PROFIL ZAINTERESOWAO ZAWODOWYCH DLA UCZNIÓW O

PROFIL ZAINTERESOWAO ZAWODOWYCH DLA UCZNIÓW O OBNIŻONYCH
MOŻLIWOŚCIACH INTELEKTUALNYCH - nowe narzędzie w pracy doradcy
zawodowego.
opracowanie:
Izabela Pyszkowska - terapeuta grupowy, trener umiejętności społecznych i rozwoju
osobistego, doradca zawodowy, szkoleniowiec i wykładowca.
Ponad dwudziestoletni staż pracy w Poradni Psychologiczno-pedagogicznej nr2 w Elblągu.
Od 1997 r. związana ze Stowarzyszeniem Doradców Szkolnych i Zawodowych RP, w latach
2007-2011 - pełniła funkcję Przewodniczącej Stowarzyszenia.
WSTĘP
Zaplanowanie ścieżki edukacyjno-zawodowej jest ważną decyzją dla każdego ucznia. Szczególnie
trudne jest to dla dziecka z niepełnosprawnością intelektualną i jego opiekunów. Ten niełatwy wybór
wymaga dokładnego przyjrzenia się sobie, odkrycia swoich talentów, zdolności, zainteresowao,
predyspozycji. Dziecko z niepełnosprawnością intelektualną w stopniu lekkim ma ograniczoną
możliwośd autorefleksji, autoanalizy, często nieprawidłowy obraz samego siebie. Wobec tego bardzo
trudne zadanie maja opiekunowie niepełnosprawnej młodzieży (rodzice, pedagodzy, psychologowie,
nauczyciele, doradcy zawodowi). Aby dobrze zdiagnozowad predyspozycje dziecka należy uwzględnid
wiele czynników: stan zdrowia badanego, temperament, środowisko społeczne i uznawane wartości.
Chcąc w rzetelny sposób doradzid dziecku i jego opiekunom, nie należy stosowad narzędzi
przeznaczonych dla dzieci sprawnych intelektualnie, a wykorzystywad narzędzia badające
predyspozycje uczniów, które uwzględniają specyfikę ich funkcjonowania.
Jednym z tych pożądanych narzędzi jest "Profil zainteresowao zawodowych dla uczniów o obniżonych
możliwościach intelektualnych". Jest on przeznaczony do oceny zainteresowao zawodowych
młodzieży niepełnosprawnej intelektualnie w stopniu lekkim, kooczącej gimnazjum i wybierającej
zawód. Moje doświadczenie wskazuje jednak, że można go stosowad również w przypadku
konieczności wyboru drugiego zawodu nawet u starszej młodzieży z niepełnosprawnością
intelektualną. Narzędzie może byd więc pomocą dla doradców zawodowych, psychologów,
pedagogów zarówno pracujących w systemie edukacji jak również poza nim.
KONSTRUKCJA, OPIS, PRACA Z NARZĘDZIEM
Narzędzie do badania predyspozycji zawodowych dzieci i młodzieży niepełnosprawnej intelektualnie
w stopniu lekkim zawiera: podręcznik z podstawami teoretycznymi (regulacje prawne,
charakterystykę niepełnosprawności intelektualnej w stopniu lekkim, przegląd niektórych teorii
doradztwa zawodowego) oraz pakiet badawczy). W pakiecie znajduje się zestaw ponumerowanych
ilustracji przedstawiających różne czynności pogrupowane w cztery sfery. W prawym górnym rogu
ilustracji znajdują się: numer zestawu, do którego ilustracja należy oraz literowe oznaczenie sfery
(np.: człowiek – człowiek (C), człowiek – przyroda (P), człowiek – technika (T) człowiek – estetyka (E).
Narzędzie zawiera także protokół badania służący do nanoszenia i interpretacji wyników.
Opracowując narzędzie do badania predyspozycji zawodowych młodzieży niepełnosprawnej
intelektualnie w stopniu lekkim wykorzystano koncepcję A. Roe oraz E. A. Klimowa (Bajcar i in., 2006)
dostosowaną do specjalnych potrzeb uczniów. Pominięto sferę człowiek – dane/system znaków.
W zawodach tego typu bowiem potrzebne są specjalne predyspozycje umysłowe, odczytywanie
znaków (niosących ze sobą informacje). Osoby z niepełnosprawnością intelektualną maja kłopot
z rozumowaniem abstrakcyjnym, rozumieniem symboli, znaków, przenośni. Dlatego też uznano,
że proponowanie im zawodów wymagających użycia tych umiejętności jest nieefektywne.
