Pomorze2030 Modele rozwoju

Transkrypt

Modele rozwoju Pomorza
Raport z panelu Modele rozwoju
Marek Dutkowski
Tomasz Brodzicki
Gdańsk 2013
Opracowanie zostało wykonane przez Instytut Badań nad Gospodarką Rynkową
w ramach projektu „Pomorze 2030 – scenariusze rozwoju i kluczowe technologie”
współfinansowanego przez Unię Europejską z Europejskiego Funduszu Rozwoju Regionalnego
w ramach Programu Operacyjnego Innowacyjna Gospodarka 2007-2013.
Patronat nad projektem objął Urząd Marszałkowski Województwa Pomorskiego.
ZESPÓŁ AUTORSKI:
prof. Marek Dutkowski
dr Tomasz Brodzicki
WSPÓŁPRACA:
Maciej DzierŜanowski
Stanisław Szultka
© Copyright by
Instytut Badań nad Gospodarką Rynkową
Ul. Do Studzienki 63
80-227 Gdańsk
Publikacja jest dystrybuowana bezpłatnie
Publikacja jest dostępna w wersji elektronicznej na stronie www.pomorze2030.pl oraz
www.ibngr.pl
2
Spis treści
Wstęp ...................................................................................................................................................... 4
Podsumowanie........................................................................................................................................ 5
Diagnoza sytuacji rozwojowej Pomorza w roku 2010............................................................................. 6
Globalne uwarunkowania wyboru modelu rozwoju Pomorza.............................................................. 10
Europejskie uwarunkowania wyboru modelu rozwoju Pomorza ......................................................... 14
Krajowe uwarunkowania wyboru modelu rozwoju Pomorza ............................................................... 16
Trzy modele rozwoju Pomorza.............................................................................................................. 19
Model standardowej interwencji publicznej – spokojne doganianie ............................................... 21
Model ukierunkowanej interwencji publicznej – ryzykowne przyspieszanie ................................... 24
Model wspierającej interwencji publicznej – bezpieczne omijanie .................................................. 27
3
Pomorze 2030 – scenariusze rozwoju i kluczowe technologie
Wstęp
Opracowanie prezentuje wnioski i rekomendacje z prac panelu tematycznego „Modele rozwoju”, w
których uczestniczyli: prof. dr hab. Marek Dutkowski (Katedra Badań Miast i Regionów Uniwersytetu
Szczecińskiego), dr Tomasz Brodzicki (Wydział Ekonomiczny Uniwersytetu Gdańskiego), Wiesław
Bielawski (Urząd Miasta Gdańska), Adam Burczyk (Urząd Miejski Kwidzyn), Tomasz Drozdowski
(Urząd Miasta Gdańska), Stefan Dunin-Wąsowicz (BPI Group), dr Wojciech Dziemianowicz
(Uniwersytet Warszawski), dr Mikołaj Herbst (EUROREG Uniwersytet Warszawski), prof. Paweł
Churski (Uniwersytet im. Adama Mickiewicza w Poznaniu), dr Jacek Kołtan (Europejskie Centrum
Solidarności), Krzysztof Krzemiński (Urząd Miasta Reda), prof. Tadeusz Markowski (Uniwersytet
Łódzki), dr Radomir Matczak (Urząd Marszałkowski Województwa Pomorskiego), dr Wojciech Misiąg
(Instytut Badań nad Gospodarką Rynkową), prof. Piotr Lorens (Politechnika Gdańska), Krzysztof
Łapiński (Instytut Badań nad Gospodarką Rynkową), dr Feliks Pankau (Urząd Marszałkowski
Województwa Pomorskiego), prof. Tomasz Parteka (Urząd Marszałkowski Województwa
Pomorskiego/Politechnika Gdańska), Maciej Rogocz (Biuro Rozwoju Gdańska), dr Maciej Smętowski
(Uniwersytet Warszawski EUROREG), Marek Stępa (Urząd Miasta Gdyni), Jolanta Śliwińska (Urząd
Miejski Tczew), Marcin Turzyński (Biuro Rozwoju Gdańska), Tadeusz Wiśniewski (Komunalny Związek
Gmin „Dolina Redy i Chylonki”), dr Bohdan Wyżnikiewicz (Instytut Badań nad Gospodarką Rynkową,
prof. Jacek Zaucha (Uniwersytet Gdański). Chcielibyśmy serdecznie podziękować wszystkim
ekspertom panelu i uczestnikom spotkań za liczne dyskusje, wszelkie inspiracje, komentarze i uwagi.
Opracowanie składa się z dwóch części. W pierwszej dokonana została analiza obecnej sytuacji
rozwojowej Pomorza wraz z globalnymi, europejskimi i krajowymi uwarunkowaniami wyboru modelu
rozwoju dla Pomorza. Druga cześć została poświęcona zaprezentowaniu modeli rozwoju Pomorza.
4
raport z panelu tematycznego
Niniejszy raport został opracowany w ramach projektu „Pomorze 2030 – scenariusze rozwoju i
kluczowe technologie” realizowanego przez Instytut Badań nad Gospodarką Rynkową. Projekt ten był
pierwszym przedsięwzięciem o charakterze foresight’u regionalnego realizowanym w województwie
pomorskim. Jego założeniem było uruchomienie, w gronie różnych aktorów regionalnych, szerokiej
dyskusji o przyszłości. Miała ona prowadzić do lepszego zrozumienia zachodzących procesów oraz
inspirować indywidualne i zbiorowe działanie, które odpowiadałyby na wyzwania przyszłości oraz
umożliwiały kształtowanie pożądanej ścieżki rozwoju Pomorza.
Podsumowanie
Przedstawione w opracowaniu skrótowo modele rozwoju można wprowadzać na Pomorzu bądź
niezależnie bądź w pewnej kolejności (fazy rozwojowe), rozpoczynając od modelu spokojnego
doganiania w latach 2010-15, gdyż do 2015 r. zapewne kontynuowana będzie polityka integracji UE,
a tendencje dezintegracyjne będą słabe, choć mogą się stopniowo nasilać. Następnie, w zależności od
uwarunkowań zewnętrznych (utrwalenie dezintegracji lub reintegracja UE), można będzie przejść po
2015 r. do modelu ryzykownego przyspieszania lub do modelu bezpiecznego omijania. Wybór
między tymi dwoma modelami będzie zależał zarówno od uwarunkowań zewnętrznych, jak i od
możliwości wewnętrznych. Kluczowe jest przygotowanie się Pomorza do obu wariantów, co wymaga
ze strony władz regionalnych zwiększenia aktywności.
Polityczny wybór modelu organizacji terytorialnej państwa ma mniejsze znaczenie. Najgorszy wariant
to powrót Polski do modelu socjalizmu rynkowego w wariancie narodowym oraz powrotu państwa
administracji terenowej, bez przeznaczenia specjalnych celów i środków krajowych dla Pomorza.
Oznaczałoby to długotrwałą stagnację i peryferyzację, a w efekcie degradację gospodarczą i
społeczną w skali kraju, Regionu Morza Bałtyckiego i Europy. Należy pamiętać, że w swojej
tysiącletniej historii Pomorze takie okresy już przechodziło.
5
Diagnoza sytuacji rozwojowej Pomorza w roku 2010
Potencjał rozwojowy Pomorza należy rozpatrywać w czterech sferach, wzajemnie powiązanych i
warunkujących się: ekologicznej i przestrzennej, gospodarczej, technologicznej oraz społecznej i
politycznej.
-
Pomorze to region o zróżnicowanych uwarunkowaniach geograficznych, zarówno korzystnych –
dostęp do morza i sprzyjający klimat (w tym dla rozwoju energetyki wiatrowej i solarnej), rozległe
obszary leśne i liczne rzeki i jeziora (zwłaszcza dla turystyki i rekreacji), jak i niekorzystnych – brak
znaczących, rozpoznanych zasobów surowców naturalnych1 oraz znaczna odległość do innych
wielkich miast.
-
Pomorze to region (zwłaszcza TOM, strefa brzegowa i obszar pojezierzy) o znacznej atrakcyjności
osiedleńczej i turystycznej.
-
Pomorze to region, którego ważnym atutem rozwojowym jest dostęp do Morza Bałtyckiego, gdyż
umożliwia rozwój portów morskich i związanych z nimi funkcji bramowych oraz rozwój sektorów
szeroko definiowanej gospodarki morskiej. Nadmorskie położenie Pomorza promuje również
wyższy od przeciętnego poziomo otwartości gospodarki regionu.
-
Pomorze to region relatywnie niewielki pod względem powierzchni i liczby ludności oraz
otoczony przez obszary słabo zaludnione i pozbawione wielkich miast, co oznacza brak
pozytywnego efektu sąsiedztwa i przeciętny potencjał rynkowy. Wpływa to na ograniczenia
możliwości wykorzystania endogennego potencjału rozwojowego.
-
Pomorze to region peryferyjny ze względu na swoje położenie w kraju i relatywnie słabo
dostępny ze względu na niedostateczne wyposażenie w punktową i liniową infrastrukturę
transportową (w wyjątkiem portów morskich). Zapoczątkowane wraz z akcesją do UE procesy
inwestycyjne stopniowo poprawiają dostępność komunikacyjną regionu. Nie zneutralizują
jednakże w pełni jego peryferyjności.
1
Odkrycie na terenie Pomorza potencjalnych złóż gazu łupkowego należy uznać za szansę i zagrożenie dla przyszłości
regionu. Szansa to poprawa bezpieczeństwa energetycznego regionu, napływu inwestycji i rozwoju nowego
innowacyjnego sektora gospodarki. Aspekty negatywne obejmują przede wszystkim możliwość wystąpienia tzw.
choroby holenderskiej, związanej z reorientacją środków inwestycyjnych z sektorów dynamicznych do sektora
wydobywczego, co w dalszej perspektywie może spowolnić wzrost gospodarczy.
6
Sfera ekologiczna i przestrzenna:
-
Pomorze to region o relatywnie wysokim poziomie otwartości zewnętrznej, ale głównie dzięki
funkcjom bramowym związanym z portami morskimi2. Wyższy poziom otwartości oznacza
jednocześnie wyższy od przeciętnego poziom ekspozycji na ryzyka związane z wynikające z
narastających współzależności państw i regionów w układzie globalnym.
-
Pomorze to region kulturowo niespójny, ponieważ w efekcie reformy samorządowej i organizacji
terytorialnej państwa w 1999 r. obejmuje obszary o odmiennej przeszłości historycznej i ludność
o różnych korzeniach kulturowych – dotyczy to również samego Trójmiasta. To zróżnicowanie,
odpowiednio wykorzystane, może stanowić również potencjał rozwojowy.
