26 Borcuch - Studia i Materiały "Miscellanea Oeconomicae"

Studia i Materiały. Miscellanea Oeconomicae
Rok 16, Nr 1/2012
Wydział Zarządzania i Administracji
Uniwersytetu Jana Kochanowskiego w Kielcach
Ład gospodarczy i społeczny
Artur Borcuch1
INSTYTUCJA WYKLUCZENIA FINANSOWEGO
W WYMIARZE PŁATNOŚCI BEZGOTÓWKOWYCH
Wstęp
Stwierdzenie, Ŝe „instytucje znaczą”, zostało w ostatnich latach znacząco spopularyzowane w naukach ekonomicznych. Instytucje wpływają na funkcjonowanie
gospodarki. Negatywny wpływ na ustrój i system gospodarczy (ład gospodarczy)
i działanie systemu finansowego wywiera instytucja wykluczenia finansowego.
Osoba, która jest wykluczona finansowo nie posiada rachunku bankowego oraz
nie ma dostępu do e-płatności. To w konsekwencji prowadzi do wyŜszych kosztów transakcyjnych przez nią ponoszonych.
Celem niniejszego artykułu jest przedstawienie instytucji wykluczenia finansowego i jej wpływu na sferę płatności bezgotówkowych.
Wykluczenie finansowe
Finanse są waŜnym czynnikiem wzrostu gospodarczego, choć jeszcze kilkadziesiąt lat temu nie spełniały takiej roli. Niedostępność kredytu, niskie oszczędności i inwestycje to czynniki, które spowalniają wzrost gospodarczy2. Ograniczenia wzrostu gospodarczego warto równieŜ poszukiwać w obszarze wykluczenia
finansowego3.
1
2
3
Dr Artur Borcuch, adiunkt, Uniwersytet Jana Kochanowskiego w Kielcach.
S. Aggarwal, Financial Inclusion: Understanding Through Behavioural Perspectives, „ZENITH
International Journal of Business Economics & Management Research” 2012, Vol. 2, Issue 2,
s. 225.
Warto w tym względzie zaznaczyć, Ŝe wykluczenie finansowe jest jednym z efektów finansalizacji. G. Gloukoviezoff, Understanding and Combating Financial Exclusion and Overindebtedness
in Ireland: A European Perspective, "Studies in Public Policy" 2011, No. 26, s. 10.
357
NaleŜy odnotować, iŜ dziś prowadzi się badania i publikuje prace naukowe dotyczące wykluczenia finansowego przede wszystkim w Stanach Zjednoczonych
oraz Wielkiej Brytanii. Z kolei na tzw. globalnym Południu skoncentrowano się na
tematyce mikrokredytów i mikrofinansów4.
Pojęcie „wykluczenie finansowe” zostało po raz pierwszy uŜyte w 1993 roku5,
jako waŜna kategoria z obszaru geografii ekonomicznej. W tym okresie geografowie zajmujący się gospodarką analizowali relacje zachodzące pomiędzy osobistym
wykluczeniem finansowym a alternatywnymi źródłami finansowania6.
Wykluczenie finansowe to niezdolność jednostek, gospodarstw domowych lub
grup społecznych do korzystania z niezbędnych usług finansowych w odpowiedniej postaci7. W raporcie przygotowanym na zlecenie Komisji Europejskiej8 wykluczenie finansowe zostało określone jako proces, w którym obywatele doświadczają problemów w dostępie i/lub korzystaniu z produktów i usług finansowych na
głównym rynku. Problemy te odpowiadają ich potrzebom i nie pozwalają na prowadzenie normalnego Ŝycia w społeczeństwie9.
Komisja Europejska zwraca uwagę na kilka poziomów wykluczenia finansowego:
− pierwszy dotyczy osób, które nie korzystają w ogóle z usług bankowych;
− drugi odnosi się do osób, które mają konto depozytowe, lecz nie wykorzystują opcji elektronicznych płatności, kart płatniczych czy ksiąŜeczki czekowej (nie mają takiej opcji albo mają, ale ich nie wykorzystują lub wykorzystują w minimalnym stopniu);
− trzeci, związany jest z osobami mających dostęp do szerokiego wachlarza
transakcji bankowych, lecz transakcje te nie są dostosowane do potrzeb
i statusu społeczno-ekonomicznego danych osób10.
