyposażenie rodziców i nauczycieli w wiedzę o rodzajach środków odurzających, objawach ich zażywania i sposobach pomocy, wskazanie możliwości unikania tych zagrożeń i sposobów radzenia sobie z tymi niebezpieczeństwami, L.p. Zadania 1. Uświadomienie zagrożeń wynikających z używania środków i substancji psychotropowych, środków zastępczych, nowych substancji psychoaktywnych. 2. Efektywne zagospodarowanie czasu wolnego uczniów. 3. Kształtowanie krytycznego myślenia i wspomaganie uczniów i wychowanków w konstruktywnym podejmowaniu decyzji w sytuacjach trudnych, Sposoby i formy realizacji - projekcje filmów, pogadanki i dyskusje na godzinach z wychowawcą i zajęciach profilaktycznych; - gromadzenie i udostępnianie materiałów na temat profilaktyki uzależnień, podanie ciekawych pozycji programów telewizyjnych, stron internetowych itp.; - rozmowy indywidualne z uczniami; - spotkania z pielęgniarką szkolną, psychologiem i pedagogiem; - spektakl profilaktyczny, - organizowanie zajęć i zawodów sportowych, rajdów, wycieczek; - podejmowanie tematyki związanej z aktywnym wypoczynkiem, aktywnym spędzaniem czasu wolnego; - kółka zainteresowań; - świetlica „Wesoła Gromada”; - dyskoteki i zabawy szkolne; - piknik integracyjny; - organizowanie zajęć w ramach godzin z wychowawcą na temat postaw asertywnych; - prowadzenie zajęć profilaktycznych na temat radzenia sobie w trudnych sytuacjach; Osoby realizujące zadania programu - wychowawcy klas - nauczyciele - pielęgniarka - psycholog - pedagog - nauczyciele - wychowawcy klas - wychowawcy klas - odpowiedzialni za zajęcia nauczyciele 19 zagrażających prawidłowemu rozwojowi i zdrowemu życiu 4 Włączenie do współpracy instytucji wspierających szkołę w działaniach profilaktycznych - współpraca z policją (interwencje wobec dzieci sięgających po środki uzależniające); - współpraca z MOPS, w szczególności Ogniwem ds. rodzin zagrożonych demoralizacją i marginalizacją społeczną; - poradnie psychologiczno pedagogiczne, - współpraca ze Stowarzyszeniem Monar, - współpraca z pracownikiem Sądu Rodzinnego (np. kuratorem rodzinnym); - Łódzkie Hospicjum dla Dzieci w Łodzi - Stowarzyszenie Hospicjum im. Jana Pawła II w Zgierzu - Centrum Pomocy Rodzinie 5. Prowadzenie wewnątrzszkolnego doskonalenia kompetencji nauczycieli i wychowawców zajęcia profilaktyczne i warsztaty dla uczniów, dla nauczycieli i rodziców nt. prawidłowości rozwoju i zaburzeń zdrowia psychicznego dzieci i młodzieży, rozpoznawania wczesnych objawów używania środków i substancji psychotropowych, środków zastępczych, nowych substancji psychoaktywnych, a także suplementów diet i leków w celach innych niż medyczne oraz postępowania w tego typu przypadkach; -dostarczenie aktualnych informacji nauczycielom i wychowawcom, rodzicom lub opiekunom, -udostępnienie informacji o ofercie pomocy specjalistycznej w zakresie - dyrektor - wychowawcy klas - psycholog - pedagog - rodzice - pracownicy instytucji umieszczenie adresów poradni 20 rozpoznawania wczesnych objawów używania środków i substancji psychotropowych, środków zastępczych, nowych substancji specjalistycznych, numeru telefonu zaufania oraz szkolnych procedur postępowania w sytuacjach kryzysowych na szkolnej stronie internetowej i na tablicach w budynku szkoły, umieszczenie szkolnych procedur postępowania w sytuacjach kryzysowych na stronie internetowej szkoły, 21 Ad IV. Kształtowanie kultury osobistej. Cele: kształtowanie postaw dobroci i życzliwości wobec drugiego człowieka poznanie umiejętności potrzebnych w kontaktach z innymi ludźmi wzbudzanie potrzeby reakcji, by nie pozostawać obojętnym L.p. Zadania 1. Zapoznanie uczniów z pojęciem kultury osobistej. 