-
Pomorze to region, w którym dominuje Trójmiejski Obszar Metropolitalny (TOM) z Gdańskiem,
Sopotem i Gdynią oraz rozległą strefą podmiejską. Poza tym obszarem pewien potencjał stanowi
Słupsk na zachodzie i kilka średnich miast położonych na Powiślu. Rozwój regionu jest w dużym
stopniu zależny od rozwoju TOM, który decyduje i będzie decydował o jego dynamice w
najbliższych dziesięcioleciach. W pewnych scenariuszach możliwy jest jednak również wzrost
znaczenia subregionalnych ośrodków wzrostu, położonych strefą oddziaływania TOM.
-
W układzie hierarchii aglomeracji globalnych i europejskich TOM zaliczyć należy do grupy słabych
europejskich metropolitalnych obszarów wzrostu (MEGA – Metropolitan European Growth Area),
należy jednak do „wielkiej piątki” obszarów metropolitalnych w Polsce.
-
Pomorze wykazuje przeciętny, a w niektórych dziedzinach niski, potencjał rozwojowy na tle
regionów Unii Europejskiej, w tym również regionów Europy Środkowej i Wschodniej.
-
Pomorze wykazuje średni potencjał rozwojowy na tle pozostałych regionów Polski, a tym samym
jest tzw. regionem kohezyjnym w rozumieniu polityki UE.
-
Pomorze to region wykazujący długookresową trwałą tendencję spadku znaczenia w gospodarce
Polski i Regionu Europy Bałtyckiej, a w rezultacie podlegający powolnej marginalizacji.
-
Skala gospodarki Pomorza mierzona takimi miarami jak PKB, wartość dodana, produkcja
sprzedana czy liczba pracujących jest przeciętna. Bramowe położenie regionu wzmacnia jego
zdolność do eksportu w relacji do PKB.
-
Pomorze to region o strukturze gospodarki postindustrialnej (z dominacją usług), jednak przy
ciągle wysokim udziale przemysłu w zatrudnieniu i PKB proces de-industrializacji regionu został
przyspieszony przez upadek stoczni i klastra okrętowego. Pełna odbudowa potencjału
stoczniowego jest niemożliwa ze względu na narastającą przewagę konkurentów globalnych.
2
Patrz np. badania Umińskiego (2011) na temat determinant intensywności eksportu polskich regionów.
7
Sfera gospodarcza:
-
Pomorze to region o relatywnie wysokiej dynamice rozwoju w ciągu ostatnich 20 lat, lecz wg
koncepcji tzw. opóźnionej konwergencji będzie ona stopniowo słabnąć.
-
Gospodarka Pomorza w wyniku procesu transformacji obniżyła ogólny poziom specjalizacji
osiągając równocześnie relatywnie wysoki poziom dywersyfikacji produkcji i zatrudnienia.
-
Pomorze to region o relatywnie ekstensywnym modelu rozwoju, opartym w dużym stopniu o
tradycyjne bądź schyłkowe sektory działalności gospodarczej, w tym o przestarzałą i
podupadającą poza nielicznymi dziedzinami gospodarkę morską. Gospodarka regionu
charakteryzuje się jednakże stosunkowo wysoką zdolnością adaptacyjną.
-
Pomorze to jeden z regionów Europy Środkowej i Wschodniej o wysokim poziomie uzależnienia
od egzogenicznych uwarunkowań rozwojowych w tym zwłaszcza od strumienia środków
funduszy strukturalnych Unii Europejskiej.
-
Pomorze jest regionem o przeciętnej rzeczywistej i ujawnionej atrakcyjności dla inwestorów
krajowych jak i zagranicznych, co dokumentuje stosunkowo znaczny napływ BIZ do regionu na tle
pozostałych regionów Polski.
-
Efekt aglomeracji BIZ czy tzw. efekt sygnału jest dla Pomorza słaby. Atrakcyjność inwestycyjna
regionu jest wyższa dla sektorów usługowych, w tym zwłaszcza dla usług typu BPO i niższa dla
działalności przemysłowej. Peryferyjność TOM utrudnia pozyskanie poważniejszych funkcji
zarządczych czy badawczo-rozwojowych.
-
Pomorze to region o niższych poziomach efektywności inwestycji oraz innowacyjności od
przeciętnej dla UE.
-
Pomorze to region, który z różnych względów, pozyskał w ostatnich latach niewiele inwestycji
strategicznych dla gospodarki narodowej.
Sfera technologiczna:
-
Pomorze to region o niskim poziomie bezpieczeństwa energetycznego, co jest rezultatem silnie
ujemnego bilansu energii elektrycznej.
-
Pomorze to region skupiający liczący się w skali krajowej potencjał badawczy i akademicki,
zwłaszcza w niektórych specjalnościach, lecz zdezintegrowany, źle zarządzany i
niedoinwestowany. Wskazuje to na strukturalne słabości regionalnego systemu innowacji.
-
Pomorze to region o ograniczonym potencjale wiedzy, niezdolny do generowania technologii na
tzw. globalnej granicy technologicznej w jej różnych obszarach oraz innowacji radykalnych, a
także wykazujący deficyty w zakresie możliwości absorpcji wiedzy i innowacji wyższego rzędu;
8
-
Czynniki powyższe ograniczają możliwość realizacji na Pomorzu scenariusza leap frogging –
przeskoczenia pewnych etapów rozwojowych.
-
Pomorze to region o relatywnie niskiej jakości instytucji ze względu na niedokończony proces
transformacji ustrojowej oraz uwarunkowane historycznie i kulturowe problemy integracji
regionalnej.
-
Pomorze to region o relatywnie niskim kapitale społecznym, niskim poziomie wzajemnego
zaufania, a tożsamość regionalna jego społeczności dopiero się wykształca. Stanowi to istotną
barierę rozwojową. Oddolne ruchy obserwowane w ostatnim okresie pozwalają jednak na pewną
dozę optymizmu. Za pozytywną cechę społeczności Pomorza należy uznać jej stosunkowo wysoką
i wyższą niż w innych regionach zdolność adaptacyjną do zmieniających się uwarunkowań.
-
Pomorze to region o bardzo dobrej, na tle kraju i Europy, sytuacji demograficznej (dodatnie
bilanse ruchu naturalnego i wędrówkowego, stosunkowo młoda struktura wiekowa ludności).
Zachodzące procesy (spadek dzietności, migracje młodych, wydłużanie się średniej długości życia)
mogą jednakże ten atut szybko zneutralizować.
Diagnoza sytuacji rozwojowej Pomorza wskazuje na relatywnie niewielki potencjał i liczne
strukturalne słabości regionu. Dotychczasowe tempo rozwoju gospodarczego i postępu
cywilizacyjnego jest przeciętnie zadowalające, lecz w nieodległej przyszłości grozi jego spowolnienie,
a nawet załamanie. Istniejący potencjał i nadarzające się szanse można wykorzystać pod warunkiem
uświadomienia sobie przez władze i społeczność Pomorza powagi sytuacji i podjęcia odpowiednich
działań ze znacznym wyprzedzeniem. O sukcesie rozwojowym Pomorza w dłuższej perspektywie nie
będzie decydowała jednakże jej statyczna nieefektywność, ale zdolność szybkiej adaptacji do
zmieniających się uwarunkowań w wymiarze środowiskowym, gospodarczym, technologicznym,
społecznym i politycznym.
9
W sferze społecznej i politycznej:
Globalne uwarunkowania wyboru modelu rozwoju Pomorza
Otoczenie zewnętrzne Pomorza charakteryzować się będzie w nadchodzących dwóch dekadach
wysokim bądź relatywnie wysokim poziomem niepewności i niestabilności, co w przypadku
pasywnego nastawienia władz regionu nie będzie sprzyjało rozwojowi jego gospodarki.
Uwarunkowania globalne są w przeważającej części wspólne dla wszystkich regionów Polski, Europy i
świata – stoją one przed tymi samymi wyzwaniami. Regiony różnią się jednak pomiędzy sobą
wewnętrznym (endogenicznym) potencjałem rozwojowym oraz narodowymi i międzynarodowymi
(zwłaszcza europejskimi) uwarunkowaniami instytucjonalnymi. Strategicznego znaczenia dla rozwoju
w tych uwarunkowaniach nabierze zespół czynników kształtujących odporność regionu na szoki
(regional resilience) oraz obniżenie poziomu ryzyk w różnych płaszczyznach w tym gospodarczej czy
ekologicznej. W sytuacji utrzymującej się niestabilności zdolności adaptacyjne społeczności regionu
będzie musiała wzrosnąć. Potencjalnie niebezpiecznym zjawiskiem może być dalsze narastanie
nierówności rozwojowych województwa, co po wyczerpaniu się akceptacji tych nierówności, może
doprowadzić do konfliktów wewnątrzregionalnych oraz stagnacji.
Trendy globalne, które wyznaczą zewnętrzne uwarunkowania rozwojowe Pomorza, podobnie jak
jego potencjał, należy rozpatrywać w następujących sferach: ekologicznej i przestrzennej,
gospodarczej, technologicznej oraz społecznej i politycznej.
-
Zwiększy się intensywność i zasięg zmian klimatycznych (climate change), w tym zjawisk
ekstremalnych, co z jednej strony podniesie koszty zapobiegania, akcji ratunkowych oraz
usuwania szkód, a z drugiej wytworzy związany z tym dynamiczny i innowacyjny sektor
gospodarki (green economy), absorbujący ukierunkowaną zmianę technologiczną.
-
Pojawią się pierwsze realne skutki stopniowego wyczerpywania złóż podstawowych surowców
mineralnych, co wywoła wzrost ich cen i presję na wprowadzanie nowych technologii, w tym
radykalnych (np. przejście na technologie wodorowe w napędzie pojazdów mechanicznych).
-
Nastąpi dalsza koncentracja rozwoju w wielkich metropoliach przy spadku znaczenia obszarów
wiejskich i pozostałych miast, co może doprowadzić do dominacji miast globalnych. Z
perspektywy Pomorza oznacza to konieczność włączania się w sieci najsilniejszymi metropoliami.
Sfera gospodarcza:
-
Nastąpi pewne wyhamowanie tendencji globalizacyjnych w gospodarce, a nawet częściowy
powrót do protekcjonizmu, choć jednocześnie utrzyma się wysoki poziom współzależności
gospodarek narodowych. W konsekwencji rozwój będzie się odbywał, również ze względów
surowcowych, przy trwale wyższej presji inflacyjnej.