WyróŜnia się dwa podejścia w definiowaniu wykluczenia finansowego: szerokie i restrykcyjne. Ujęcie szerokie odnosi się do potrzeb finansowych osób o niskich dochodach. Usługami w tym zakresie są: posiadanie konta i moŜliwość doW. Simpson, J. Buckland, Examining evidence of financial and credit exclusion in Canada from
1999 to 2005, „Journal of Socio-Economics” 2009, Vol. 38, Issue 6, s. 966.
5
Financial Services Provision and Prevention of Financial Exclusion, Directorate-General for
Employment, Social Affairs and Equal Opportunities Inclusion, Social Policy Aspects of Migration, Streamlining of Social Policies, European Commission 2008, s. 9.
6
L. Appleyard, Community development Finance Institutions (CDFIs): Geographies of financial
inclusion in the US and UK, "Geoforum" 2011, Vol. 42, Issue 2, s. 250.
7
Strategia rozwoju obrotu bezgotówkowego w Polsce na lata 2009-2013 (projekt), Narodowy Bank
Polski, Związek Banków Polskich, Koalicja na Rzecz Obrotu Bezgotówkowego i Mikropłatności,
luty 2009, s. 54.
8
Zob. Financial Services Provision and Prevention of Financial Exclusion, European Commission,
march 2008.
9
M. Iwanicz-Drozdowska, A.K. Nowak, Rola i znaczenie edukacji finansowej [w:] Edukacja
i świadomość finansowa. Doświadczenia i perspektywy, M. Iwanicz-Drozdowska (red.), Oficyna
Wydawnicza Szkoły Głównej Handlowej, Warszawa 2011, s. 14.
10
A. Kurczewska, Społeczna odpowiedzialność instytucji mikrokredytowych w Europie [w:] Mikrokredyty w Europie sposobem na pobudzenie przedsiębiorczości i walkę z wykluczeniem społecznym, B. Mikołajczyk, A. Kurczewska (red.), Difin, Warszawa 2011, s. 55.
4
358
konywania rozliczeń bezgotówkowych, dostęp do kredytu o „nielichwiarskim”
poziomie oprocentowania oraz moŜliwość gromadzenia nawet niewielkich oszczędności, z uwzględnieniem niestabilnej sytuacji zawodowej. Ponadto osoby
o niskich dochodach powinny mieć dostęp do odpowiednich ubezpieczeń zdrowotnych czy ubezpieczeń majątkowych. Podejście restrykcyjne zwraca uwagę na
specyficzne usługi finansowe i brak dostępu do nich. Są to usługi finansowe, które
co prawda nie mają wpływu na budŜet gospodarstwa domowego, lecz stanowią
istotny element Ŝycia jednostki, jej przetrwania, bezpieczeństwa oraz uczestnictwa
w Ŝyciu ekonomicznym11 i społecznym12.
MoŜna wyróŜnić 6 rodzajów wykluczenia finansowego:
− wykluczenie ze względu na dostępność geograficzną – dotyczy fizycznej
dostępności placówek bankowych (np. na wsiach, czy częściach miast);
− wykluczenie ze względu na dostępność – dotyczy braku dostępu do usług
finansowych ze względu na ustaloną przez daną instytucję finansową skalę
podejmowanego ryzyka;
− wykluczenie ze względu na warunki – wynika z braku adekwatności warunków oferowanych usług względem potrzeb osób korzystających z usług
finansowych;
− wykluczenie ze względu na cenę – wynika ze zbyt wysokiej ceny usług dla
osób o danym poziomie dochodów;
− wykluczenie marketingowe – wiąŜe się z brakiem zainteresowania daną
grupą społeczną ze strony instytucji finansowych;
− samowykluczenie – wynika z faktu, Ŝe część osób sama rezygnuje z usług
finansowych; spotka się z odmową dostępu; nie będzie mogła sobie na nie
pozwolić13.
Poruszone wyŜej kwestie pozwalają na egzemplifikację przyczyn (instytucjonalnych uwarunkowań) wykluczenia finansowego. Ogólnie wyróŜnia się przyczyny
społeczne, przyczyny popytowe oraz przyczyny podaŜowe. Prezentuje to tabela 1.