Opisywane narzędzie bada więc predyspozycje zawodowe w czterech sferach: człowiek – człowiek,
człowiek – przyroda, człowiek – technika, człowiek – estetyka.
Procedura badania
Przed uczniem rozkładane są cztery ilustracje w jednym rzędzie (od lewej do prawej). Obrazki są
kładzione w niewielkich odstępach od siebie (około 2 cm tak, by ilustracje nie zlewały się ze sobą).
Kolejnośd ułożenia ilustracji w danej serii określa protokół. Uczeo wybiera i odkładane na wyznaczone
miejsca obrazki przedstawiające ulubione czynności. W każdej próbie postępujemy analogicznie jak
w próbie pierwszej. Dziecko otrzymuje kolejno wszystkie zestawy obrazków.
Największa liczba wskazao ucznia może świadczyd o jego predyspozycjach zawodowych w określonej
sferze. Jeżeli wybrane przez ucznia czynności nie wskazują wyraźnie na wybór jednej sfery, należy
kontynuowad badanie. Badający wówczas wybiera ilustracje czynności z dwóch najczęściej
wskazywanych przez ucznia sfer (według opisów ilustracji). Rozkłada przed uczniem cztery obrazki,
po dwa z danej sfery i interpretuje wyniki jak wyżej. Jeżeli badanie nadal będzie wydawało się mało
precyzyjne, należy kontynuowad prace z uczniem innymi dostępnymi doradcy metodami.
Ze względu na specyfikę badania (dzieci niepełnosprawne intelektualnie) należy uwzględnid różne
reakcje uczniów. Może się zdarzyd, że dziecko odmówi badania lub będzie wybierało wszystkie
obrazki. W takiej sytuacji dużą rolę odgrywa osoba badająca (doradca, psycholog, pedagog). Doradca
z zachowaniem spokoju, prowadzi rozmowę naprowadzającą, np.: Ja Ci pomogę, razem spróbujemy
przyjrzed się ilustracjom. Opowiem Ci, co na nich jest, a Ty powiesz co lubisz robid najbardziej.
Możemy wspólnie odkładad ilustracje.
Jeśli dziecko jest nadpobudliwe lub zdenerwowane, badający może przeprowadzid kilka dwiczeo
relaksacyjnych.
Podaję dwa przykłady prostych dwiczeo wyciszających:
1/Odrzucenie lęków – radzenie sobie ze stresem.
Powiedz co cię martwi, denerwuje, złości, czego się boisz. Twoje obawy zapiszę na kartce. Podrzyj tą
kartkę na jak najdrobniejsze kawałki. Zwio je w drugą kartkę robiąc kulkę, a potem rzud nią w „ścianę
stresu” – tablica, drzwi, ściana (umownie). W czasie rzutu kulką możesz sobie krzyknąd. Kulkę można
też wyrzucid do śmieci.
Jeżeli prowadzący badanie ma więcej czasu, może pozwolid uczniowi narysowad przedmiot lub
sytuacje lękową i dwiczenie wykonad jak wyżej.
2/Rysunek obiema rękoma.
Wykonaj rysunek obiema rękoma jednocześnie. W każdej ręce trzymaj ołówek lub kredkę
i jednocześnie rysuj na dwóch częściach kartki.
Rysowanie oburącz rozluźnia zarówno napięte mięśnie, jak i uspokaja umysł.
Warunki badania:
W związku z tym, iż osobą z którą pracujemy jest niepełnosprawna intelektualnie należy szczególnie
zadbad o precyzyjne wyjaśnienie instrukcji pracy z narzędziem. Konieczne jest upewnienie się, czy
dziecko dobrze rozumie ilustrację (wskazane jest głośne odczytanie napisu pod obrazkiem oraz
wyjaśnienie narysowanej czynności). Musimy pamiętad, że naszym celem nie jest ocena tego czy
dziecko rozpoznaje czynnośd, ale czy lubi ją wykonywad. Należy pamiętad, aby:
 mówid wolno i wyraźnie,
 stosowad komunikaty bezpośrednie,
 byd precyzyjnym,
 używad prostego, potocznego języka,
 podawad po jednej informacji na raz,
 wykorzystad obrazki ponieważ nie wszystkie osoby niepełnosprawne potrafią pisad i czytad.