10
Sfera ekologiczna i przestrzenna:
-
Globalny rynek finansowy pozostanie nieuregulowany, co będzie stanowiło stałe źródło
niepewności i zagrożeń dla przedsiębiorstw, państw i regionów.
-
Nadal będzie się pogarszać sytuacja finansowa części państw, oznaczająca nadejście drugiej fazy
kryzysu finansowego (kryzys zadłużeniowy), a w perspektywie możliwość utrzymywania się przez
10-15 lat tendencji deflacyjnych bądź stagflacyjnych przy niskim tempie rozwoju. Szczególnie
trudne okażą się perturbacje związane z krajami peryferyjnymi strefy euro (tzw. PIGGS), co w
sytuacji braku odpowiedniej reakcji ze strony władz UE zwiększy niestabilność europejskiego
systemu gospodarczego.
-
W efekcie wyhamowania globalizacji oraz presji na ceny żywności nastąpi wzrost presji
inflacyjnej, a w konsekwencji wyższy poziom niestabilności makroekonomicznej. Spowoduje to
trudności realizacji polityki monetarnej i jej koordynacji z polityką fiskalną.
-
Przesuwanie działalności produkcyjnych i części usługowych do Azji Południowo-Wschodniej oraz
będzie postępowało, choć z mniejszym nasileniem. W ciągu 20-30 lat nastąpi zakończenie
zasadniczej fazy nadganiania zaległości rozwojowych przez Chiny i Indie.
-
Nastąpi dalszy wzrost znaczenia dla rozwoju krajów i regionów podstaw wiedzy i umiejętności z
zakresu tzw. GPT (general purpose technologies), czyli nowych, radykalnych technologii
charakteryzujących się silnym oddziaływaniem na inne dziedziny gospodarki i życia społecznego.
Należą do nich technologie informacyjne i komunikacyjne, nanotechnologia, inżynieria
materiałowa oraz biotechnologia. Posiadanie przez regiony podstawowych kompetencji w tych
obszarach stanie się kluczowym warunkiem dalszego rozwoju.
-
W pełni ujawnią się efekty rewolucji technologicznej w informatyce i telekomunikacji, co
spowoduje rozwój nowych form gospodarki sieciowej i społecznej (open source) oraz rozwój
otwartego modelu innowacji (open innovation).
-
Nastąpi dalsza deindustrializacja Europy i wzrost znaczenie sektorów usługowych, a w ich ramach
pogłębi się specjalizacja wewnątrzgałęziowa. Konwergencja poziomów dochodu w Europie
doprowadzi do dalszego ujednolicania struktury konsumpcji.
-
Utrwali się tendencja do funkcjonalnej a nie sektorowej specjalizacji miast i regionów, nastąpi
przemieszczanie się przemysłu poza wielkie miasta i ich obszary metropolitalne. W konsekwencji
nastąpi dalszy wzrost znaczenia wymiany wewnątrzgałęziowej.
-
Systemy innowacyjne ulegną dalszej ewolucji w kierunku nieliniowości i sieciowania w różnych
układach przestrzennych. Kluczowego znaczenia nabierze zdolność pozyskania, filtrowania,
przetworzenia, przyswojenia i dalszej dyfuzji informacji oraz zdolność do szybszego uczenia się.
11
Sfera technologiczna:
-
Dla regionów równie ważne będą efekty zewnętrzne polegające na rozprzestrzenianiu się
rozwoju wewnątrz sektorów (typu MAR) jaki i pomiędzy sektorami, zwłaszcza w miastach (typu
Jacobs).
-
Tendencje glokalizacyjne utrzymają się na podobnym poziomie, a nawet ulegną dalszemu
wzmocnieniu. Dalszy rozwój obszarów metropolitalnych umożliwi jednocześnie zwiększenie
zróżnicowania endogennych struktur gospodarczych.
-
Dalszemu skróceniu ulegną cykl życia technologii i cyklu życia produktów.
-
Rozwój technologii transportowych zwłaszcza w zakresie kolei dużych prędkości oraz lotnictwa
ponaddźwiękowego może promować rozwój największych miast.
-
Możliwe jest przejście niektórych państw dysponujących najwyższymi technologiami do tzw.
gospodarki post-cyfrowej, w której technologie informacyjne i sieć stanie się podstawową
determinantą rozwoju, a nie wyznacznikiem przewagi konkurencyjnej.
-
Pogłębi się proces starzenia się ludności krajów wysoko rozwiniętych (w tym całej Europy), co
może doprowadzić do załamywania się systemów emerytalnych i opieki zdrowotnej oraz
wywołanych tym napięć społecznych i politycznych.
-
W wymiarze geopolitycznym obszarem decydującym o rozwoju globalnym będzie Azja ze
szczególnym uwzględnieniem Chin i Indii. Oznacza to wzrost peryferyjności Pomorza w
kontekście globalnym ze względu na utratę pozycji przez Europę i Unię Europejską.
-
Nadal będzie rosła presja migracyjna na kraje wysoko rozwinięte ze strony państw ubogich.
-
Pogłębią się trudności adaptacji migrantów w krajach ich napływu (Europa Zachodnia, USA,
Kanada, Australia), a w efekcie zaostrzą napięcia i konflikty międzykulturowe i rasowe, a także
może pojawić się terroryzm nowej generacji.
-
Nastąpi zmiana i wzrost zróżnicowania wzorców konsumpcyjnych wraz ze wzrostem przeciętnego
poziomu dochodu przy narastającym ich rozwarstwieniu.
-
Narastające rozwarstwienie dochodów w krajach wysoko rozwiniętych prowadzić będzie do
licznych napięć i konfliktów społecznych.
-
Utrwali się tendencja do wzrostu gospodarczego bez wzrostu zatrudnienia (jobless growth).
Pojawi się również problem permanentnego bezrobocia całych grup społecznych, zwłaszcza
młodzieży, pozbawionych dostępu pracy zapewniającej godne życie.
12
Sfera społeczna i polityczna:
-
Zaostrzy się problem braku wizji i braku przywództwa w skali kontynentalnej i globalnej, co może
doprowadzić do rozczarowania demokracją i poszukiwania rozwiązań narastających problemów
gospodarczych i społecznych w modelach autorytarnych.
W rezultacie łącznego oddziaływania wyżej wymienionych uwarunkowań do roku 2030 mogą się
ukształtować w świecie dwie różne tendencje gospodarcze, społeczne i polityczne, powodujące
odmienne konsekwencje w skali regionalnej, w tym dla Pomorza:
-
Tendencja utrzymania dotychczasowej trójbiegunowości (USA – EU – CHINA)
-
Tendencja przejścia do dwubiegunowości w rezultacie trwałego osłabienia UE (USA –
CHINY+INDIE)
Paradoksalnie, trend w kierunku układu USA – CHINY+INDIE może w pewnych warunkach stać się
korzystny dla Pomorza, bo potencjalnie odzyskuje ono funkcję bramową w związku z koniecznością
zwiększenia powiązań Polski i państw Europy Środkowej i Wschodniej z „zamorzem”. Dalsza ewolucja
w kierunku modelu wielobiegunowego stwarza kolejne szanse, o ile Pomorze pozostanie otwarte,
aktywne i elastyczne. Nawet spekulatywna przyszła dominacja Azji wspartej zasobami Afryki nie jest
groźna, o ile na Pomorzu utrwalą się uzyskane w fazie wielobiegunowości: funkcje bramowe,
zdolność do wchodzenia w koalicje i do spontanicznego sieciowania oraz kompetencja w sferze
wielopłaszczyznowej współpracy międzynarodowej.
Utrwalenie się układu trójbiegunowego, a nawet powrót do układu dwubiegunowego EU – USA jest
również korzystne dla Pomorza. Może to nastąpić w rezultacie osłabienia Chin i Indii z powodów
politycznych i ekologicznych lub wyniszczającego konfliktu między nimi. Warunkiem jest silniejsza
integracja Pomorza z Regionem Morza Bałtyckiego (Baltic Sea Region), jako jednym z biegunów
kompetencji, innowacyjności i wzrostu w budowanej i umacnianej na nowych zasadach UE (Berlin,
Kopenhaga-Malmoe-Hamburg).
13
W nadchodzących 20 latach możliwa jest ewolucja świata od obecnego modelu trójbiegunowego
(USA – EU – CHINY) do dwubiegunowego (USA – CHINY+INDIE jedynie w sytuacji trwałego (w
rezultacie dezintegracji) lub przejściowego (w rezultacie reintegracji) osłabienia UE, a następnie do
modelu wielobiegunowego w sytuacji osłabienia USA i wzrostu znaczenia Azji PołudniowoWschodniej oraz Brazylii. Kolejny możliwy etap to dominacja Azji i „obudzonej” przez nią Afryki
Wschodniej i Południowej (a raczej jej zasobów, zwłaszcza energetycznych) w drugiej połowie XXI w.
Duże znaczenie będzie miało utrzymanie dominującej roli dolara jako tzw. waluty światowej
zagrożone wzrostem znaczenia euro (mało prawdopodobne w obliczu długoletnich problemów
wewnętrznych strefy euro) oraz renminbi (juana).
Europejskie uwarunkowania wyboru modelu rozwoju Pomorza
W nadchodzących 20 latach możliwe są jednak różne warianty kontynuacji i zmian polityk Unii
Europejskiej istotnych dla rozwoju regionów, w tym Pomorza. W najbliższym okresie politykę Unii
Europejskiej będzie kształtowała strategia Europa 2020 i jej zasadnicze cele nakierowane na rozwój
inteligentny, zrównoważony oraz dotyczący wszystkich sektorów, obszarów i warstw społecznych
(smart growth, sustainable growth, inclusive growth). Równocześnie nastąpi zmiana priorytetów
polityki gospodarczej i osłabienie znaczenia zasady solidarności, co oznacza ograniczenie zakresu
redystrybucji finansowej i zmianę struktury wydatków budżetu UE (prawdopodobnie kosztem polityki
spójności). Polityka spójności zostanie prawdopodobnie zreformowana. Zasadę wspierania regionów
słabszych (space-blind policy) zastąpi zasada wspierania regionów samodzielnie wkraczających na
własną ścieżkę rozwojową (space-based policy). Europa będzie musiała pójść w kierunku
intensywnego wdrażania opartych na wiedzy naukowej radykalnych zmian technologii wytwarzania,
co wymaga wysokiego poziomu aktywności gospodarki i jej otoczenia (science-based productionrelevant discontinued radical technological change). Ponieważ zdolność przejścia do tego sposobu
rozwoju może być nieosiągalna dla części regionów Europy, konieczne może być zastosowanie w
praktyce modelu „Europy dwóch prędkości” czy nawet „Europy kilku prędkości”. W tym kontekście
Pomorze w 2010 r. nie znajduje się w grupie wysp innowacji odpowiedzialnych za generowanie
wzrostu, mogłoby natomiast pełnić rolę wspierającą dla węzła rozwoju Hamburg-Kopenhaga-Malmoe
– wymagałoby to jednak twórczej strategicznej synergii z tym obszarem Europy oraz wykształcenie
funkcji symbiotycznych z gospodarką tego regionu.