W obszarze społecznych przyczyn wykluczenia finansowego na szczególną
uwagę zasługują coraz bardziej skomplikowane instrumenty finansowe, które
zmiany zachodzące na rynku pracy oraz aspekty fiskalne. Biorąc pod uwagę czynniki popytowe, warte wyszczególnienia są obawy związane z wysokimi kosztami
instrumentów finansowych. Z kolei pośród czynników podaŜowych na uwagę
zasługuje cena produktów finansowych.
M. Iwanicz-Drozdowska, A.K. Nowak, op.cit., s. 23-24.
Warto w tym względzie zwrócić uwagę na wzajemny wpływ wykluczenia finansowego i wykluczenia społecznego. Strategia rozwoju obrotu bezgotówkowego w Polsce na lata 2009-2013 (projekt), op.cit., s. 54.
13
M. Iwanicz-Drozdowska, A.K. Nowak, op.cit., s. 24-25.
11
12
359
Tabela 1. Społeczne, popytowe i podaŜowe przyczyny wykluczenia finansowego.
Czynniki społeczne
Liberalizacja rynków finansowych, prowadząca do
większej złoŜoności (stopnia
skomplikowania) instrumentów finansowych
Zmiany strukturalne zachodzące na rynkach pracy, przejawiające się częstszymi
zmianami pracy i mniejszym
jej bezpieczeństwem
Polityka fiskalna, mogąca
zbyt istotnie obciąŜać podatkowo usługi bankowe
Zmiany demograficzne objawiające się większym współczynnikiem rozwodów czy
późniejszym wiekiem opuszczania domu przez dzieci
Nierówności w uzyskanych
dochodach
Czynniki popytowe
Obawa o wysokie koszty
towarzyszące instrumentom
finansowym
Czynniki podaŜowe
Ocena ryzyka stosowana przez instytucje
finansowe
Przekonanie, Ŝe usługi finansowe nie są przeznaczone dla osób biednych
Prowadzony przez
instytucje finansowe
marketing
Obawa przed utratą kontroli
nad finansami, brak zaufania do ich dostarczycieli
Skłonność do korzystania
z alternatywnych źródeł
finansowania
Warunki i rodzaje
produktów oraz sposób
ich dostarczania
Cena produktów finansowych
Negatywne doświadczenia
z przeszłości
Źródło: Opracowanie własne na podstawie: A. Kurczewska, Społeczna odpowiedzialność instytucji
mikrokredytowych w Europie [w:] Mikrokredyty w Europie sposobem na pobudzenie przedsiębiorczości i walkę z wykluczeniem społecznym, B. Mikołajczyk, A. Kurczewska (red.), Difin, Warszawa
2011, s. 56.
W obszarze wielu usług bakowych, wykluczenie finansowe powinno być analizowane wraz z wykluczeniem cyfrowym. Równolegle trzeba podkreślić, iŜ instytucja wykluczenia finansowego przyczynia się do ponoszenia wyŜszych kosztów
transakcyjnych. Dla przykładu, osoba, która jest wykluczona finansowo i nie posiada internetowego rachunku bankowego jest równieŜ wykluczona w zakresie
e-płatności. Płacąc za rachunki np. na poczcie, zmuszona jest ona uiścić prowizję
(średnio 2-3 zł). Internetowy rachunek bankowy pozwala na dokonywanie polecenia przelewu, które wiele banków oferuje bezpłatnie. Koszt transakcyjny w przypadku e-płatności jest zerowy14.
Czynniki wpływające na wykluczenie w zakresie płatności
Usługi finansowe są niezbędne dla ludzi w ich codziennym Ŝyciu. Biorąc pod
uwagę otrzymywanie pensji, dokonywanie płatności lub „zmierzanie” się z nieo-
14
W tym przypadku analizowano wyłącznie samą transakcję. Pominięto aspekt kosztów łącza internetowego oraz kosztów zakupu sprzętu komputerowego.
360
czekiwanymi wydatkami, rachunek bankowy czy karty płatnicze są w tym względzie szczególnie istotne15.
W Europie moŜna wyodrębnić kraje o zróŜnicowanym poziomie wykluczenia
finansowego. Aspekt ten prezentuje tabela nr 2.