Należy ponadto:
 wnikliwie obserwowad ucznia; informacje uzyskane w ramach obserwacji mogą posłużyd
do jakościowej oceny funkcjonowania dziecka, możemy dzięki nim ocenid między innymi
tempo pracy, męczliwośd, poziom uwagi itp,



zebrad informacje o uczniu podczas rozmowy (wywiadu i w trakcie rozmowie
postdiagnostycznej) z rodzicem – opiekunem, wychowawcą, nauczycielami; podczas takiej
rozmowy dowiedzied się od opiekunów, nauczycieli jakie są zainteresowania ucznia, jakie są
jego mocne strony i zdolności (w związku z tym, iż często z upośledzeniem umysłowym mogą
współwystępowad choroby somatyczne, wskazane jest zebranie szczegółowych informacji
o stanie zdrowia dziecka i jego sprawności fizycznej, wskazana jest również ocena poziomu
rozwoju emocjonalnego i społecznego, warto dowiedzied się jak dziecko zachowuje się
podczas przerw oraz na lekcjach, czy potrafi budowad relacje rówieśnicze, czy chętnie
angażuje się w aktywnośd społeczną, jak radzi sobie z porażkami itp),
podczas pracy w szczególny sposób zadbad o dobre relacje i sprzyjającą atmosferę, przed
rozpoczęciem badania należy pamiętad o zbudowaniu zaufania dziecka, wprowadzid
atmosferę spokoju i życzliwości, pamiętad, że dziecko trzeba wielokrotnie wzmacniad
pozytywnie, motywowad, zachęcad i wspierad, nakierowywad odpowiedzi dziecka, dawad mu
odpowiednią ilośd czasu na zastanowienie i zachęcad do wytrwałej pracy, taktownie kierowad
jego pracą, byd dyskretnym i delikatnym w relacjach zarówno z nim jak
i z rodzicami,
poinformowad dziecko o tym co będzie robiło, jakie będą tego konsekwencje (pozwala to nie
tylko na redukcję lęku przed nieznanym, ale również na podniesienie motywacji dziecka do
pracy); warto powiedzied do dziecka: "To, co będzie działo się w czasie naszego spotkania, ma
pomóc Tobie w wyborze przyszłego zawodu, zobaczymy co lubisz robid, jakie czynności
sprawiają Ci przyjemnośd. Dzięki temu będzie Ci łatwiej zdecydowad jaką szkołę lub pracę
wybrad w przyszłości" (częstym błędem osób pracujących z dziedmi jest pomijanie etapu
informowania dziecka o celu spotkania - rozmowy o istocie spotkania często odbywają się
tylko z rodzicami).
ZAKOOCZENIE
W szkołach ogólnodostępnych dzieci niepełnosprawne intelektualnie w stopniu lekkim realizują
podstawę programową kształcenia ogólnego. W warunkach szkoły masowej nauczyciele stosują
wobec nich zasadę indywidualizacji, akceptacji i pomocy. Procesy kształcenia i rewalidacji osób
niepełnosprawnych intelektualnie są ze sobą ściśle powiązane. Kształcenie ma rozbudzad i rozwijad
zdolności dziecka, by poprzez współdziałanie z innymi ludźmi uczyło się rozumied świat. Celem
rewalidacji jest przywrócenie dziecku z niepełnosprawnością intelektualną możliwości uczestniczenia
w życiu społecznym, kulturalnym i przygotowaniu do pracy.
Wybór właściwego zawodu, zgodnego z aspiracjami, możliwościami zdrowotnymi i intelektualnymi,
zdobycie go przez różne formy edukacji lub kształcenia pozaszkolnego może ,podstawą
do rehabilitacji społecznej i zawodowej, do osiągnięcia zaradności, samowystarczalności, do pełnego
wchodzenia w role społeczne i rodzinne. Osoby niepełnosprawne intelektualnie, które pracują,
charakteryzują się wyższą samooceną, wyższym poziomem samodzielności i niezależności.
Samodzielnośd i niezależnośd ma zarówno aspekt psychologiczny jak i finansowy, osoby
te w mniejszym stopniu musza korzystad z pomocy paostwa czy rodziny, dlatego też charakteryzują
się wyższym statusem socjoekonomicznym, niż osoby niepracujące. Dzięki pracy osoby te poszerzają
również krąg kontaktów społecznych, co w pozytywny sposób wpływa na włączanie ich w struktury
społeczne. Dzięki pracy zawodowej osoby upośledzone w stopniu lekkim mają większą szansę na
samodzielne funkcjonowanie poza zakładem opieki.