W najbliższych latach lub później może pojawić się tendencja do dezintegracji UE, czyli stopniowe lub
gwałtowne osłabienie wszystkich „spójności” i instytucji unijnych. Będzie to „Europa różnych
prędkości” i różnych standardów. Po 2020 r. lub nieco później może pojawić się tendencja
reintegracji UE. Polegać ona będzie na przejściu od idei „spójności” ku idei uzgadniania europejskich
procedur budowania koalicji państw, regionów i metropolii i innych rozproszonych obszarów,
służących rozwiązywaniu ich konkretnych problemów.
Po 2015 r. równie możliwa jest dalsza integracja poprzez mozolne budowanie kolejnych „spójności” i
instytucji UE, aż do powstania struktury federalnej. Możliwe jest też jej skokowe lub stopniowe
osłabienie. Poważna reintegracja (o ile w ogóle nastąpi po okresie dezintegracyjnego osłabienia)
będzie miała miejsce dopiero w latach 2020-30.
14
Europejskie uwarunkowania rozwoju regionów, w tym Pomorza, są w pewnej części rezultatem
oddziaływania na kontynent europejski i Unię Europejską uwarunkowań globalnych, które mają
charakter dominujący ze względu na globalny charakter współczesnej gospodarki i społeczeństwa.
Przynależność Polski do UE powoduje jednak, że globalne oddziaływania na polskie regiony, w tym na
Pomorze, są „filtrowane” poprzez politykę unijną, częściowo osłabiane, częściowo wzmacniane, a
częściowo modyfikowane.
Narastanie tendencji kryzysowych wewnątrz UE może równie dobrze doprowadzić do bardzo szybkiej
dalszej integracji części Państw Członkowskich w kierunku realnej państwowości w ramach struktur
USE (United States of Europe) z możliwym podziałem UE na kilka poziomów integracji (two-speed vs.
multi-speed Europe), na co wskazują np. zapisy Paktu Fiskalnego UE 17 + 9 +2.
Ze względu na peryferyjność i przeciętność Pomorza, dalsza integracja UE, zawęża pole manewru
politycznego regionu i ogranicza jego szanse na dokonanie skoku rozwojowego. Racjonalnym
rozwiązaniem w sytuacji jest spokojna obserwacja przez władze regionalne procesu doganiania przez
Pomorze starych krajów UE na fali procesu konwergencji oraz minimalizacja ryzyk.
Natomiast bardzo niebezpieczna dla Pomorza może być gwałtowna albo skokowa dezintegracja UE
(zwłaszcza powiązana z kolejnym globalnym kryzysem). Takie załamanie projektu europejskiego
prawdopodobnie wymusiłoby polityczne przesunięcie Polski w kierunku etatyzmu (może nawet
socjalizmu rynkowego w wersji narodowej). Będzie to oznaczać zwiększenie interwencjonizmu i
protekcjonizmu w polityce gospodarczej oraz pewną centralizację władzy. Zmniejszy się też dopływ
funduszy unijnych i europejskich inwestycji zagranicznych.
Najwięcej szans rozwojowych dla Pomorza, a także dla całej Polski, stwarza dalsza pełniejsza
integracja bądź reintegracja UE nawet poprzedzona czasową dezintegracją.
15
Krajowe uwarunkowania wyboru modelu rozwoju Pomorza
Możliwe wybory polityczne władz oraz społeczności regionalnych dotyczą regulacji sfery
gospodarczej oraz sfery społecznej w ramach ich kompetencji i możliwości, ale także politycznego
wpływu przez te władze i społeczności na kształt instytucjonalny i kierunki tych regulacji na szczeblu
Polski i UE. Znaczenie ma również zakres, charakter i sposób prowadzenia tych regulacji przez
regiony. Regulacja oznacza tu z jednej strony ustalanie zasad funkcjonowania, a z drugiej interwencję
w celu zapewnienia przestrzegania tych zasad. W związku z tym możliwych jest sześć wariantów
regulacji sfery gospodarczej oraz sfery społecznej, występujących obecnie w świecie, choć w „czystej”
postaci w praktyce nie spotykanych. Różnice między tymi wariantami są zasadnicze, co uwidacznia się
przede wszystkim w ich systemach prawnych, politycznych, finansowych, strukturze własności
środków produkcji, poszanowaniu praw człowieka, zakresie swobód obywatelskich, roli mediów i
organizacji pozarządowych.
Regulatorem sfery społecznej mogą być państwa realizujące system politycznej kontroli
społeczeństwa, najczęściej w sposób autorytarny, rynki dominujące nad innymi relacjami
społecznymi albo zorganizowani i organizujący się wolni obywatele, których państwo nie ogranicza
(przynajmniej z zasady) w ich aktywności.
Regulatory
Główny
regulator
gospodarki
System /
państwo
Rynki
System / państwo
Socjalizm państwowy
(komunistyczny lub
faszystowski)
Główny regulator społeczeństwa
Rynki
Obywatele
Socjalizm rynkowy
Socjalizm demokratyczny
(postkomunistyczny lub
(europejski)
narodowy)
Kapitalizm państwowy
(wschodnioazjatycki)
Kapitalizm polityczny
(powojenny lub posttransformacyjny)
Kapitalizm demokratyczny
(amerykański)
Należy podkreślić, że w ostatecznym efekcie liczy się nie tyle zakres i głębokość interwencji państwa
(różne warianty regulacji sfery społecznej i gospodarczej), co jakość państwa – spójność prawa,
transparentność, trwałość, przewidywalność i minimalizowanie patologii.
16
Regulatorem sfery gospodarczej mogą być rynki, a rola państwa ogranicza się tylko do ograniczonej
czasowo i sektorowo interwencji w celu zabiegania zbyt negatywnym skutkom kryzysów
gospodarczych i finansowych. Mogą nimi być również systemy instytucjonalne, w których rynki
wprawdzie swobodnie funkcjonują, ale są zorganizowane i następnie stale kontrolowane przez
organy państwa lub organizacje pozarządowe, legitymowane przez powszechnie akceptowane
generalne zasady (np. gospodarki wolnorynkowej, społecznej gospodarki rynkowej, oligarchicznego
socjalizmu rynkowego, centralnie zarządzanej gospodarki uspołecznionej). Taka organizacja i kontrola
wymaga jednak znacznego budżetu publicznego oraz rozbudowanej, kompetentnej i sprawnej
administracji państwowej.
Poszczególne warianty wykazują jednak różną podatność na patologie i różną sprawność
prorozwojową. Szczególnie niebezpiecznym zjawiskiem w okresie transformacji i posttransformacyjnego kapitalizmu politycznego jest wykorzystywanie przez silnych graczy (grupy
społeczne, jednostki i podmioty gospodarcze) braku regulacji i słabości państwa dla uzyskiwania
nienależnych korzyści i przywilejów (rent seeking, free-riders).
Polska, podobnie jak inne kraje Europy Środkowej i Wschodniej po 1945 r., przez 40 lat realizowała
model socjalizmu państwowego w wersji komunistycznej. Po pierwszej fazie transformacji
ustrojowej, przeprowadzanej za pomocą tzw. terapii szokowej, przyjęła model kapitalizmu
politycznego, który w licznych dziedzinach ciągle trwa. Od samego początku toczyły się spory na
temat wyboru modelu docelowego dla Polski. Obecnie, mimo postępów w budowaniu
instytucjonalnego otoczenia gospodarki, Polska nadal znajduje się w fazie kapitalizmu politycznego,
głównie w wyniku słabości społeczeństwa, co przejawia się niskimi zasobami kapitału społecznego.
Słabość ta przejawia się z wobec globalnych sił rynkowych, które ustalają zasady funkcjonowania
zarówno gospodarki, jak większości relacji społecznych, wobec silnych graczy krajowych i
regionalnych, korzystających z renty transformacyjnej, a także wobec wyalienowanych elit mediów i
polityki, które zawłaszczyły główne pola dyskursu publicznego.
Jednak w określonych warunkach powrót do socjalizmu rynkowego w wersji narodowej jest możliwy.
Tęsknota za „dobrym gospodarzem” oraz wysokie oczekiwania wobec państwa w sferze gospodarczej
są trwałym elementem świadomości politycznej Polaków. Z drugiej strony narastająca bierność
polityczna i społeczna oraz ciągle niewielka przedsiębiorczość znacznej części społeczeństwa
polskiego, czynią ofertę socjalizmu rynkowego, zwłaszcza w wersji narodowej, dość atrakcyjną.
Poziom jej akceptacji może się zwiększyć w momencie dezintegracji UE, znacznego ograniczenia
napływu środków unijnych oraz wyboru przez najbardziej wpływowe państwa członkowskie UE
modelu „Europy różnych prędkości” jako nowej zasady reintegracji.
Obecnie możliwe są trzy warianty zmiany sposobu rozwoju Polski, polegające na wymagającym
aktywności obywatelskiej przejściu od kapitalizmu politycznego do socjalizmu demokratycznego lub
do kapitalizmu demokratycznego, albo na powrocie do znajomego społeczeństwu socjalizmu
rynkowego. Sposób regulacji życia gospodarczego i społecznego, który był realizowany w trakcie 20
lat polskiej transformacji, to hybryda będąca efektem przejściowej dominacji, przeplatania się,
zazębiania i uzupełniania dążeń do kapitalizmu lub socjalizmu demokratycznego, przy ciągle
powtarzających się nawrotach socjalizmu rynkowego.
17
Ze względu na uwarunkowania kulturowe i historyczne powrót socjalizmu państwowego w wersji
komunistycznej jest w Polsce wykluczony, niezależnie od rozwoju sytuacji w Europie i świecie.
Wariant kapitalizmu państwowego również nie może zostać przyjęty ze względu na kulturowe
uwarunkowania europejskie, a przede wszystkim ze względu na słabość państwa polskiego,
przejawiającą się brakiem profesjonalnej służby cywilnej, chaosem legislacyjnym, wysokim poziomem
korupcji finansowej i politycznej. Owocuje to niskim stopniem zaufania obywateli do instytucji
państwowych. Jest to również uwarunkowane historycznie.