2 Wdrażanie uczniów do poszanowania każdego człowieka i jego godności osobistej. Sposoby i formy realizacji - organizowanie zajęć w ramach godzin z wychowawcą na temat kultury osobistej; - indywidualne rozmowy z uczniami na temat kulturalnego zachowania; - zwracanie uwagi na nieprawidłowe zachowanie uczniów; - reagowanie, nie pozostawanie obojętnym na wszelkie przejawy braku kultury; - kontrolowanie i pilnowanie dyscypliny na lekcjach przez nauczycieli; - dawanie przykładu swoją postawą; Osoby realizujące zadania programu - wszyscy pracownicy szkoły - wszyscy nauczyciele 22 Ad V. Przemoc i agresja. Cele: rozwijanie u dzieci zdolności do samokontroli i samooceny zminimalizowanie zjawiska agresji i przemocy wyrabianie u uczniów postawy szacunku dla norm właściwego zachowania budowanie klimatu zapewniającego uczniom poczucie bezpieczeństwa fizycznego i psychicznego nauczenie uczniów odróżniania dobrych zachowań od złych wzmacnianie pozytywnych wzorców zachowań rozwijanie umiejętności radzenia sobie ze złością i agresją zwiększenie poczucia wartości własnej i rówieśników uwrażliwianie na krzywdę drugiego człowieka wyrabianie właściwego (także krytycznego) stosunku do reklam, gier komputerowych wyposażanie dzieci w umiejętność bycia asertywnym poprawa kompetencji uczniów w zakresie bezpiecznego korzystania z cyberprzestrzeni oraz reagowania na zagrożenia L.p. 1. 2 Zadania Sposoby i formy realizacji Osoby realizujące zadania programu Pomoc uczniom mającym trudności z adaptacją w szkole. - rozmowa z nauczycielem, udzielenie wsparcia; - prowadzenie zajęć o charakterze psychoedukacyjnym mających na celu integrację klasy i budowanie zaufania; -dyrekcja - wychowawcy - nauczyciele - pedagog - psycholog Wskazywanie pozytywnej roli środków masowego przekazu (telewizja, Internet, gry komputerowe) oraz zagrożeń jakie z sobą niosą jeśli korzystamy z nich -Internet – dobrodziejstwo kontrolowane przez rodziców; - pedagogizacja rodziców (w trakcie zebrań z rodzicami oraz w razie potrzeby); - rozmowy z uczniami w trakcie godzin z wychowawcą; - udział uczniów w zajęciach profilaktycznych “Stop Cyberprzemocy”; - innowacja pedagogiczna: „Pilotażowe - wychowawcy - nauczyciel informatyki - pedagog - psycholog - terapeuta pedagogiczny 23 w nieumiejętny sposób 3 wdrożenie programowania w edukacji formalnej w oparciu o innowacje pedagogiczne oraz programy autorskie w szkołach” Umiejętne radzenie sobie - udział uczniów w zajęciach przeciwdziałania z agresją konfliktom grupowym „Mediacja społeczna i przemocą. szansą porozumienia”; - prowadzenie zajęć o charakterze psychoedukacyjnym przez psychologa i pedagoga szkolnego w zależności od potrzeb; - rozmowy z uczniami; - umiejętne porozumiewanie się z innymi; - kształtowanie postaw asertywnych: sztuka mówienia „nie”; - kierowanie się własnym zdaniem w sytuacji presji grupowej; - otwarte wyrażanie swoich myśli, sądów, oczekiwań, próśb, opinii itd.; - wychowawcy - odpowiedzialni za zajęcia nauczyciele - pedagog - psycholog 4 Doskonalenie umiejętności interpersonalnych. 5 Wskazywanie - - udział uczniów w kołach zainteresowań, w i organizowanie zajęciach sportowych, konkursach, zawodach, wartościowych form wycieczkach, rajdach, wycieczki do różnych spędzania wolnego instytucji kulturalnych. czasu. 6 - uwrażliwianie dzieci na krzywdę innych; - wychowawcy Wdrażanie uczniów - udział uczniów w zajęciach świetlicy szkolnej - nauczyciele do niesienia i świetlicy „Wesoła Gromada”; pomocy. 7 Zwiększenie samooceny u uczniów i podnoszenie poczucia własnej wartości. 8 Rozpoznanie środowiska uczniów. - wychowawcy - odpowiedzialni za zajęcia nauczyciele - pedagog - psycholog - wychowawcy - nauczyciele - pedagog -psycholog - nagradzanie uczniów za osiągnięcia i umiejętności wg Przedmiotowego Systemu Oceniania; - prezentowanie na lekcjach autorytetów, konstruktywnych grup rówieśniczych; - wyróżnianie wzorowych postaw uczniów na apelach porządkowych; nagrody, dyplomy; - wychowawcy - nauczyciele - pedagog - psycholog - obserwacja dzieci i młodzieży podczas różnych zajęć w szkole i poza nią; - rozmowy z uczniami; - wywiady i rozmowy z rodzicami; - wychowawcy - nauczyciele - pedagog - psycholog 24 - współpraca z instytucjami zajmującymi się pomocą rodzinom; 25 VII. Brak motywacji do nauki i niepowodzenia szkolne. Cele: wyrównanie szans edukacyjnych uczniów z trudnościami w nauce lub mających zaległości z powodu usprawiedliwionej, dłuższej nieobecności w szkole rozbudzanie i kształtowanie zainteresowań uczniów L.p. Zadania 1. Wdrażanie uczniów do systematyczności i efektywności w działaniu. 