Opisywane i wykorzystywane przeze mnie od kilku miesięcy w pracy w Poradni PsychologicznoPedagogicznej nr2 w Elblągu nowe narzędzie "Profil zainteresowao zawodowych dla uczniów
o obniżonych możliwościach intelektualnych" może pomóc doradcom zawodowym, psychologom,
pedagogom pracującym zarówno w edukacji jak również poza nią w planowaniu procesu doradczego
i wyznaczeniu kierunku kariery edukacyjno - zawodowej osób niepełnosprawnych intelektualnie
w stopniu lekkim.
Przy konstruowaniu narzędzia wykorzystano opinie grupy ośmiu Sędziów kompetencji,
w skład której weszli:
 dwóch doradców zawodowych z powiatowego urzędu pracy
 psycholog z poradni psychologiczno-pedagogicznej
 doradca zawodowy z poradni psychologiczno-pedagogicznej
 dwóch pedagogów specjalnych z gimnazjum
 nauczyciel terapeuta pedagogiczny
 pedagog i doradca zawodowy.
W związku z tym chcę zwrócid uwagę na ważny fakt współpracy doradców zawodowych zarówno
z poradni psychologiczno-pedagogicznych, szkół jak i urzędów pracy. Świadczy
to o zrozumieniu powagi sytuacji jak również daje większe szanse na globalne, holistyczne spojrzenie
na problem i objęcie niepełnosprawną osobę wielowymiarową pomocą.
PRZYKŁADOWE INTERPRETACJE WYNIKÓW WYBRANYCH UCZNIÓW
Gracjan J., lat 17, uczeo klasy III gimnazjum w szkole masowej
PROFILOGRAM
10 10 10 10
9
9
9
9
8
8
8
8
7
7
7
7
6
6
6
5
5
4
4
3
SKALE
T
T
E
P
SUMA
WSKAZAO
6
2
3
5
Uwagi i informacje o zachowaniu badanego podczas badania
Gracjan chętnie uczestniczył w badaniu. Od ubiegłego roku szkolnego uczęszcza na zajęcia
z doradztwa zawodowego. Spotkania te mają charakter grupowy (warsztaty) jak i indywidualny.
Uczeo szybko nawiązuje współpracę z osobą badającą. Chętnie wypowiada się na temat swoich
zainteresowao, planów i marzeo. Chłopiec chciałby uczyd się w szkole zawodowej w zawodzie
lakiernika samochodowego lub stolarza. Gracjan mieszka na wsi i na co dzieo pomaga rodzicom
w gospodarstwie. Jest w pełni samodzielny, dojeżdża do szkoły codziennie autobusem miejskim.
Dane z rozmowy doradczej z uczniem i rodzicami ucznia
Z analizy dokumentacji wynika, że chłopiec posiada niepełnosprawnośd sprzężoną. Aktualny poziom
rozwoju intelektualnego plasuje się na poziomie niepełnosprawności intelektualnej stopnia lekkiego.
Dodatkowo chłopiec ma kłopoty z poruszaniem się, utyka.
Uczeo podczas rozmowy jako ulubione przedmioty wymienia: WOS, chemię, technikę. Analiza ocen
z tych przedmiotów wskazuje, że chłopiec uzyskuje z nich najwyższe stopnie. W wolnym czasie
Gracjan lubi grad w piłkę. Mimo niepełnosprawności ruchowej dwa razy w tygodniu uczestniczy
w zajęciach sportowych w sąsiedniej wsi. Na zajęcia te jeździ samodzielnie.
Z rozmowy z rodzicami wynika, że chłopiec chętnie wypełnia obowiązki domowe, dba o porządek
w pokoju, pomaga w pracach gospodarskich. W wolnych chwilach Gracjan pomaga również wujkowi
w pracach lakierniczych i odzyskiwaniu części samochodowych. Z relacji rodziców wynika, że ma
poważne trudności w nauce, miał kłopot z zaliczaniem poszczególnych klas. Obecnie Gracjan ma
niską motywację do nauki, jednak odpowiednio zachęcony odrabia lekcje i stara się pokonywad swoje
trudności. Bardzo lubi angażowad się we wszystkie działania praktyczne, tj. pomoc w gospodarstwie
czy w warsztacie.
Interpretacja – podsumowanie procesu doradczego
Gracjan najczęściej wybierał czynności ze sfery człowiek – technika (6 wskazao) i człowiek – przyroda
(5 wskazao). Wybory te zgodne są z jego zainteresowaniami i deklarowanymi planami na przyszłośd.