Tabela 2. Poziomy wykluczenia finansowego w Europie
Poziom wykluczenia finansowego
Niski
Proc.
poniŜej 3 proc.
Średni-niski
3-8 proc.
Średni-wysoki
12-28 proc.
Wysoki
34 proc. i więcej
Kraje
Luksemburg, Belgia, Dania,
Holandia, Francja, Szwecja
Niemcy, Austria, Wielka
Brytania, Finlandia, Hiszpania, Słowenia
Włochy, Irlandia, Portugalia,
Grecja, Estonia, Czechy,
Cypr, Malta, Słowacja
Węgry, Polska, Litwa, Łotwa
Źródło: Opracowanie własne na podstawie: Financial Services Provision and Prevention of Financial Exclusion, Directorate-General for Employment, Social Affairs and Equal Opportunities Inclusion, Social Policy Aspects of Migration, Streamlining of Social Policies, European Commission
2008, s. 34.
Niski poziom wykluczenia finansowego warto przeanalizować w kontekście
korzystania z rachunku bankowego przez mieszkańców danego kraju. W krajach
Europy Zachodniej prawie wszyscy obywatele posiadają i korzystają z rachunku
bankowego.
Tabela 3. Korzystanie z rachunku bankowego w wybranych krajach Europy.
Kraj
ROR (Eurobarometer 243)
Wielka Brytania
Niemcy
Austria
Irlandia
Polska
UE-27
96%
96%
94%
95%
76%
87%
Liczba kont osobistych
per capita (ECB 2008)
2,05
1,14
1,09
1,78
0,84
1,23
Źródło: M. Iwanicz-Drozdowska, R. Kitala, A. Matuszczyk, A. K. Nowak, Analiza przykładowych
inicjatyw z zakresu edukacji finansowej w wybranych krajach wysoko rozwiniętych [w:] Edukacja
i świadomość finansowa. Doświadczenia i perspektywy, M. Iwanicz-Drozdowska (red.), Oficyna
Wydawnicza Szkoły Głównej Handlowej, Warszawa 2011, s. 38.
15
G. Gloukoviezoff, op.cit., s. 1.
361
Na szczególną uwagę zasługuje kwestia osób zagroŜonych ubóstwem, które
posiadają dostęp do rachunku bankowego.
Tabela 4. Odsetek osób zagroŜonych ryzykiem ubóstwa, które posiadają dostęp do
rachunku bieŜącego (%, 2008).
Kraj
Dania
Finlandia
Holandia
Niemcy
Austria
Wielka Brytania
Portugalia
Włochy
Grecja
Odsetek osób zagroŜonych ryzykiem
ubóstwa, które posiadają dostęp
do rachunku bieŜącego
100%
100%
99,7%
98,4%
94,2%
94%
87,7%
55,2%
20,6%
Źródło: G. Gloukoviezoff, Understanding and Combating Financial Exclusion and Overindebtedness in Ireland: A European Perspective, "Studies in Public Policy" 2011, No. 26, s. 23.
Wysoki odsetek osób (mieszkańców krajów UE) zagroŜonych ryzykiem ubóstwa, które posiadają dostęp do rachunku bankowego wynika często ze względów
legislacyjnych - obligatoryjność realizowania świadczeń pienięŜnych na rachunek
bankowy. Interesującym przykładem w tym względzie jest Francja, gdzie w latach
60-tych wprowadzono obowiązek wypłaty wynagrodzenia pracownikowi na jego
rachunek bankowy. Widząc wzrost korzystania z rachunku bankowego przez społeczeństwo, rząd Francji w 1978 roku podjął decyzję o wypłacaniu świadczeń
wyłącznie na konto bankowe. Działania te spowodowały, Ŝe od 1966 roku, gdzie
tylko 17% francuskich gospodarstw domowych posiadało konto bankowe, przez
1972 rok z odsetkiem 62%, do 1984 roku, kiedy to 92% gospodarstw domowych
posiadało rachunek bankowy16.
Usługi finansowe skierowane do klienta dotyczą sfery jego płynności (np.
spienięŜenie czeku), płatności (np. płacenia rachunków), oszczędności (np. oprocentowania rachunków), poŜyczki/kredytu (np. niewielkie poŜyczki, karty kredytowe czy hipoteka). Konsument, który nie ma dostępu do takich usług musi się
zmierzyć z wieloma ograniczeniami17.