2 Doskonalenie umiejętności radzenia sobie w sytuacjach niepowodzeń szkolnych. 3 Stwarzanie szansy osiągania sukcesu (nawet niewielkiego). Rozpoznawanie słabych i mocnych stron ucznia. 4 Wdrażanie do niesienia pomocy uczniom, którzy mają trudności z nauką. 5 Współpraca z rodzicami Sposoby i formy realizacji - systematyczna kontrola ze strony nauczycieli i rodziców pod względem postępów w nauce; - pozytywne motywowanie ucznia do pracy; Osoby realizujące zadania programu - wychowawcy - nauczyciele - rodzice - rozmowy na godzinach z wychowawcą, jak unikać - wychowawcy - nauczyciele oraz jak postępować w sytuacji niepowodzeń - pedagog szkolnych, do kogo zwrócić się o pomoc; - psycholog - wychowawcy -szkolne koła zainteresowań; - nauczyciele - nabywanie umiejętności pozytywnego myślenia - pedagog o sobie; - psycholog - dostosowywanie wymagań programowych do możliwości i potrzeb uczniów z niepełnosprawnością -zachęcanie uczniów zdolnych do pomocy koleżeńskiej; -zajęcia dydaktyczno -wyrównawcze dla uczniów z obniżonym progiem wymagań; -zajęcia korekcyjno-kompensacyjne indywidualne lub grupowe dla uczniów, którzy mają wydaną opinię lub orzeczenie przez poradnię psychologiczno – pedagogiczną; - zajęcia rewalidacyjno-wychowawcze; - zajęcia terapii logopedycznej; - zajęcia odbywające się w świetlicy szkolnej i świetlicy „Wesoła Gromada”; - konsultacje z rodzicami na comiesięcznych zebraniach rodzicielskich - cotygodniowe konsultacje psychologa szkolnego - wychowawcy - nauczyciele - pedagog - psycholog - logopeda - psycholog - wychowawcy - nauczyciele 26 dla rodziców - pedagog 27 VIII. Profilaktyka zdrowotna Cele: wzrost wiedzy na temat zdrowia i jego uwarunkowań, wskazywanie korzyści wynikających z prowadzenia zdrowego stylu życia. L.p. Zadania 1 Kontynuacja działań na rzecz podnoszenia jakości pracy szkoły promującej zdrowie Certyfikat Szkoła Promująca Zdrowie. Sposoby i formy realizacji Realizacja programu Szkoła Promująca Zdrowie; - zwracanie uwagi na ubieranie się stosownie do pory roku i pogody; - wspólne spożywanie drugiego śniadania; - udział szkoły w ogólnopolskim programie „Owoce Organizowanie i na co dzień”, „Szklanka mleka”, „Szkoła w ruchu” wspieranie działań służących promocji zdrowego stylu życia, w szczególności; - organizacja żywienia w szkole i placówce zapewniającego ciepły i zgodny z normami żywieniowymi posiłek, - uwzględnianie potrzeb dzieci w zakresie diety, - zapewnienie odpowiedniego asortymentu sklepiku szkolnego, 2 Dojrzewanie jako trudny Osoby realizujące zadania programu - wychowawcy - nauczyciele - pielęgniarka szkolna kiermasz ze zdrową żywnością, cykl spotkań z dietetykiem kl. IV - VI, akcja fit i ciasta, dzień zdrowego jedzenia, pogadanka „Diety cud – niebezpieczeństwa z ich stosowania w wieku dojrzewania”, aktywny Dzień matki z córką – lekcja zumby, piesza wycieczka. wyjścia klas młodszych na lodowisko; zajęcia na basenie; - pomoc w zrozumieniu przemian zachodzących w organizmie w ramach godzin z wychowawcą i - wychowawcy - nauczyciel 28 okres dla każdego nastolatka. 