Ze względu na potencjał i położenie Pomorza oraz rangę TOM w systemie osadniczym kraju, Regionu
Morza Bałtyckiego i Europy, najwięcej szans (jednak przy wyższym poziomie ryzyka niepowodzenia)
na dokonanie skoku rozwojowego stwarza wariant kapitalizmu demokratycznego. Stosunkowo mniej
obiecujący (ale obciążony pozornie mniejszym ryzykiem) jest wariant socjalizmu demokratycznego.
Najmniej przydatne są modele państwowe (nie do przyjęcia również z innych względów), gdyż
ograniczają one samodzielność regionalną, co najbardziej szkodzi regionom przeciętnym, takim jak
Pomorze. Natomiast wariant socjalizmu rynkowego może w sytuacji powrotu do interwencjonizmu
państwowego w skali światowej i europejskiej sprzyjać rozwojowi Pomorza, jednak pod warunkiem
uznania Pomorza przez władze krajowe za region strategicznie istotny dla całej Polski (np. polskie
okno na świat) i przekazania na jego cele rozwojowe dodatkowych środków budżetowych.
Podstawowym problemem warunkującym regionalne wybory wariantu rozwoju Polski jest jednak
ciągle zbyt niska w stosunku do wyzwań europejskich i globalnych, jakość instytucji publicznych,
zarówno szczebla krajowego, jak regionalnego i lokalnego, poprawiająca się stopniowo pierwszych
latach transformacji, lecz ostatnio pogarszająca. Trwanie Polski w modelu kapitalizmu politycznego
jest niekorzystne nie tylko dla narodu i społeczeństwa jako całości, ale również dla społeczności
regionalnych i lokalnych. Ich pomyślny rozwój w warunkach globalizacji gospodarki i
umiędzynarodowienia polityki państw wymaga umiejętnego i elastycznego stosowania narzędzi
interwencji publicznej oraz zaangażowania zorganizowanych obywateli. Z punktu widzenia rozwoju
długofalowego najbardziej optymalny jest system gwarantujący trwałą zdolność i gotowość do
dynamicznej transformacji struktury społeczno-gospodarczej – gwarantującej efektywność
dynamiczną systemu gospodarczego.
-
Państwo administracji terenowej (regiony administrowane przez namiestników rządu
centralnego z niewielkimi kompetencjami i ściśle kontrolowanym budżetem, którym
podporządkowane są powiaty i gminy o ograniczonych kompetencjach i budżetach)
-
Państwo samorządności terytorialnej (samorządowe regiony, powiaty i gminy z umiarkowanymi
kompetencjami i budżetami nadzorowanymi przez rząd centralny) – model aktualnie realizowany
w Polsce
-
Państwo regionalne – efekt stopniowej i dobrowolnej dewolucji (autonomiczne regiony oraz
samorządowe powiaty i gminy z dużymi kompetencjami i znacznymi budżetami do własnej
dyspozycji, współpracujące dobrowolnie na różnych poziomach i w różnych formach)
Polska realizuje obecnie wariant państwa niepełnej samorządności terytorialnej. W pełni rozwinięta
jest samorządność na szczeblu gminnym, choć doskonalenia wymaga kwestia podejmowania
współpracy międzygminnej, w tym w dziedzinie wspierania rozwoju. Powiaty nie są w stanie, z
różnych powodów, pełnić takiej roli. Daje to realne podstawy do kwestionowania zasadności ich
18
Innym ważnym uwarunkowaniem wyboru modelu rozwoju Pomorza jest realizowany obecnie i
możliwe w przyszłości warianty organizacji terytorialnej państwa. Współcześnie w Europie występują
trzy rodzaje organizacji terytorialnej państw (niezależnie od ich formy ustrojowej – republika /
monarchia, państwo unitarne / federacja):
dalszego funkcjonowania przynajmniej w obecnej formule. Samorządność regionalna powoli
doskonali się, lecz jest wyposażona w zbyt małe środki finansowe oraz instrumenty w stosunku do
nałożonych zadań. Najbardziej dotkliwy jest brak samorządności na poziomie metropolitalnym. Jest
to istotna bariera rozwojowa najsilniejszych polskich regionów, gdyż ich potencjał koncentruje się w
metropoliach. Dotyczy to również, a nawet w sposób szczególny TOM, gdyż sytuacja rozwojowa
Trójmiasta i otaczającego obszaru jest unikatowa i związana jest z rywalizacją ośrodków tworzących
aglomerację w tym z dublowaniem pewnych kategorii infrastruktury i funkcji.
Trzy modele rozwoju Pomorza
-
Model standardowej interwencji publicznej – spokojne doganianie
-
Model ukierunkowanej interwencji publicznej – ryzykowne przyspieszanie
-
Model wspierającej interwencji publicznej – bezpieczne omijanie
Ich realizacja wymaga zróżnicowanej aktywności władz samorządowych i społeczności regionalnej
Pomorza. W stabilnej sytuacji zewnętrznej, charakteryzującej się powolnymi zmianami i niskim
poziomem niepewności, możliwe i uzasadnione jest przyjęcie modelu spokojnego doganiania, co nie
wymaga zwiększenia aktywności władz regionalnych, lecz jedynie zachowania pewnych standardów.
W sytuacji wysokiej niepewności wywołanej szybkimi zmianami konieczny jest wybór modelu
ryzykownego przyspieszania, co wymaga znacznej aktywności władz regionalnych, ewentualnie
wspomaganych przez władze centralne. W sytuacji braku zgody na ryzykowne przyspieszanie, a raczej
na jego negatywne skutki społeczne, ekologiczne i przestrzenne, przydatny może być model
bezpiecznego omijania. Bierność władz i społeczności regionalnej oznacza nawet w sytuacji
powolnych zmian w otoczeniu „zepchnięcie regionu na pobocze” (tzw. lock-in) i wstrzymanie na
długo procesów rozwojowych.
Działania władz
regionalnych i lokalnych
Pasywne władze
(minimalizacja ryzyka)
Aktywne władze
(podejmowanie ryzyka)
Powolne zmiany
(niski poziom
niepewności)
Zatrzymanie na poboczu
(lock-in)
Spokojne doganianie
(bliskie status-quo)
19
Szybkie zmiany
(wysoki poziom
niepewności)
Bezpieczne omijanie
Ryzykowne przyspieszanie
W świetle powyższych uwarunkowań globalnych, europejskich i związanych z wyborem wariantu
regulacji sfery społecznej i gospodarczej na szczeblu krajowym oraz organizacji terytorialnej państwa,
rysują się trzy modele rozwoju Pomorza do 2030 r. (występujące w tekście pod skrótowymi nazwami
metaforycznymi):
Z perspektywy dominujących sektorów możemy mówić w każdym z modeli o utrzymaniu status quo –
nieukierunkowanej mieszanki sektorów i funkcji dominującego na współczesnym Pomorzu,
inteligentnej specjalizacji – próbie skoncentrowania wysiłków regionu na pewnych obszarach
przewag czy niszy technologicznych czy inteligentnego zróżnicowania – dalszej lecz strategicznie
ukierunkowanej dywersyfikacji struktury gospodarczej regionu z jednoczesnym poszukiwaniem
pozytywnych sprzężeń zwrotnych i efektów synergicznych w ramach regionalnego systemu
innowacji. Pozostaje jeszcze możliwość specjalizacji w ramach funkcji a nie sektorów. Należy
jednocześnie zwrócić uwagę, że narastająca fala niestabilności uwarunkowań zewnętrznych sprzyja
modelom stawiającym na zróżnicowanie gospodarki, a tym samym minimalizację ryzyka związanego
ze specjalizacją.
Każdy z proponowanych modeli wymaga odmiennej aktywności władz oraz społeczności na poziomie
regionalnym i lokalnym. W modelu spokojnego doganiania konieczna jest pewna aktywność, lecz
wystarczy, że władze nie będą popełniały poważnych błędów w polityce rozwojowej, a społeczność
regionalna będzie subordynowana. Ryzyko związane z modelem spokojnego doganiania polega na
tym, w sytuacji popełniania błędów (nawet niezawinionych przez nikogo) lub pewnej nieudolności,
regionowi również grozi „zepchnięcie na pobocze”.
Model ryzykownego przyspieszania wymaga wysokiej aktywności i kompetencji władz, a ze strony
społeczności regionalnej równie wysokiej aktywności w sektorach i na obszarach decydujących o
powodzeniu „przyspieszania”.
Spokojne doganianie
Ryzykowne przyspieszanie
Bezpieczne omijanie
Zadania podmiotów regionalnych
władz
unikanie poważnych błędów
wysoka aktywność i kompetencja
elastyczne pobudzanie i koordynacja
społeczności
poprawna subordynacja
selektywna aktywność
wysoka aktywność i kreatywność
Na powodzenie realizacji poszczególnych modeli ma również wpływ model organizacji terytorialnej
państwa. Polska realizuje obecnie model niepełnej samorządności terytorialnej. W warunkach
dezintegracji UE i narastania zagrożeń zewnętrznych możliwe jest wprowadzenie modelu
administracji terenowej, nawet przy zachowaniu pozorów samorządności. Model państwa
regionalnego jest również realny, ale raczej w warunkach zewnętrznej stabilizacji.
20
Model bezpiecznego omijania wymaga więcej od społeczności regionalnej i społeczności lokalnych –
wysokiej aktywności i kreatywności w wyszukiwaniu szans rozwojowych i pokonywaniu trudności.
Władze musza jednak wykazywać się elastycznością i zdolnością do inicjowania, wspierania i
podtrzymywania inicjatyw obywatelskich.