Wykluczenie w dostępie do usług finansowych oznacza z jednej strony brak
dostępu do usług finansowych, a z drugiej wiąŜe się z wyŜszym kosztem dla gospodarstwa domowego w zakresie operacji gotówkowych. Dla przykładu badania
przeprowadzone w Wielkiej Brytanii w 2007 roku przez NCO Save the Children
16
17
Ibidem, s. 21.
W. Simpson, J. Buckland, op.cit., s. 967.
362
pokazują, Ŝe operacje gotówkowe kosztują rocznie kaŜdy budŜet domowy o ok. 1,5
tys. euro więcej, niŜ gdyby zostały przeprowadzone w sposób bezgotówkowy18.
Aspekt wykluczenia finansowego warto przeanalizować w kontekście kultury
płatniczej. Zasadnicze rozbieŜności w zakresie struktury płatności pomiędzy Europą, Stanami Zjednoczonymi i Japonią nie opierają bowiem się na róŜnicach
w cenie czy kosztach, lecz są rezultatem istotnych odrębności w zakresie środowiska instytucjonalnego, rozmiaru geograficznego czy kultury. RóŜnice te pokazują,
Ŝe w Stanach Zjednoczonych historyczne uwarunkowania spowodowały rozwój
rynku czeków, co w Europie nie miało miejsca. Z kolei w Europie wcześniej
wprowadzono ogólnokrajowe systemy elektronicznych płatności w porównaniu do
Stanów Zjednoczonych19. W odniesieniu do Stanów Zjednoczonych warto dodać,
iŜ udział gotówki w płatnościach konsumentów spadł z 31% w 1974 roku do 20%
w 2000 roku. W 2006 roku ok. 40% płatności było dokonywanych kartą debetową
lub kredytową. Co więcej, Amerykanin średnio posiada 4,4 karty płatniczej
w swoim portfelu20.
Warto równieŜ dodać, iŜ w Europie w czołówce europejskiego rankingu wykorzystania bezgotówkowych form płatności znajduje się pięć krajów: Finlandia,
Szwecja, Holandia, Luksemburg, Dania. W krajach tych średnio na mieszkańca
przypadało rocznie 250-300 transakcji bezgotówkowych21.
Zakończenie
Instytucja wykluczenia finansowego zwraca uwagę na potrzebę zmian systemowych w krajach o jej wysokim poziomie. Przykłady krajów Europy Zachodniej
są dowodem na potrzebę obligatoryjności wypłaty wynagrodzeń na rachunek bankowy. RównieŜ świadczenia państwowe (np. zasiłki, renty) powinny być realizowane w formie przelewu na rachunek bankowy. Działania takie przyczynią się do
budowy społeczeństwa ubankowionego w Polsce.
Bibliografia:
1.
Aggarwal S., Financial Inclusion: Understanding Through Behavioural Perspectives,
„ZENITH International Journal of Business Economics & Management Research”
2012, Vol. 2, Issue 2.
M. Iwanicz-Drozdowska, R. Kitala, A. Matuszczyk, A.K. Nowak, Analiza przykładowych inicjatyw z zakresu edukacji finansowej w wybranych krajach wysoko rozwiniętych [w:] Edukacja
i świadomość finansowa. Doświadczenia i perspektywy, M. Iwanicz-Drozdowska (red.), Oficyna
Wydawnicza Szkoły Głównej Handlowej, Warszawa 2011, s. 73.
19
D. B. Humphrey, Retail payments: New contributions, empirical results, and unanswered questions, "Journal of Banking and Finance" 2010, Vol. 34, Issue 8, s. 1732.
20
M. Thomas, K.K. Desai, S. Seenivasan, How Credit Card Payments Increase Unhealthy Food
Purchases: Visceral Regulation of Vices, "Johnson School research Paper Series" 2011, No. 12,
s. 4.