Wysokie oceny z zajęd z prac technicznych (oceny bardzo dobre i celujące) wskazują na wysoki
poziom zdolności manualnych badanego ucznia. Z zaświadczenia lekarskiego, dostarczonego przez
rodziców wynika, że nie ma przeciwwskazao do podjęcia przez Gracjana pracy w zawodzie zarówno
lakiernika jak i stolarza. Zainteresowanie i zdolności chłopca oraz wynik w Profilu Zainteresowao
Zawodowych wskazują, że Gracjan może podjąd naukę w obydwu wybranych przez siebie zawodach.
Wydaje się, że możliwośd podjęcia pracy w warsztacie wuja sprawia, że wybór zawodu lakiernika
samochodowego jest bliższy zarówno rodzicom jak i uczniowi.
Joanna G., lat 16, uczennica klasy III gimnazjum w ośrodku szkolno-wychowawczym
PROFILOGRAM
10 10 10 10
9
9
9
9
8
8
8
8
7
7
7
6
6
6
5
5
5
4
4
4
3
3
2
2
1
SKALE
T
T
E
P
SUMA
WSKAZAO
0
3
1
7
Uwagi i informacje o zachowaniu badanej podczas podania
Początkowo Joanna jest mocno skrępowana sytuacją badania. Z czasem jednak rozluźnia się.
Uczennica komunikatywna, chętna do współpracy. Podczas pracy z materiałem testowym wymaga
wielu podpowiedzi, konieczne jest odczytywanie nazw czynności na głos. Co ważne, uczennica potrafi
bez czytania napisu odgadnąd co jest przedstawione na obrazku i trafnie samodzielnie nazwad
prezentowaną czynnośd. Uczennica po początkowym onieśmieleniu pracuje w szybszym tempie
i z dużym zaangażowaniem.
Dane z rozmowy doradczej z uczniem i rodzicami ucznia
Z analizy dokumentacji wynika, że aktualny poziom rozwoju intelektualnego plasuje się na poziomie
niepełnosprawności intelektualnej stopnia lekkiego.
Podczas rozmowy uczennica wskazuje, że jej ulubionym przedmiotem jest historia. Lubi również
uczęszczad na dodatkowe zajęcia plastyczne oraz na kółko ekologiczne. Wolny czas najchętniej
spędza z rodzicami. Uczennica ma kłopot w nawiązywaniu relacji rówieśniczych. Nie ma koleżanek.
Nie spotyka się z rówieśnikami poza szkołą. W wolnym czasie lubi zajmowad się ogrodem.
Samodzielnie uprawia kilka rabat w rodzinnym ogrodzie, ma również własny warzywniak.
Dziewczynka bardzo lubi gotowad, potrafi samodzielnie przygotowad wiele potraw.
Z rozmowy z rodzicami wynika, że chcieliby oni, aby uczennica zaczęła naukę w szkole
gastronomicznej. Zdaniem rodziców jest to jedyna szkoła w okolicy, która pozwala na edukację dzieci
z niepełnosprawnością intelektualną w stopniu lekkim. Matka uczennicy zwraca uwagę,
że zainteresowania córki nie są w pełni zbieżne z wybranym przez nią zawodem, jednak brak innej
szkoły w okolicy determinuje wybór dalszego kształcenia.
Interpretacja – podsumowanie procesu doradczego
Joanna najczęściej wybierała czynności ze sfery człowiek – przyroda (7 wskazao). Wybory
dokonywane przez uczennicę nie są zgodne z jej wybraną dalszą drogą kształcenia. Uczennica
wybrała zawód kucharki pod wpływem namów matki, która sądziła, ze tylko ta szkoła będzie
dostępna dla jej córki. Analiza zainteresowao uczennicy (prace ogrodnicze) oraz wyników w Profilu
Zainteresowao Zawodowych wskazują na koniecznośd ponownego przeanalizowania dalszych planów
edukacyjnych Joanny. Warto rozważyd szkoły zawodowe kształcące w kierunku ogrodnika.
Po rozmowie doradczej i omówieniu wyników badania, rodzice uczennicy podjęli decyzję
o kontynuowaniu procesu doradczego, który ma na celu dalsze rozpoznawaniu potencjału Joanny
i wybór najlepszej szkoły. Rodzicom przekazano szczegółowe informacje o systemie kształcenia
uczniów z niepełnosprawnością intelektualna w stopniu lekkim.
"Profil Zainteresowao Zawodowych dla Uczniów o Obniżonych Możliwościach Intelektualnych"
wyd. Pracownia Testów Psychologicznych i Pedagogicznych
Stowarzyszenie Edukacja Bez Granic Wydanie pierwsze