Modele rozwoju
Pomorza
Spokojne
doganianie /
równoważenie
przestrzenne
Ryzykowne
przyspieszanie /
koncentrowanie
przestrzenne
Bezpieczne
omijanie /
rozpraszanie
przestrzenne
Model organizacji terytorialnej państwa
Państwo administracji
terenowej
Możliwe pod
warunkiem mało
aktywnej polityki
regionalnej państwa
Możliwe w sytuacji
uznania regionu przez
władze centralne za
strategicznie ważny
Trudne z powodu
braku samodzielności
regionalnej oraz barier
dla inicjatyw
obywatelskich
Państwo samorządności
terytorialnej
Możliwe pod warunkiem
nie popełniania błędów i
gwarancji kompetencji
władz regionalnych
Trudne z powodu braku
odpowiednich
regionalnych i lokalnych
środków prorozwojowych
Możliwe pod warunkiem
podniesienia poziomu
kapitału społecznego oraz
pobudzenia aktywności
obywatelskiej
Państwo
regionalne
Możliwe, ale inne modele
rozwoju są tu bardziej efektywne
Możliwe i wysoko efektywne pod
warunkiem uzyskania
konsensusu politycznego
wewnątrz regionu
Możliwe i wysoko efektywne
wobec braku zgody na
ryzykowne przyspieszanie, ale
pod warunkiem podniesienia
poziomu kapitału społecznego
oraz pobudzenia aktywności
obywatelskiej
Model standardowej interwencji publicznej – spokojne doganianie
Model standardowej interwencji publicznej (spokojnego doganiania) zakłada utrzymanie się w skali
globalnej układu trójbiegunowego USA – EU – CHINA. Warunkiem utrwalenia (nawet tylko do roku
2020) takiego układu jest dalsza integracja UE (pogłębiania procesu integracji i/lub jego poszerzanie
w drodze kolejnych rozszerzeń). Wymaga to jednakże przezwyciężenia przez Polskę kapitalizmu
politycznego i przyjęcia modelu kapitalizmu demokratycznego lub socjalizmu demokratycznego (co w
praktyce ma miejsce, lecz jest realizowane z oporami i niekonsekwentnie). Pomorze musi wyciągać
wszelkie możliwe korzyści z przynależności Polski do UE wychodząc poza korzyści materialne w
rozumieniu przejściowo zwiększonego napływu funduszy strukturalnych. Otwiera się możliwość
przyjęcia rozwiązań wzorowanych na niemieckiej lub skandynawskich wersjach tych modeli, z
systemową, skuteczną regulacją rynku. Należy łączyć korzyści z otwarcia regionu z korzyściami ze
wzrostu spójności wewnątrzregionalnej, poprzez budowę kanałów dyfuzji rozwoju poza TOM. Wybór
modelu standardowej interwencji publicznej to kontynuacja status quo, która w sytuacji braku
większych błędów umożliwi osiągnięcia znacznego poziomu konwergencji w stosunku do średniej
21
Model spokojnego doganiania można realizować we wszystkich typach organizacji terytorialnej, ale pod
pewnymi warunkami. Model ryzykownego przyspieszania można realizować w warunkach wprowadzenia
państwa administracji terenowej, ale pod warunkiem pomocy finansowej i politycznego wsparcia ze
strony władz centralnych. Również w warunkach państwa regionalnego, które oddaje do dyspozycji władz
regionalnych znaczne środki finansowe oraz instrumenty działania, możliwe jest podjęcie ryzyka
przyspieszenia. Wymaga to jednak konsensusu politycznego wewnątrz regionu oraz wielkiej mobilizacji
wszystkich potencjałów rozwojowych. Model bezpiecznego omijania można realizować w warunkach
prawno-organizacyjnych państwa samorządności terytorialnej oraz państwa regionalnego. Warunkiem
jest podniesienie poziomu kapitału społecznego i pobudzenie aktywności obywatelskiej.
regionalnej UE w perspektywie kolejnych 20 lat. Pomorze będzie jednak dalej raczej regionem
peryferyjnym o przeciętnym poziomie i tempie rozwoju. Rozwój społeczno-gospodarczy jest w tym
modelu wolniejszy i do pewnego stopnia sterowalny, lecz gwarantujący doganianie średniego
poziomu europejskiego. Warunkiem sukcesu jest kompetencja i stabilność władz regionalnych i
konsekwentna realizacja założonej ścieżki rozwojowej, a także zaufanie oraz współpraca w obrębie
społeczności regionalnej. Jest to kontynuacja obecnego modelu rozwojowego Pomorza (niezależnie o
tego, czy został on przyjęty świadomie), sensowna do roku 2015 r. Dynamika rozwojowa w ramach
modelu spokojnego doganiania będzie ulegała stopniowemu wyhamowaniu zgodnie z logiką procesu
doganiania (beta-konwergencji warunkowej).
W latach 2010-15 należy dokonać wyboru modelu ryzykownego przyspieszania (w warunkach
kontynuacji integracji lub reintegracji UE) albo bezpiecznego omijania (w warunkach dezintegracji,
zwłaszcza gwałtownej, ale także reintegracji UE) oraz rozpocząć do przygotowania do ich realizacji.
W sferze regulacji rynków wybór modelu spokojnego doganiania wymaga aktywnej, pełnej i sprawnej
regulacji rynku regionalnego przez instytucje UE i władze krajowe. Oznacza to potrzebę aktywnej
współpracy władz regionalnych z tymi instytucjami oraz szczególną dbałość o pełne i efektywne
wykorzystanie środków unijnych. Wybór modelu spokojnego doganiania to głównie efektywna
absorpcja funduszy strukturalnych i ich umiejętne ukierunkowanie na rozwój infrastruktury z
jednoczesnym rozwojem kapitału ludzkiego jako bazy dla dalszego rozwoju (dwa filary interwencji –
twarda infrastruktura i miękki kapitał ludzki). Równocześnie należy zadbać, tworząc
zinstytucjonalizowany lobbing w Warszawie i ośrodkach decyzyjnych UE, o działania na rzecz
korzystnych dla Pomorza rozwiązań systemowych w ramach UE. Wysoki poziom otwartości
gospodarki (handel i napływ inwestycji zagranicznych) należy łączyć ze wspieraniem akumulacji
kapitału lokalnego i regionalnego. W sferze polityki socjalnej model spokojnego doganiania wymaga
stosunkowo dużego budżetu regionalnego (efekty mnożnikowe) oraz rozbudowanego i sprawnego
regionalnego aparatu redystrybucyjnego. Wybór modelu spokojnego doganiania oznacza
równoczesne i zrównoważone dążenie do otwarcia regionu oraz spójności wewnętrznej regionu, co
wymaga działań mobilizacyjnych i integracyjnych ze strony władz regionalnych oraz modernizacji i
rozbudowy infrastruktury technicznej. W modelu tym region ogranicza się do biernej imitacji
innowacji i wiodących rozwiązań technicznych i organizacyjnych, co wymaga od władz regionalnych
działań penetracyjnych i propagacyjnych, a od społeczności regionalnej zwiększenia zdolności do
22
Model spokojnego doganiania, oparty w znacznym stopniu o siły tzw. konwergencji rynkowej,
oznacza osiągnięcie w perspektywie około 35 lat (2045) poziomu PKB per capita w wysokości około
80% średniego poziomu rozwoju regionów Unii Europejskiej, przy realnym do osiągnięcia średnim
poziomie konwergencji w wysokości ok. 2 proc. rocznie. Zamiar osiągnięcia w perspektywie 20-30 lat
wyższego poziomu PKB per capita (w relacji do średniej regionalnej UE) oznacza konieczność wyboru i
szybkiego przejścia do modelu ryzykownego przyspieszania. Przy dwukrotnie szybszym tempie
konwergencji oznacza to osiągnięcie 80% średniej regionalnej UE w roku 2030 jednak przy wyższym
ogólnym poziomie ryzyka i znacznej zmianie nastawienia władz regionalnych. Rezultat ostateczny w
pewnym stopniu zależał będzie od uwarunkowań zewnętrznych, w tym tych nieprzewidywalnych o
charakterze losowym.
Realizacja modelu spokojnego doganiania będzie wymagała następujących działań i projektów:
- Doprowadzenie najpóźniej do 2020 r. bazowej infrastruktury komunikacyjnej i związanych z
nią usług logistycznych do poziomu zapewniającego powiązanie TOM z Warszawą / Łodzią,
Poznaniem, Wrocławiem i Górnym Śląskiem, Szczecinem, Bydgoszczą/Toruniem
dwupasmowymi drogami ruchu bezkolizyjnego, pociągami pasażerskimi o prędkości co
najmniej 140 km/h w takcie co najmniej dwugodzinnym, regularnymi lotami rejsowymi
(także z głównymi hubami lotniczymi Europy – Londyn, Paryż, Frankfurt/Main, Amsterdam,
Berlin - BER, Kopenhaga, Helsinki, Stambuł, Moskwa) w trybie podróży tam i z powrotem w
ciągu jednego dnia, rejsami promowymi do Sztokholmu, Kopenhagi/Malmoe, Helsinek,
Kaliningradu i Sankt Petersburga w takcie co najmniej dwudniowym.
- Budowa powiązań komunikacyjnych w ramach TOM – system obwodnic oraz dróg
wielopasmowych do Lęborka-Słupska oraz Kartuz-Kościerzyny
- Odbudowa systemu kolei regionalnej z TOM do Słupska, Helu, Chojnic, Starogardu, Malborka,
i Kwidzyna oraz sytemu komunikacji autobusowej na pozostałym obszarze, gwarantujących
każdemu mieszkańcowi regionu dostęp w ciągu godziny do miasta oferującego usługi
administracyjne, biznesowe, edukacyjne, medyczne, kulturalne i handlowe na poziomie
podregionalnym. Uzupełnione o rozwój sieci węzłów multimodalnych na styku różnych
typów infrastruktury – środków transportu w takich miastach jak Tczew, Kościerzyna, Kartuzy
czy Lębork.
- Doprowadzenie systemu transportu publicznego na obszarze TOM do standardu
europejskiego (takt SKM 5 minut w godzinach szczytu, skoordynowane rozkłady jazdy, węzły
przesiadkowe, węzły Park&Ride na obrzeżach metropolii, bilet metropolitalny, system zniżek
i abonamentów itd.).
- Dalsze intensywne wspieranie rozwoju funkcji bramowych, zwłaszcza portowych, w ramach
wspólnej polityki transportowej i morskiej UE wraz z rozwojem centrów logistycznych i
parków przemysłowych na bezpośrednim zapleczu portów.
- Doprowadzenie do znacznej poprawy efektywności instytucji publicznych (walka z korupcja,
odbiurokratyzowanie, strukturalnych przejrzystość, partycypacja).
- Intensywna rozbudowa bazowego potencjału kapitału ludzkiego (kształcenie na poziomie
podstawowym i średnim jako priorytet, podnoszenie jakości kształcenia, poprawa jakości
podstawowej opieki medycznej).
- Uzupełnienie infrastruktury parków technologicznych parkami przemysłowymi, wdrożenie
działań aktywizujących społeczność akademicką Pomorza.