21
M. Iwanicz-Drozdowska, R. Kitala, A. Matuszczyk, A.K. Nowak, Analiza przykładowych inicjatyw z zakresu edukacji finansowej w wybranych krajach wysoko rozwiniętych [w:] Edukacja
i świadomość finansowa. Doświadczenia i perspektywy, (red.) M. Iwanicz-Drozdowska, Oficyna
Wydawnicza Szkoły Głównej Handlowej, Warszawa 2011, s. 121.
18
363
2.
Appleyard L., Community development Finance Institutions (CDFIs): Geographies of
financial inclusion in the US and UK, "Geoforum" 2011, Vol. 42, Issue 2.
3. Financial Services Provision and Prevention of Financial Exclusion, DirectorateGeneral for Employment, Social Affairs and Equal Opportunities Inclusion, Social
Policy Aspects of Migration, Streamlining of Social Policies, European Commission
2008.
4. Financial Services Provision and Prevention of Financial Exclusion, European
Commission, march 2008.
5. Gloukoviezoff G., Understanding and Combating Financial Exclusion and Overindebtedness in Ireland: A European Perspective, "Studies in Public Policy" 2011,
No. 26.
6. Humphrey D.B., Retail payments: New contributions, empirical results, and unanswered questions, "Journal of Banking and Finance" 2010, Vol. 34, Issue 8.
7. Iwanicz-Drozdowska M., Kitala R., Matuszczyk A., Nowak A. K., Analiza przykładowych inicjatyw z zakresu edukacji finansowej w wybranych krajach wysoko rozwiniętych [w:] Edukacja i świadomość finansowa. Doświadczenia i perspektywy, red.
M. Iwanicz-Drozdowska, Oficyna Wydawnicza Szkoły Głównej Handlowej, Warszawa 2011.
8. Iwanicz-Drozdowska M., Nowak A. K., Rola i znaczenie edukacji finansowej [w:]
Edukacja i świadomość finansowa. Doświadczenia i perspektywy, red. M. IwaniczDrozdowska, Oficyna Wydawnicza Szkoły Głównej Handlowej, Warszawa 2011.
9. Kurczewska A., Społeczna odpowiedzialność instytucji mikrokredytowych w Europie
[w:] Mikrokredyty w Europie sposobem na pobudzenie przedsiębiorczości i walkę
z wykluczeniem społecznym, (red.) B. Mikołajczyk, A. Kurczewska, Difin, Warszawa
2011.
10. Simpson W., Buckland J., Examining evidence of financial and credit exclusion in
Canada from 1999 to 2005, „Journal of Socio-Economics” 2009, Vol. 38, Issue 6.
11. Strategia rozwoju obrotu bezgotówkowego w Polsce na lata 2009-2013 (projekt),
Narodowy Bank Polski, Związek Banków Polskich, Koalicja na Rzecz Obrotu Bezgotówkowego i Mikropłatności, luty 2009.
12. Thomas M., Desai K.K., Seenivasan S., How Credit Card Payments Increase Unhealthy Food Purchases: Visceral Regulation of Vices, "Johnson School research Paper Series" 2011, No. 12.
Abstrakt
Stwierdzenie, Ŝe „instytucje znaczą”, zostało w ostatnich latach znacząco spopularyzowane w naukach ekonomicznych. Instytucje wpływają na funkcjonowanie
gospodarki. Negatywny wpływ na ustrój i system gospodarczy (ład gospodarczy)
i działanie systemu finansowego wywiera instytucja wykluczenia finansowego.
Osoba, która jest wykluczona finansowo nie posiada rachunku bankowego oraz
nie ma dostępu do e-płatności. To w konsekwencji prowadzi do wyŜszych kosztów transakcyjnych przez nią ponoszonych. Celem niniejszego artykułu jest przedstawienie instytucji wykluczenia finansowego i jej wpływu na sferę płatności bezgotówkowych.
364
Financial exclusion in relation to non-cash payments
The statement “institutions matter” has been significantly popularized in economics in recent years. Institutions affect the functioning of the economy. In relation to this, financial exclusion has a negative impact on the economic system (the
economic order) and on the functioning of the financial system. A person who is
financially excluded will have no bank account nor any access to e-payments.
Such a situation leads to higher transaction costs. The purpose of this paper is to
discuss the problem of financial exclusion and its impact on the area of non-cash
payments.
PhD Artur Borcuch, assistant professor, Jan Kochanowski University in Kielce.
365