3 Znaczenie higieny osobistej. Wychowania do życia w rodzinie; - wzmacnianie u dzieci poczucia własnej wartości; przyrody - nauczyciel Wychowania do życia w rodzinie - dbałość o czystość ciała (szczególnie mycie rąk) i odzieży; - higiena jamy ustnej, fluoryzacja; - przypominanie o właściwym korzystaniu z urządzeń sanitarnych; - higiena i estetyka przygotowywania posiłków; - nawiązanie współpracy ze Stacją SanitarnoEpidemiologiczną; - wychowawcy - nauczyciele - nauczyciel techniki - pielęgniarka, - pracownik sanepidu 4 Pierwsza pomoc przedmedycz na. - nauka udzielania pierwszej pomocy w nagłych wypadkach; - opieka pielęgniarki szkolnej; -współpraca z placówką podstawowej opieki zdrowotnej; - wychowawcy - nauczyciele odpowiedzialni za zajęcia 5 Dbałość o prawidłowy rozwój fizyczny -gimnastyka korekcyjno- kompensacyjna w każdej klasie; -kształtowanie właściwej postawy ciała; -opieka pielęgniarki szkolnej; - udział w akcji „Ratujmy wzrok Dzieciom” przy współpracy z Urzędem Miasta Zgierza, JZO oraz firmy abs OPTYK - wychowawcy -odpowiedzialni za zajęcia nauczyciele uczniów: zwracanie uwagi na właściwą postawę ciała, profilaktyczne badania lekarskie (tzw. bilans zdrowia). 6 Propagowanie -uświadomienie o szkodliwości używek i środków zdrowego odurzających; stylu życia. - zachęcanie do uprawiania różnych dyscyplin sportowych i aktywnego wypoczynku w ramach akcji „Szkoła w ruchu”; - zachęcanie uczniów do uprawiania sportu, uczestnictwa w imprezach sportowych; -zachęcanie uczniów do rozwijania umiejętności ruchowych umożliwiających uczestnictwo w wybranych przez nich formach aktywności fizycznej - pielęgniarka - realizatorzy programu „Ratujmy Wzrok Dzieciom” - wychowawcy - nauczyciele - nauczyciele wychowania fizycznego 29 indywidualnej i zespołowej; 7 Współpraca z rodzicami. - włączenie rodziców do realizacji programu Szkoła Promująca Zdrowie; - comiesięczne spotkania z rodzicami, oraz indywidualne kontakty w razie potrzeby; - wychowawcy i odpowiedzialni za realizację programu nauczyciele - pedagog szkolny 30 8.Przewidywane osiągnięcia uczniów. Wdrażanie programu podniesie świadomość uczniów oraz przyczyni się do nabycia przez nich praktycznych umiejętności radzenia sobie z zagrożeniami w otaczającym świecie. Oczekuje się, że zajęcia przeciwdziałające agresji pozwolą na wyrównanie nieprawidłowości w osiąganiu harmonii emocjonalno – społecznej, doprowadzą do stabilności wewnętrznej naszych wychowanków. Sprawią, iż dzieci nabiorą sił do prawidłowego działania i funkcjonowania, staną się wrażliwe na przejawy złego zachowania, a ich reakcje będą podporządkowane określonym normom i zasadom. Przewidujemy, że efektem działań profilaktycznych będzie: zwiększenie poczucia bezpieczeństwa w szkole stworzenie w szkole atmosfery wzajemnego zaufania i szacunku wzrost świadomości zagrożeń spowodowanych agresją i przemocą ukształtowanie poczucia świadomości i potrzeby przeciwdziałania agresji nabycie umiejętności radzenia sobie w sytuacji zagrożenia zdrowia i życia, agresji i przemocy wzrost wiedzy na temat konsekwencji uzależnień i wpływu używek na zdrowie człowieka nabywanie przez dzieci nawyku prowadzenia zdrowego trybu życia nabywanie umiejętności oceny swoich możliwości i szans na dalsze kształcenie umożliwienie uczniom osiągać sukcesy dydaktyczne na miarę swoich możliwości lepsza integracja społeczności szkolnej zwiększenie integracji środowisk wychowawczych w kierunku przeciwdziałania agresji nabywanie przez dzieci umiejętności nawiązywania poprawnych relacji międzyludzkich podporządkowanie się ogólnie przyjętym normom i zasadom upowszechnienie obowiązujących procedur postępowania w sytuacjach zagrożenia nabycie umiejętności kontroli własnych emocji i wyrażania uczuć budowanie pozytywnej samooceny oraz asertywności efektywna współpraca z organizacjami pozarządowymi i lokalnymi dotycząca wzrostu poprawy bezpieczeństwa w szkole 31 9. Monitoring i ewaluacja. Mierzalne wskaźniki ewaluacji: - zmniejszenie liczby zachowań agresywnych; - utrwalone zachowania asertywne; - dbanie o zdrowie fizyczne i psychiczne; - zdrowe i higieniczne odżywianie się; - wolność od uzależnień; - umiejętne organizowanie czasu wolnego; - świadome i umiejętne korzystanie z komputera, Internetu, telewizji; - właściwe reakcje w sytuacji zagrożenia; - sukcesy uczniów; - pogłębianie umiejętności wychowawczo-profilaktycznych nauczycieli na różnego rodzaju formach doskonalenia; Sposoby ewaluacji: - obserwacja, - rozmowy, - dokumentacja szkolna. opracowanie programu: Renata Bednarz Katarzyna Gałązka 32