23
uczenia się. Jest to model równoważenia przestrzennego w skali regionu i TOM, co wymaga od władz
regionalnych działań wspierających zarówno rozwój TOM i Słupsk, jak mniejsze miasta oraz tereny
wiejskie zgodnie z logiką dyfuzji procesów rozwojowych poprzez rozwój bazowych powiązań
infrastrukturalnych wewnątrz regionalnych z obszarem metropolitalnym oraz doposażenie
kluczowych ośrodków poza metropolitalnych w niezbędne funkcje (usługi publiczne). Z modelem tym
spójny jest proces realokacji części instytucji samorządowych szczebla regionalnego poza stolicę
województwa czy nawet sam obszar metropolitalny.
-
-
Poprawa skuteczności promocji Pomorza jako atrakcyjnego miejsca lokalizacji działalności
produkcyjnych i usługowych, osiedlania się wysoko wykwalifikowanych kadr oraz seniorów
oraz obszaru turystyki i rekreacji – ukierunkowane działania promocyjne.
Rozwiązanie problemów energetycznych regionu poprzez budowę wysokowydajnych
powiązań z system energetycznym państwa i/lub budowę konwencjonalnych lub
niekonwencjonalnych elektrowni w formule prywatnej bądź partnerstwa publiczoprywatnego.
Model ukierunkowanej interwencji publicznej – ryzykowne przyspieszanie
W takiej sytuacji wariant socjalizmu demokratycznego (europejskie państwo dobrobytu – welfare
state) przestaje być realny. Jeden powód to brak środków budżetowych na jego realizację, a drugi to
odejście od niego wiodących państw UE (co powoli już ma miejsce). Teoretycznie Polska mogłaby
najłatwiej sprostać tej nowej sytuacji przyjmując wariant kapitalizmu państwowego (wolny rynek –
silne państwo – zdyscyplinowane społeczeństwo), z perspektywą powrotu do demokratyzacji w miarę
sukcesów w reintegracji UE i/lub nawiązywaniu powiązań globalnych. Jest to jednak mało
prawdopodobne ze względu na słabość państwa polskiego i klasy politycznej oraz brak szans na
szybką zmianę tej sytuacji. Pozostają do dyspozycji dwa warianty: kapitalizmu demokratycznego lub
socjalizmu rynkowego. Na razie jednak Polska zmierza do swoistej hybrydy kapitalizmu i socjalizmu
demokratycznego, mozolnie wychodząc z coraz mniej efektywnego ekonomicznie i akceptowanego
społecznie kapitalizmu politycznego. W sytuacji skokowej dezintegracji UE nie można jednak
wykluczyć przyjęcia przez Polskę wariantu socjalizmu rynkowego w wersji narodowej.
W ramach obu wariantów można podjąć ryzyko przyspieszenia, czyli dokonania skoku rozwojowego.
Przed Pomorzem otworzą się możliwości powrotu do międzywojennych tradycji ”polskiego okna na
świat” i „gdyńskiego tempa”. Rozwój regionu byłby spolaryzowany i niezrównoważony. Istnieje
jednak również ryzyko długotrwałej stagnacji i marginalizacji, jeżeli władze centralne nie wspierałyby
tych regionalnych ambicji lub próba zainteresowania dysponentów kapitału zagranicznego
zakończyłaby się niepowodzeniem. W obu modelach, (choć bardziej prawdopodobny w modelu
kapitalizmu demokratycznego) możliwy jest wariant ograniczonej dewolucji państwa, a także
wprowadzenia samorządności metropolitalnej. Oba procesy byłyby dla Pomorza bardzo korzystne.
W tym modelu rozwojowym celem nadrzędnym jest Pomorze wśród regionów europejskich „drugiej
ligi” – poza I wyspami innowacyjności, ale z nimi powiązane (zdolność do absorpcji rozwiązań
24
Po roku 2020, a nawet już po 2015, mogą się nasilić i utrwalić w UE tendencje dezintegracyjne. W
efekcie w skali globalnej pojawi się układ dwubiegunowy USA – CHINDIA, który może się utrwalić lub
w miarę osłabienia USA po 2030 r. ewoluować w kierunku modelu globalnej wielobiegunowości i
spontanicznego sieciowania, co stworzy zupełnie nową sytuację geopolityczną oraz nowe szanse i
wyzwania przed Pomorzem. W UE po 2030 r. nastąpi prawdopodobnie reintegracja, ale raczej na
innych zasadach, umożliwiających regionom większą samodzielność w nawiązywaniu kontaktów
międzynarodowych. Reintegracja poprzedzona będzie głębszą lub płytszą dezintegracją.
technologicznych), w rezultacie PKB per capita powyżej średniej dla UE w perspektywie 2040-2050.
Oznacza to maksymalizację dochodów przedsiębiorstw i gospodarstw domowych przy świadomym
ograniczeniu dochodów i wydatków budżetów publicznych. Na Pomorzu sprzyjają temu tradycje
handlowe miast portowych oraz kaszubskie przywiązanie do własności prywatnej i
przedsiębiorczości. Po stronie kosztów społecznych pojawia się przestrzenna i strukturalna
polaryzacja dochodów i poziomu życia, a w rezultacie rozwarstwienie. Lepiej można je uzasadnić
jedynie w warunkach socjalizmu państwowego. Demokracja wymaga uzyskania konsensusu w
obrębie społeczności regionalnej w kwestii narastających nierówności dochodów i warunków życia
oraz urynkowienia licznych dziedzin życia (w wersji kapitalizmu demokratycznego). Konieczna jest też
zgoda na otwarcie regionu, w tym na napływ kapitału i imigrację z zewnątrz oraz ich ekonomiczne i
społeczne konsekwencje. Również w tej sferze łatwiej rozstrzygać konflikty w ramach wariantu
socjalizmu rynkowego, gdyż słabe państwo oddaje
Model ryzykownego przyspieszania musi prowadzić do silnej polaryzacji przestrzennej rozwoju w
obrębie TOM oraz może powodować nieład przestrzenny, przy zachowaniu możliwości panowania
przez państwo nad zasadniczymi elementami infrastruktury. Polaryzacja strukturalna i
rozwarstwienie społeczne są nieuniknione, bo stanowią istotny element napędowy w tym modelu.
TOM i Powiśle oraz wybrane niewielkie ośrodki będą wyspami szybko rosnącego dobrobytu.
Podstawowym wymogiem wobec planowania przestrzennego ze strony gospodarki będzie
usprawnienie systemu transportowego – skokowy wzrost dostępności komunikacyjnej.
Finansowanie przedsięwzięć rozwojowych w modelu ryzykownego przyspieszania opiera się na
źródłach globalnych i ewentualnie częściowo budżetowych krajowych. Należy pamiętać, że państwo
narodowe kontrolujące sferę gospodarczą, słabo związane zewnętrznymi uwarunkowaniami
prawnymi, zawsze może zagrozić nacjonalizacją lub ukarać nieposłusznych przedsiębiorców. Z drugiej
strony tego rodzaju państwo jest pewnym gwarantem kredytów i bardziej solidnym partnerem w
umowach długoterminowych.
25
Jak już wspomniano, w tym modelu Pomorze i Gdańsk stają się „oknem na nowy policentryczny
świat”. Stąd duże znaczenie transportu morskiego, portów i przemysłu oraz związanych z nimi usług.
Może nastąpić swoista kontrolowana i ukierunkowana (selektywna) reindustrializacja pewnych
wydzielonych obszarów wielkich miast i dalsza industrializacja tradycyjnych obszarów wiejskich
(Kaszuby, Powiśle) wokół subregionalnych ośrodków wzrostu takich jak Kwidzyn czy Tczew (głównie
poprzez pozyskanie inwestorów zewnętrznych). Wobec wyzwania energetycznego i klimatycznego
aparat wytwórczy przemysłu musi zostać wymieniony w najbliższych 20 latach, co może spowodować
poważne zmiany w jego strukturze przestrzennej. W tej dziedzinie należy upatrywać innowacji i
potencjalnych nisz. Nowe sieciowanie skoordynowane z nieskrępowanym napływem kapitału
zewnętrznego może również doprowadzić do szybkiego rozwoju nowych branż produkcji i usług.
Wobec starzenia się ludności Trójmiasta konieczny będzie napływ siły roboczej z obszarów wiejskich
oraz z innych regionów.
Realizacja modelu ryzykownego przyspieszania będzie wymagała następujących działań i projektów:
- Akceptacja wysokiego poziomu ryzyka podejmowanych działań – efekt wysokich aspiracji
przy ograniczonym własnym potencjale rozwojowym.
- W sferze myślenia strategicznego zmiana paradygmatu rozwojowego z ekstensywnego na
intensywny przy wykorzystaniu koncepcji TRED (targeted regional economic development).
- Akceptacja nieciągłości procesów rozwojowych – przerwanie status quo, wyrwanie z
marazmu – i ewentualnie przełom polityczny wraz z jego konsekwencjami, pozyskanie
nowych specjalistów niekoniecznie z regionu.
- Przyjęcie zasady koncentracji środków publicznych na wybranych obszarach i w wybranych
dziedzinach o najwyższym przewidywanym poziomie sukcesu rozwojowego, przy świadomym
przyjęciu ryzyka niepowodzenia.
- W obszarze infrastrukturalnym – priorytet dla rozbudowy infrastruktury o znaczeniu
ponadregionalnym i w obrębie TOM, budowa infrastruktury wyższego rzędu.
- Działania nastawione na wzrost ludności obszaru metropolitalnego (migracja krajowa i
zagraniczna) w dużej skali – w celu osiągnięcia korzyści z wynikających ze wzrostu rynku
wewnętrznego, choć ryzyka z tym związane muszą być cały czas kalkulowane.
- Zapewnienie wysokiego poziom otwartości gospodarki i społeczności (napływ kapitału,
cudzoziemców, idei i innowacji).
- Podniesienie atrakcyjności inwestycyjnej dla inwestorów zewnętrznych, zwłaszcza
zagranicznych dużych i tworzących powiązania produkcyjne i usługowe z firmami lokalnymi
oraz z instytucjami B+R. Pozyskanie dużych inwestorów tworzących silne powiązania sieciowe
w okolicach lokalizacji zakładu produkcyjnego w celu utworzenia nowego klastra działalności.
- Pozyskiwanie dla regionu kluczowych – strategicznych dla państwa lub UE inwestycji typu
elektrownie, terminale portowe, międzynarodowe laboratoria badawcze, siedziby instytucji
międzynarodowych, centrale nowych mediów (zwłaszcza cyfrowych).
- Intensywne poszukiwanie środków finansowania rozwoju regionu oraz maksymalizacja
efektywności ekonomicznej pozyskiwanych funduszy.
- Skupienie działań wspierających w edukacji wyższej i sektorze badawczo-rozwojowym na
wybranych dziedzinach, zainicjowanie i wspieranie powołania w TOM sieciowego
uniwersytetu badawczego (research university), poprawa efektywności i jakości systemu
edukacji wyższej, co wymaga poważnych zmian mentalności i postawy w środowisku
akademickim.
- Tworzenie instytucji i wspieranie sieci wdrażania innowacji radykalnych w wybranych
dziedzinach niszowych.
- Stworzenie Regionalnego Funduszu Badań Naukowych ukierunkowanego na „wybrane
kluczowe specjalizacje technologiczne” oraz koordynatora dyfuzji innowacji w regionie.
- Wspieranie eksportu z regionu, umożliwiającego firmom z Pomorza stopniowe przesuwanie
się w łańcuchu wartości dodanej ku wyższym dochodom.
26
W tym modelu, przy ukierunkowaniu na socjalizm rynkowy, prawdopodobne jest poważne
ograniczenie samorządności lokalnej i regionalnej, która zostanie zastąpiona jednolitą administracją
państwową – wojewoda oraz mer Metropolii Trójmiasta podległy bezpośrednio premierowi.
-
-
-
Wspieranie kontaktów gospodarczych w ramach Regionu Morza Baltyckiego, a zwłaszcza z
zespołami miast Hamburg-Kopenhaga-Malmoe i Sztokholm-Helsinki-Tallinn.
Podniesienie atrakcyjności osiedleńczej TOM dla studiujących, klasy kreatywnej, majętnych
emerytów, tzw. trendsetterów. Zależy to od poprawy warunków bytowych, dostępu do
kultury i wypoczynku, atrakcyjnych wydarzeń, oraz wymaga swobody działania i kontaktów.
Celowe i wielopłaszczyznowe wsparcie koncentracji procesów rozwojowych Pomorza w TOM
(wsparcie procesów aglomeracyjnych, opanowanie niekontrolowanego zasiedlania sterfy
podmiejskiej), a w jego obszarze na kilku podstawowych funkcjach, nie tylko na funkcjach
bramowych.
Utworzenie efektywnej instytucji zarządzającej rozwojem TOM (np. poprzez odrębną ustawę)
oraz wzmocnienia władz regionalnych przez budowanie ich kompetencji poprzez odpowiedni
system bodźców.
Model wspierającej interwencji publicznej – bezpieczne omijanie
W sytuacji niespełnienia tych warunków można przyjąć model interwencji publicznej wspierającej
aktywność społeczną – bezpiecznego omijania. Jego celem jest maksymalizacja jakości życia przy
możliwie niskich nakładach prywatnych i publicznych oraz jednoczesnej minimalizacji zjawisk
ubóstwa, wykluczenia i patologii społecznych. Akceptuje się niższe tempo rozwoju w nadziei
uzyskania istotnych wartości społecznych. Wymaga on jednak istnienia, co najmniej silnej
samorządności terytorialnej, a najlepiej państwa regionalnego. Dezintegracja UE i zawirowania
globalne mogą jednak skłaniać do przyjęcia w skali kraju modelu kapitalizmu demokratycznego (a w
skrajnym przypadku nawet socjalizmu rynkowego w wersji narodowej), co sprzyja modelowi państwa
administracji terenowej lub państwa ograniczonej samorządności terytorialnej. W takiej sytuacji
Pomorze, jeśli nie znajdzie się wśród regionów strategicznie istotnych dla państwa, skazane jest na
marginalizację i powolna degradację. Model bezpiecznego omijania daje szansę przetrwania
trudnych czasów, ale także wejścia na ścieżkę rozwojową, która w nowej globalnej sytuacji
swobodnego sieciowania otworzyć przed Pomorzem nowe możliwości.
Model ten wymaga jednak znacznej mobilizacji obywatelskiej oraz wzmożonej aktywności władz
regionalnych i lokalnych. Polega głównie na rozpoznaniu potencjałów rozwojowych regionu w ujęciu
27
Dezintegracja UE może nastąpić już po 2015 r., przybierając nawet dość gwałtowny przebieg w
wyniku pogarszającej się nierównowagi finansowej i zapaści systemu bankowego. Po 2020 r. mogą
pojawić się tendencje do pełnej bądź częściowej reintegracji (ale raczej na innych zasadach,
umożliwiających regionom większą samodzielność w nawiązywaniu kontaktów), ale równie możliwe
jest utrwalenie dezintegracji UE. Możliwy i pożądany w tych warunkach model ryzykownego
przyspieszania wymaga jednak silnych i kompetentnych władz regionalnych oraz znacznych
prywatnych środków finansowych, które skoncentrowane w wybranych dziedzinach i na wybranych
obszarach dałyby efekt przyspieszenia. Przede wszystkim jednak wybór takiego modelu wymaga
konsensusu społecznego i jeśli nie powszechnej zgody, to przynajmniej przyzwolenia większości
obywateli Pomorza.
sektorowym i przestrzennym, ale również jednostkowym, w odniesieniu do firm i osób oraz
uruchomieniu ich przy wykorzystaniu wszelkich dostępnych środków, również niekonwencjonalnych,
jak np.: tworzenie i wspieranie lokalnych i regionalnych sieci współpracy, wzajemnej pomocy oraz
wymiany informacji, tworzenie i wspieranie lokalnych funduszy gwarancyjnych i pożyczkowych,
kreowanie niepieniężnych form wymiany towarów i usług, wspieranie kreatywności i twórczości we
wszelkich dziedzinach, mobilizacja osób i grup biernych zawodowo i społecznie do działań na rzecz
polepszenia własnego bytu i na rzecz społeczności lokalnej.
Realizacja modelu bezpiecznego omijania będzie wymagała następujących działań i projektów:
- Akceptacja społeczna niższego tempa rozwoju w zamian za bezpieczeństwo i spokój
społeczny.
- Rozbudowa – dokończenie budowy bazowej infrastruktury transportowej uzupełniony o
rozwój wewnętrznych powiązań transportowych.
- W sferze myślenia strategicznego zmiana paradygmatu rozwojowego z ekstensywnego na
intensywny, podejście „próbuj mimo niepowodzeń” (trail and error).
- Poszukiwanie endogenicznych środków finansowania rozwoju regionu ze środków
publicznych, prywatnych bądź w partnerstwie publiczno-prywatnym.
- Priorytet dla regulacji tworzących ład przestrzenny.
- Aktywne poszukiwanie nisz rynkowych i skupianie na nich środków wsparcia publicznego.
- Wspieranie rozwoju endogenicznego potencjału firm lokalnych zakorzenionych w regionie.
- Wspieranie wszelkich inicjatyw gospodarczych służących tworzeniu w regionie miejsc pracy,
zwłaszcza dla osób wykluczonych lub zagrożonych wykluczeniem społecznym.
- Inicjowanie i wspieranie przedsięwzięć publiczno-prywatnych i non profit, służących
osiąganiu celów społecznych, zwłaszcza w skali lokalnej.
- Zainicjowanie powstania i wspieranie instytucji badań nad alternatywnymi modelami
rozwoju gospodarczego oraz edukacji w tym zakresie.
28
Istotna w tym modelu jest lokalna (w ramach zwiększonych możliwości) regulacja rynków. Konieczne
jest wspieranie poprawy kapitału społecznego oraz jego umiejętnego instytucjonalne wzmacnianie
wszelkich prorozwojowych inicjatyw społecznych. Otwarcie regionu musi być selektywne, gdyż
niektóre rynki należy chronić ze względów społecznych. To wymaga dokonania wyboru działań
wspierających impulsy endo- lub egzogeniczne w różnych dziedzinach życia gospodarczego i
społecznego oraz ich koordynacji, a także selektywnej rozbudowy infrastruktury technicznej
polepszającej powiązania regionu z otoczeniem krajowym i regionalnym. Innowacyjność i twórczość,
ale nie tylko techniczna, lecz również społeczna, kulturowa i ekonomiczna zadecyduje o powodzeniu
tego modelu. Wymaga to od władz regionalnych działań proinnowacyjnych i promocyjnych w celu
zwiększenia potencjału kreatywności społeczności regionalnej. Model bezpiecznego omijania nie
zakłada z góry żadnych przestrzennych zasad wsparcia rozwoju. Można się jednak spodziewać
pewnego przestrzennego rozproszenia działań publicznych. Wybór rozpraszania przestrzennego
wymaga od władz regionalnych wsparcia aktywnych organizacji, firm i ośrodków bez względu na ich
położenie (space-based policy), z wyjątkiem obszarów najgłębszego niedorozwoju, które z zasady
powinny być wspierane, ale raczej poprzez pomoc dla samopomocy.
-
-
-
Podniesienie atrakcyjności osiedleńczej regionu dla akceptujących model bezpiecznego
omijania, zwłaszcza osób aktywnych, alternatywnych, kreatywnych, niekonwencjonalnych
oraz wszelkich inicjatyw prospołecznych.
Zapewnienie zachowania obecnego poziomu otwartości regionu na inwestycje i migrantów,
względnie selektywne zwiększenie otwartości, zwłaszcza w stosunku do osób, firm, instytucji
idei i innowacji służących celom społecznym.
Stworzenie atmosfery (oraz podstaw prawno-instytucjonalnych) wysokiej tolerancji
intelektualnej, politycznej, religijnej, obyczajowej, kulturowej.
Inicjowanie i wsparcie przez władze regionalne, również za pomocą lokalnie i doraźnie
tworzonych narzędzi, nowych form gospodarowania (spółdzielczość, pomoc wzajemna, rynki
bezpieniężnej wymiany dóbr i usług, firmy non-profit) oraz wszelkich form kreatywności.
Wspieranie wszelkich form edukacji alternatywnej, zwłaszcza zdecentralizowanej, niszowej,
wysoko wyspecjalizowanej wszelkich poziomów.
Wspieranie alternatywnych projektów kulturalnych, zwłaszcza niekomercyjnych,
niskobudżetowych, skierowanych do wykluczonych i upośledzonych.
-
29

Pomorze2030 Modele rozwoju

Transkrypt

Podobne dokumenty

spis treści

miniprzewodnik rajd samochodowy

Są pieniądze na „czyste powietrze” w Starogardzie

Artykuł pochodzi ze strony: Miastecki Portal Internetowy Z Głosem

Biznes na galowo Ekologiczna energia

75 rocznica podniesienia polskiej bandery na DARZE POMORZA

Pomorska Liga Historyczna.